Xã hội học phạm hùng

1


M CL C
THU T NG C B N ................................................................................................................. 3
L I NÓI
U .............................................................................................................................. 12
CH NG 1. KHÁI NI M VÀ V N
C B N TRONG XÃ H I H C ............................ 13
1.1. Xã h i h c là gì ?............................................................................................................... 13
1.2. Ph m vi c a xã h i h c...................................................................................................... 13
1.3. Ng c nh giao ti p xã h i hay quá trình............................................................................ 14
1.4. Phát tri n tri n v ng xã h i................................................................................................ 25
1.5. Li u xã h i h c có ph i là m t khoa h c? .........................................................................26
1.6. L i ích c a xã h i h c ....................................................................................................... 27
1.7. Xã h i h c t m vi mô và v mô, đ i t ng nghiên c u c a chúng.................................... 28
1.8. Nh ng v n đ chính khi phát tri n xã h i h c................................................................... 28
1.9. nh ngh a t ch c xã h i, c ng đ ng và xã h i ............................................................... 30
1.10. C ng đ ng và lý thuy t h c thuy t h th ng xã h i liên quan t i c ng đ ng ................. 33
1.11. Các ki u xã h i khác nhau............................................................................................... 53
1.11.1. Xã h i tr c hi n đ i ............................................................................................... 53
1.11.2. Xã h i truy n th ng, xã h i hi n đ i trong quá trình phát tri n.............................. 58
1.11.3. Xã h i trong th gi i hi n đ i .................................................................................. 59
CH NG 2. PHÁT TRI N KT, HI N
I HOÁ, Ô TH HOÁ VÀ PHÂN T NG XH .......62
2.1. Các v n đ c a phát tri n xã h i h c ................................................................................ 62
2.2. Các lo i hình chi n l c phát tri n kinh t - xã h i........................................................... 62
2.3. Quy n s d ng ngu n và các c h i, b t bình đ ng và s c đ ng xã h i........................ 72
2.4. S thay đ i ngh và c u trúc thu nh p do phát tri n kinh t xã hôi................................... 76
2.5 Thay đ i v phân công lao đ ng trong gia đình, c ng đ ng và xã h i............................... 83
2.6. Không có vi c làm và thi u vi c làm nông thôn ............................................................ 85

CH NG 3. XÃ H I VI T NAM TRONG CHUY N
I...................................................... 96
3.1. c đi m chung c a xã h i Vi t nam................................................................................ 96
3.2 Cá nhân, gia đình/ b t c , làng và nhà n c trong xã h i chuy n đ i............................104
3.3. Làng nh m t đ n v pháp lý, hành chính và xã h i ....................................................... 106
3.4. Nông dân, làng và nhà n c trong xã h i nông thôn h p tác.......................................... 107
3.5 S thay đ i v các hình th c s h u và s d ng đ t ........................................................ 108
3.6. Tác đ ng lên các ki u ngh nghiêp và phân chia lao đ ng nông thôn Vi t Nam ........ 113
CH NG 4.
C I M T NHIÊN, V N HOÁ VÀ KINH T XÃ H C A CÁC VÙNG
VEN BI N VI T NAM..............................................................................................................121
4.1. Thi u đa d ng hoá kinh t ................................................................................................ 121
4.2. C s ngu n h n h p nông thôn ...................................................................................132
4.3. S khác bi t gi a các vùng ven bi n ............................................................................... 141
4.4. H t ng c s và cung c p d ch v xã h i t i các vùng Ven bi n ................................... 146
BÀI T P ..................................................................................................................................... 169
Bài 1. Phát tri n ngu n nhân l c ............................................................................................ 169
Bài 2. Di dân và tác đ ng c a nó............................................................................................ 169
Bài 3. Ti p c n ngu n tài nguyên thiên nhiên, các nhóm quan tâm và các c quan phát tri n
................................................................................................................................................ 170

2


THU T NG

C

B N

Ch c trách . Quy n h p pháp c a m t ng i hay m t nhóm ng i. Y u t h p pháp r t
quan tr ng đ i v i khái ni m ch c trách. ây c ng là đi m chính đ phân bi t ch c trách
v i khái ni m quy n l c nói chung. Quy n có th th c thi b ng s c m nh hay v l c.
Ch c trách, trái l i, ph thu c vào s ch p thu n c a ng i d i quy n v quy n c a
nh ng ng i ra l nh hay ch th cho h t phía trên.
Ch đ quan liêu. B máy có tính tôn ti tr t t , ch c trách có d ng kim t tháp. Max
Weber đã ph c p khái ni m này. Theo đó, ch đ quan liêu là hình th c t ch c quy mô
l n v ng i hi u qu nh t. Weber tranh cãi r ng, cùng v i s l n m nh v quy mô ch
đ này không tránh kh i vi c ngày càng quan liêu h n.
Giai c p. ây là m t trong nh ng khái ni m hay dùng nh t trong xã h i h c. Tuy nhiên
nên đ nh ngh a khái ni m này th nào là đúng nh t l i ch a có s nh t trí rõ ràng. Ph n
l n các nhà xã h i h c đ u s d ng khái ni m này đ ch s khác nhau v kinh t xã h i
gi a các nhóm ng i tao ra s cách bi t v c a c i v t ch t và quy n l c.
C u trúc xã h i. S phân b các t ng l p trong xã h i. T ng l p đ c d a ch y u lên s
b t bình đ ng v kinh t mà s b t bình đ ng này không bao gi ng u nhiên. Ph n l n
các xã h i đ u có m t s l ng t ng l p nh t đ nh. Ch ng h n, trong xã h i hi n đ i có
các t ng l p chính là t ng l p trên, t ng l p gi a, t ng l p lao đ ng và t ng l p d i.
Hành đ ng t p th . Hành đ ng t phát c a nhi u ng i t p trung l i m t đi m hay m t
khu v c. M t trong nh ng d ng th c quan tr ng nh t c a ho t đ ng t p th là cách c x
c a đám đông. Trong đám đông, cá nhân có th tìm cách đ t đ c m c tiêu mà h không
làm đ c trong hoàn c nh bình th ng.
Giao ti p. S truy n đ t thông tin t m t ng i hay nhóm ng i sang ng i khác hay
nhóm khác. Giao ti p là c s c n thi t c a m i t ng tác xã h i. Trong tình hu ng m t
đ i m t vi c giao ti p đ c th c hi n qua ngôn ng . Tuy nhiên ng i ta c ng có th dùng
tay chân đ hi u đi u ng i khác nói và làm. Cùng v i s phát tri n c a ch vi t và các
ph ng ti n nh đài, vô tuy n truy n hình hay h th ng máy tính, vi c giao ti p đã tr
thành m t b ph n tách kh i quan h xã h i tr c di n.
Xung đ t. S đ i kháng gi a các cá nhân ho c nhóm ng i trong xã h i. Xung đ t có th
x y ra khi có s b t đ ng v l i ích gi a hai cá nhân hay nhóm ng i tr lên. Xung đ t
c ng có th x y ra khi m i ng i ho c t p th tham d vào cu c đ u tranh tích c c v i

nhau. S xung đ t v l i ích không ph i lúc nào c ng d n đ n cu c đ u tranh m , trong
khi xung đ t tích c c đôi lúc x y ra gi a các đ ng phái v i cách suy ngh l m là l i ích
c a h đ i ngh ch nhau.
S tuân th hành đ ng làm theo nh ng chu n m c đã đ c xác l p. Không ph i lúc nào
ng i ta c ng tuân theo nh ng quy t c xã h i. i u này là do ng i ta ch p nh n nh ng
giá tr t n tai d i nó. H có th c x theo nh ng cách nào đó đ n gi n vì đ ng c cá
nhân ho c s th a nh n.
S đ ng lòng. S nh t trí v các giá tr xã h i c b n c a các thành viên trong m t nhóm,
trong c ng đ ng hay trong xã h i. M t s nhà t t ng v xã h i h c đ c bi t nh n m nh
t m quan tr ng c a s đ ng lòng nh c s cho s n đ nh xã h i. Nh ng ng i này tin

3


r ng m i xã h i tr i qua m t th i k đáng k đ u có m t h th ng đ ng tâm nh t trí
chung c a đa s dân chúng.
T i ác. Hành đ ng vi ph m phát lu t b nhà ch c trách phát hi n. Cho dù chúng ta v n
th ng cho r ng b n t i ph m là m t phân đo n c a dân chúng, có r t ít ng i không vi
ph m lu t trong su t cu c đ i c a mình d i hình th c này hay hình th c khác. Trong
khi m t s c quan c a nhà n c ra v n b n lu t, m t s c quan vi ph m lu t khác l i
không bi t tí gì v lu t.
Mô ph ng v n hoá. S truy n l i các giá tr hay chu n m c v n hoá t th h này sanh
th h khác. Nói t i mô ph ng v n hoá là ng i ta mu n ch c ch đ m b o kinh nghi m
v n hoá đ c duy trì liên t c theo th i gian D y h c trong xã h i hi n đ i là n m trong c
ch c a tái t o v n hoá.Tái t o v n hoá x y ra m t cách sâu r ng h n thông qua ch ng
trình gi u m t- các hành vi các cá nhân h c m t cách qua con đ ng chính th c t i
tr ng.
V n hoá. Các giá tr , các chu n m c và các đ c tr ng v v t ch t c a m t nhóm nh t
đ nh. Gi ng nh khái ni m v xã h i, khái ni m v n hoá đ c s d ng r t r ng rãi trong
xã h i h c c ng nh trong các môn khoa h c xã h i khác (đ c bi t là nhân ch ng h c).

V n hoá là m t trong nh ng đ c tính rõ nh t đ phân bi t xã h i loài ng i.
Dân ch . H th ng chính tr cho phép các công dân tham gia vào vi c ra quy t đ nh ho c
b u ng i đ i di n tham gia vào các c quan c a chính ph .
S l ch l c. Ki u ng x không tuân th các chu n m c hay giá tr c a đa s thành viên
c a m t nhóm hay xã h i. Th nào thì b coi là l ch l c. Câu tr l i c ng đa d ng không
kém gì các giá tr và chu n m c phân bi t n n v n hoá này v i n n v n hoá khác. Nhi u
cách ng x đ c coi tr ng trong hoàn c nh hay m t nhóm ng i này l i không đ c
nhóm khác ch p thu n.
Phân bi t đ i x . Hành đ ng không cho thành viên c a m t nhóm s d ng ngu n ho c
gi i th ng nh thành viên nhóm khác. Ph i phân bi t, đ i x v i thành ki n, cho dù hai
hành đ ng này có quan h m t thi t v i nhau. Có nh ng cá nhân mang đ nh ki n v i
nh ng ng i khác nh ng không k th h ; ng c l i ng i ta có th phân bi t đ i x v i
ng i khác ngay c khi ng i ta không có đ nh ki n gì v i h .
Phân công lao đ ng. S phân chia h th ng s n su t thành các công vi c hay ngh nghi p
mang tính chuyên môn hoá, t o ra s ph thu c l n nhau v kinh t . Xã h i nào c ng có ít
nh t m t hình th c phân công lao đ ng s khai nào đó, nh t là vi c phân công lao đ ng
gi a nam gi i và n gi i. Tuy nhiên s phát tri n c a công nghi p hoá đã làm cho vi c
phân công lao đ ng tr nên ph c t p h n bao gi h t. Trong th gi i hi n đ i s phân
công lao đ ng mang tính toàn c u.
N n kinh t . H th ng s n xu t và trao đ i cung c p nhu c u v t ch t cho m i ng i trong
xã h i. Th ch kinh t có t m quan tr ng then ch t trong m i tr t t xã h i. Nh ng gì
di n ra trong n n kinh t th ng nh h ng đ n các l nh v c khác c a đ i s ng xã h i.
i m khác nhau c n b n gi a xã h i hi n đ i và xã h i truy n th ng là ph n l n dân
chúng không tham gia vào s n xu t nông nghi p n a.
Giáo d c. S truy n đ t ki n th c t th h này sang th h khác thông qua vi c d y tr c
ti p. M c dù quá trình giáo d c có m i xã h i ch trong xã h i hi n đ i ph n l n giáo

4

d c có d ng đ n tr ng - t c là d y h c trong môi tr ng giáo d c đ c bi t mà m i cá
nhân s
m t vài n m trong cu c đ i mình.
G p g . Cu c g p nhau c a hai hay nhi u cá nhân trong tình hu ng m t đ i m t. Cu c
s ng hàng ngày c a chúng ta có th xem nh hàng ho t các cu c g p khác nhau tr i ra
trong su t c ngày. Trong xã h i hi n đ i chúng ta th ng g p m t v i ng i l h n là
v i nh ng ng i quen bi t.
Tính dân t c. Các giá tr và chu n m c đ phân bi t thành viên c a nhóm này v i thành
viên c a nhóm khác. Dân t c là m t nhóm mà m i thành viên trong đó có chung nh n
th c v đ c thù v n hoá chung, phân bi t h kh i các nhóm xung quanh. Trong b t k xã
h i nào s khác bi t v dân t c g n li n v i s đa d ng v quy n l c hay c a c i v t
ch t. đâu s khác bi t v dân t c c ng là s khác bi t v ch ng t c, s phân chia nh
v y đôi khi r t d nh n bi t.
Gia đình. Nhóm ng i có quan h huy t th ng, k t hôn hay nh n con nuôi hình thành
nên m t đ n v kinh t , các thành viên l n trong gia đình có trách nhi m nuôi d ng tr
em. M i xã h i đ u bao g m m t ki u gia đình nào đó, m c dù b n ch t c a các m i
quan h trong gia đình r t khác nhau. Trong khi trong xã h i hi n đ i ki u gia đình chính
là gia đình h t nhân, thì ng i ta c ng v n tìm th y các quan h gia đình khác.
Quan h chính th c. Quan h t n t i trong các nhóm và t ch c thi t l p b i chu n m c
ho c quy t c c a h th ng ch c trách chính th c.
Gi i tính. S mong đ i c a xã h i v hành vi đ c coi là thích h p cho t ng gi i, gi i
không ám ch các đ c tr ng v v t lý đ phân bi t nam và n , mà ám ch đ c đi m n
tính và nam tính đã đ c hình thành trong xã h i trong nh ng n m g n đây vi c nghiên
c u quan h v gi i đã tr thành m t trong nh ng lính v c quan tr ng nh t trong xã h i
h c mà tr c đây chúng ít đ c chú ý đ n.
Toàn c u hoá. S ph thu c l n nhau ngày càng t ng gi a con ng i, gi a các khu v c
và gi a các qu c gia trên th gi i.
Chính quy n. Quá trình ban hành các chính sách và quy t đ nh trong m t b máy chính
tr . Chúng ta có th nói chính quy n nh m t quá trình ho c chính quy n đ g i gi i viên
ch c ch u trách nhi m áp đ t các quy t đ nh chính tr . Trong khi t t c các chính quy n

tr c đây đ u do qu c v ng ho c hoàng đ đi u hành, trong xã h i hi n đ i chính ph
do các quan ch c không th a k quy n l c đi u hành. H đ c b u ra ho c đ c b
nhi m trên c s kinh nghi m và trình đ .
Nh n d ng. c đi m phân bi t trong tính cách c a m t ng i hay đ c tính m t nhóm.
C cá nhân l n nhóm đ u đ c nh n d ng b ng các d u mang tính xã h i. M t trong
nh ng d u quan tr ng nh t đ nh n d ng m t ng i là tên c a ng i đó. Tên là ph n cá
nhân quan tr ng nh t c a m t ng i.
t tên c ng r t quan tr ng đ nh n d ng nhóm.
Ch ng h n, vi c nh n d ng m t qu c gia đ c chi ph i b i ng i đó là “ ng i Anh” “
ng i Pháp “ “ ng i M “ v.v …
H t t ng. T t ng hay tín ng ng chung ph c v cho vi c ch ng minh l i ích c a
nhóm chi m đa s . Ng i ta tìm th y h t t ng trong m i xã h i có s b t công có h
th ng và thâm c n c đ gi a các nhóm. Khái ni m h t t ng luôn g n li n v i khái

5


ni m quy n l c, b i vì h t t ng dùng đ h p pháp hoá quy n l c mà nhóm này n m
gi .
Công nghi p hoá. S phát tri n các hình th c công nghi p hi n đ i - nhà máy, máy móc
và quá trình s n xu t quy mô l n. Công nghi p hoá là m t trong nh ng b quá trình
chính nh h ng t i th gi i xã h i trong hai th k qua. Các xã h i đ c công nghi p
hoá có nh ng đ c tr ng khác bi t hoàn toàn v i nh ng xã h i c a các n c kém phát
tri n. Thí d , khi công nghi p hoá ti n tri n ch có m t b ph n nh dân chúng làm nông
nghi p. ây chính là đi m t ng ph n chính v i các n c ti n công nghi p.
Công nghi p hoá chi n tranh ng d ng các ki u s n xu t công nghi p vào ngành s n xu t
v khí, k t h p v i t ch c các l c l ng chi n đ u thành các “c máy quân đ i”. Công
nghi p hoá chi n tranh là m t khía c nh n n t ng trong vi c phát tri n xã h i hi n đ i
c ng nh n n công nghi p ti n tri n vì m c đích hoà bình. Nó c ng g n li n v i s xu t
hi n c a chi n tranh toàn c c trong th k 20, đ a vào cu c hàng ch c ngàn hay hàng

tri u binh lính c ng v i t ng đ ng viên n n kinh t ph c v cho chi n tranh.
Xã h i công nghi p. Xã h i trong đó ph n l n l c l ng lao đ ng làm vi c trong s n xu t
công nghi p.
M i quan h không chính th c. Quan h trong nhóm ho c t ch c phát tri n d a trên liên
k t cá nhân; cách th c hi n công vi c khác v i trình t chính th c.
Quan h thân thích. M i quan h g n các các nhân qua huy t th ng, k t hôn hay nh n
con nuôi. Theo đ nh ngh a quan h huy t th ng liên quan đ n k t hôn và gia đình nh ng
đ c m r ng nhi u h n th nhi u. Trong khi trong ph n l n xã h i hi n đ i m t s
ngh a v xã h i có liên quan đ n quan h thân thích thì trong nhi u n n v n hoá khác
quan h thân thích có vai trò đ c bi t quan tr ng trong ph n l n các l nh v c c a đ i s ng
xã h i.
K t hôn. M i quan h tình d c đ c xã h i ch p thu n gi a hai cá th . K t hôn h u nh
lúc nào c ng liên quan đ n hai ng i thu c hai gi i khác nhau. Tuy nhiên trong m t s
n n v n hoá ki u k t hôn đ ng tính c ng đ c ch p nh n. Thông th ng vi c k t hôn t o
c s cho m t gia đình sinh s n. i u đó có ngh a là c p v ch ng s sinh thành và nuôi
d ng con cái. Nhi u xã h i cho phép ch đ đa thê, m t ng i có th có đ ng th i nhi u
v ho c ch ng.
Ph ng ti n thông tin đ i chúng. Các hình th c giao ti p nh báo chí, đài và vô tuy n,
đ c thi t k đ đ n đ c v i khán thính gi .
Qu c gia. Ki u nhà n c, đ c tr ng c a th gi i hi n đ i, trong đó chính ph có ch
quy n trong m t khu v c lãnh th nh t đ nh.
i b ph n dân chúng là công dân bi t
mình là m t b ph n c a m t qu c gia. Qu c gia g n ch t v i s n i lên c a ch ngh a
dân t c, m c dù l i cam k t trung thành v i ch ngh a dân t c không ph i l c nào c ng
tuân th nh ng ranh gi i hi n có gi a các qu c gia. qu c gia phát tri n nh m t b ph n
c a h th ng qu c gia, b t ngu n t Châu Âu, nay đã lan r ng ra toàn c u.
T nhiên đ c tính v t lý ho c c a th gi i bên ngoài ho c c a c th , không ch u nh
h ng s can thi p c a con ng i. S ki n ho c tình hu ng đ c coi là t nhiên n u nó
t n t i ho c x y ra không ph thu c vào s đi u khi n c a con ng i. Nhi u hi n t ng
x y ra trong môi tr ng n i chúng ta đang s ng không còn là m t b ph n c a t nhiên

6


n a, b i vì con ng i đã can thi p vào nhi u m t c a nó. S nóng lên c a trái đ t là m t
thí d c a quá trình này : đó không ph i là m t tình tr ng t nhiên mà có nguyên nhân t
s ô nhi m do con ng i gây ra. Nhi u đi u x y ra v i c th chúng ta c ng không còn là
t nhiên n a. Thí d , k t qu c a nhi u công ngh sinh s n m i, th thai nhân t o ho c
k thu t gen, c th chúng ta ngày càng ít b chi ph i b i các quá trình t nhiên.
T ch c. Nhóm nhi u cá nhân tham gia vào lo t quan h ch c trách nh t đ nh. Trong xã
h i công nghi p có nhi u hình th c t ch c, nh h ng t i đa s các l nh v c c a cu c
s ng. Trong khi không ph i t ch c nào c ng quan liêu theo đúng ngh a v n có m i liên
h ch t ch gi a s phát tri n c a t ch c và xu h ng quan liêu.
Chính tr . Ph ng ti n chính quy n s d ng đ tác đ ng đ n t nhiên và các ho t đ ng
c a chính ph . Ph m vi c a chính tr không ch bao g m ho t đ ng c a các thành viên
chính ph mà còn có c ho t đ ng c a nhi u nhóm và cá nhân khác. Có nhi u cách đ
nh ng ng i không n m trong b máy nhà n c tác đ ng đ n nó.
V n hoá qu n chúng. Gi i trí dành cho s đông khán thính gi nh đi n nh, bi u di n,
âm nh c, video và các ch ng trình truy n hình. Ng i ta th ng đ i chi u v n hoá qu n
chúng v i v n hoá “đ nh cao”. Nói đ n đi u này là ng i ta ám ch s thích c a thi u s
đ c đào t o. Nh c c đi n, opera và h i ho là nh ng thí d c a lo i hình v n hoá này.
Xã h i h u công nghi p. Nh ng ng i tin r ng quá trình thay đ i xã h i đ a chúng ta
v t ra ngoài tr t t công nghi p hoá th ng ng h khái ni m này. Xã h i h u công
nghi p th ng d a vào s n xu t thông tin h n là s n xu t ra c a c i v t ch t. Theo nh ng
ng i tán đ ng khái ni m này, chúng ta đang tr i qua m t lo t các thay đ i xã h i sâu s c
không khác nào nh ng thay đ i đã kh i x ng k nguyên công nghi p di n ra kho ng hai
tr m n m tr c.
Quy n l c. Kh n ng c a cá nhân hay thành viên c a m t nhóm đ t đ c m c đích ho c
t ng quy n l i đang n m. Quy n l c là m t khía c nh lan to c a t t c m i quan h gi a
con ng i. Nhi u tranh ch p trong xã h i là các cu c đ u tranh giành quy n l c, b i vì

m t các nhân hay nhóm càng n m nhi u quy n thì h c càng có kh n ng b t nh ng ng i
khác th c thi các ý mu n c a h .
Thành ki n. Nh n th c tr c v m t cá nhân hay m t nhóm. Nh ng nh n th c này khó
thay đ i ngay c khi đ i m t v i thông tin m i. nh ki n có th tích c c ho c tiêu c c.
Tôn giáo. Lo t tín ng ng mà thành viên c a m t c ng đ ng tôn th . Chúng bao g m các
bi u t ng mang ý ngh a kính s hay k di u, kèm theo là vi c hành l mà các thành viên
c a c ng đ ng này tham gia. Tôn giáo không bao g m ni m tin vào th c th siêu t nhiên
kh p m i n i. Cho dù khó có th phân bi t tôn giáo và ma l c, ng i ta v n th ng cho
r ng trò phù thu ban đ u do cá nhân ti n hành h n là tr ng tâm c a hành l .
Ph ng pháp nghiên c u. Các ph ng pháp nghiên c u khác nhau dùng đ thu th p các
tài li u th c nghi m (có th c). Trong xã h i h c có r t nhi u ph ng pháp nghiên c u
khác nhau, nh ng làm vi c t i hi n tr ng (hay quan sát nh ng ng i tham gia) có l là
ph ng pháp đ c s d ng nhi u nh t. Trong m t d án nghiên c u nên k t h p hai hay
nhi u ph ng pháp đ ph c v cho nhi u m c đích.
Cu c cách m ng. Quá trình thay đ i chính tr bao g m đ ng viên phong trào xã h i c a
qu n chúng. H s dùng v l c l t đ thành công ch đ đang t n t i và thi t l p chính

7


ph m i. Cu c cách m ng khác v i cu c đ o chính b i đó là phong trào c a qu n chúng
và di n ra s thay đ i c n b n trong toàn b h th ng chính tr . o chính là c p chính
quy n thông qua bàn tay c a các cá nhân. Nh ng ng i này sau đó s thay th nh ng
ng i đang n m quy n, tuy nhiên h l i không thay đ i t n g c r ch đ chính tr . C ng
c n phân bi t cu c cách m ng v i cu c n i d y. N i d y là thách th c đ i v i nh ng
ng i c m quy n, tuy nhiên m t l n n a v n l i đ t m c tiêu là thay th con ng i h n là
chuy n c u trúc chính tr .
L Ki u c x đ c tr ng th hoá mà các thành viên c a m t nhóm hay c ng đ ng
th ng xuyên tham gia. Tôn giáo là m t trong nh ng b i c nh chính c a vi c hành l , tuy
nhiên ph m vi c a hành vi hành l v t ra ngoài l nh v c này. Ph n l n m i nhóm đ u có

ki u hành l riêng.
Khoa h c. Khoa h c liên quan đ n vi c s p x p theo nguyên t c các thông s thu đ c
b ng th c nghi m, k t h p v i xây d ng cách ti p c n mang tính lý thuy t và lý thuy t
minh ho ho c gi i thích cho các s li u này. Ho t đ ng khoa h c k t h p vi c t o ra
cách ngh m i cùng v i ki m tra k l ng các gi thuy t và ý t ng. i m chính đ phân
bi t khoa h c v i các h t t ng (nh h t t ng trong tôn giáo) là các gi đ nh mà m i
ý t ng khoa h c đ c m ra đ gi i làm khoa h c phê phán và s a đ i.
Th t c hoá. Quá trình làm gi m nh h ng c a tôn giáo. Cho dù xã h i hi n đ i ngày
càng ít d a trên tôn giáo, truy nguyên vi c th t c hoá là m t v n đ ph c t p. Th t c
hoá ch m c liên quan v i các t ch c tôn giáo (t l đi l nhà th ch ng h n), nh h ng
v xã h i và v t ch t các t ch c tôn giáo n m và s d ng c ng nh m c tin c a ng i
dân.
T nh n th c. Nh n th c c a m t ng i, con ng i không ph i sinh ra đã t nh n th c
đ c mà nh n th c s có đ c nh xã h i hoá s m. H c ti ng có vai trò t i quan tr ng
trong quá trình m t đ a tr h c đ có th t nh n th c.
Gi i tính. S khác nhau v gi i ph u gi a đàn ông và đàn bà. Các nhà xã h i h c th ng
so sánh gi i tính v i gi i. Gi i tính ch đ c đi m t nhiên c a c th ; gi i liên quan t i
các d ng hành vi xã h i. S phân bi t gi i tính và gi i khôn gi ng nhau. Ng i đ ng cô
ch ng h n là ng i v c th là đàn ông nh ng đôi khi l i coi mình là đàn bà.
S thay đ i xã h i. S thay đ i c b n v c u trúc c a m t nhóm xã h i hay xã h i. S
thay đ i xã h i là hi n t ng luôn có m t trong đ i s ng xã h i. Hi n t ng này đ c bi t
m nh m trong k nguyên hi n đ i. Có th truy nguyên ngu n g c c a xã h i hi n đ i là
n l c hi u s thay đ i phá v th gi i truy n th ng và thúc đ y tr t t xã h i m i.
Nhóm xã h i. T p h p các cá nhân t ng tác v i nhau m t cách h th ng. Nhóm có th
dao đ ng t hi p h i nh cho đ n nh ng t ch c có quy mô l n. Cho dù quy mô c a nó
th nào thì m i nhóm đ u có đ c tr ng xác đ nh. ó là m i thành viên trong nhóm đ u
mang nh n th c v nh n d ng chung. a ph n cu c s ng c a chúng ta đ u di n ra trong
các nhóm; trong xã h i hi n đ i đa s m i ng i đ u thu c nhóm này hay nhóm khác.
S giao l u trong xã h i. B t k m i cu c g p g gi a các cá nhân. Cu c s ng c a chúng
ta bao g m s t ng tác d ng này hay d ng khác. S t ng tác này ch các tình hu ng

g p nhau chính th c và không chính th c. M t minh ho cho s giao l u xã h i m t cách

8


chính th c là l p h c; thí d c a giao l u không chính th c là hai ng i g p nhau trên
ph hay trong bu i ti c.
Xã h i hoá. Quá trình xã h i thông qua đó tr em phát tri n nh n th c v chu n m c và
giá tr xã h i và có đ c c m nh n c a riêng mình. Xã h i hoá là m t quá trình đ c bi t
quan tr ng tu i niên thi u, tuy nhiên quá trình này s v n ti p t c trong su t cu c đ i.
Không có m t cá nhân nào l i mi n d ch không b nh h ng hay thay đ i cách c x b i
ph n ng c a nh ng ng i xung quanh trong t t c các giai đo n c a đ i s ng.
S c đ ng xã h i. S d ch chuy n c a cá nhân hay nhóm gi a các v trí xã h i khác
nhau. Chuy n đ ng d ng là chuy n đ ng lên trên hay xu ng d i m t tr t t trong h
th ng phân t ng. Chuy n đ ng ngang là s di chuy n v t lý c a cá nhân hay nhóm t
vùng này t i vùng khác. Khi phân tích chuy n đ ng đ ng các nhà xã h i h c phân bi t
kho ng cách cá nhân chuy n đ ng theo h ng ngh nghi p c a mình và kho ng cách
ng i đó đ t đ c s v i c ng v c a cha mình.
Phong trào xã h i. Nhóm đông nh ng ng i tìm cách hoàn thành ho c c n tr quá trình
thay đ i xã h i. Phong trào xã h i th ng t n t i d i d ng xung đ t gi a các t ch c có
m c tiêu và tri n v ng đ i kháng nhau. Tuy nhiên phong trào thách th c quy n l c khi có
th phát tri n thành t ch c.
a v xã h i. Nh n d ng xã h i c a m t cá nhân trong m t nhóm hay xã h i nh t đ nh.
a v xã h i có th r t chung v b n ch t (nh nh ng ng i liên quan t i vai trò gi i
tính) ho c có th mang tính đ c thù (nh ch c v ).
Vai trò xã h i. Hành vi c a m t cá nhân có đ a v xã h i nh t đ nh. Ý t ng vai trò xã h i
có ngu n g c t nhà hát, ch các vai di n c a các di n viên trên sân kh u. xã h i nào cá
nhân c ng đóng m t lo t ác vai trò xã h i khác nhau tu theo tình hu ng ho t đ ng c a
h .
Phân t ng xã h i. S t n t i s b t bình đ ng gi a các nhóm trong xã h i v quy n c a

h đ i v i ngu n và các gi i th ng t ng tr ng. M i xã h i đ u có s phân t ng. Tuy
nhiên ch có s phát tri n c a h th ng d a trên nhà n c m i m r ng s khác bi t v s
t ng lên c a c a c i và quy n l c. Ki u phân t ng d phân bi t nh t trong xã h i hi n đ i
là phân chia giai c p.
C u trúc xã h i. Ki u giao l u gi a các cá nhân hay nhóm. Cu c s ng xã h i không x y
ra theo ki u ng u nhiên. a s ho t đ ng c a chúng ta đ u đ c c u trúc: chúng đ c t
ch c m t cách th ng xuyên và l p đi l p l i. S so sánh có th kh p khi ng nh ng s
h u ích khi ngh v c u trúc xã h i c a m t xã h i nh xà nhà ch ng đ cho toà nhà và
n i chúng v i nhau.
Xã h i. Xã h i là m t trong nh ng khái ni m quan tr ng nh t trong xã h i h c. Xã h i là
m t nhóm ng i s ng trên m t rãnh th riêng , là đ i t ng c a m t h th ng chính tr
chung, nh n th c đ c s khác bi t v i nh ng nhóm khác quanh h . M t vài xã h i nh
xã h i c a nh ng ng i s n b n và hái l m r t nh không v t quá vài ch c ng i.
Nh ng nhóm khác r t l n g m hàng tri u nh xã h i Trung qu c có h n m t t ng i.
Xã h i h c. Nghiên c u nhóm và xã h i loài ng i, đ c bi t nh n m nh phân tích th gi i
công nghi p hoá. Xã h i h c là m t m t môn trong nhóm khoa h c xã h i g m nhân
ch ng h c, kinh t , chính tr h c và đ a nhân h c. Không có s phân chia rõ ràng gi a các

9


môn khoa h c xã h i khác nhau. T t c đ u có chung m i quan tâm, khái ni m và
ph ng pháp.
Nhà n c. B máy chính tr (Chính ph cùng các viên ch c) c m quy n theo tr t t xã
h i nh t đ nh. H đ c lu t pháp và kh n ng s d ng c nh sát, quân đ i làm h u thu n.
Không ph i xã h i nào c ng đ u có nhà n c. N n v n hoá s n b n và hái l m hay các
xã h i tr ng tr t nh đ u không có nhà n c. S xu t hi n c a nhà n c đánh d u m t
b c ngo t trong l ch s loài ng i b i vì s t p trung l c l ng chính tr trong vi c hình
thành nhà n c đ a ra đ ng l c m i trong quá trình thay đ i xã h i.
a v . Danh ti ng hay uy tín các thành viên khác trong xã h i trao cho m t nhóm. Nhóm

có uy tín th ng có l i s ng - cách c x khác bi t, đ c các thành viên trong nhóm noi
theo. Danh ti ng có th tích c c ho c tiêu c c. Nhóm “Pariah ‘ b ph n l n dân chúng
khinh th ng, b đ i x nh m t k b ru ng b .
Ph ng pháp lý thuy t. Vi n c nh v cu c s ng xã h i có tín ng ng lý thuy t riêng. M t
s tín ng ng lý thuy t chính trong xã h i h c là ch ngh a ch c n ng, ch ngh a c u
trúc, t ng quan t ng tr ng và ch ngh a Mác. Các tín ng ng lý thuy t cung c p tri n
v ng t ng th trong đó các nhà xã h i h c làm vi c và tác đ ng đ n các l nh v c nghiên
c u khác c ng nh cách nh n di n và gi i quy t v n đ .
Lý thuy t. N l c nh n di n các đ c tính cung gi i thích cho các hi n t ng th ng xuyên
quan sát th y. Vi c xây d ng lý thuy t hình thành nên m t ph n t quan tr ng c a xã h i
h c. Trong khi lý thuy t th ng g n v i các tín ng ng lý thuy t r ng h n, chúng c ng
b tác đ ng b i k t qu nghiên c u mà chúng t o ra.
Ti m th c.
ng c và ý t ng mà trí óc c a m t ng i không bi t. C ch tâm lý quan
tr ng quan tr ng trong ti m th c là s c ch - ph n c a tâm th n b ng n kh i nh n th c
tr c ti p c a các nhân. Theo lý thuy t Freud các ý mu n và xung vô th c đ c hình
thành tu i th ti p t c đóng vai trò khi l n lên.
Th t nghi p. Tình tr ng m t cá nhân mu n có vi c làm đ c tr l ng nh ng không làm
đ c đi u đó. Th t nghi p là m t khái ni m ph c t p so v i khi tho t nhìn. M t ng i
không có vi c làm ch a h n đã là ng i th t nghi p v i ngh a không có gì đ làm. Ng i
n i tr không nh n l ng nh ng h th ng ph i làm vi c r t v t v .
Ch ngh a thành th . Thu t ng c a Louis Wirth đ đ nh rõ các đ c trong cu c s ng xã
h i thành th ch ng h n s l nh lùng.
Giá tr ý t ng c a cá nhân hay nhóm v nh ng c mu n, chính đáng, đúng ho c x u.
Phân bi t giá tr là chìa khoá bi n d ng c a n n v n hoá loài ng i. Nh ng đi u mà các
nhân đánh giá ch u nh h ng m nh m c a n n v n hoá đang s ng.
B o l c. Vi c s d ng ho c đe do v l c lên c th c a cá nhân hay nhóm này đ i v i
nhóm khác. Chi n tranh là đ nh đi m c a b o l c. Tuy nhiên, b o l c là chuy n th ng
xuyên x y ra trong nhi u hoàn c nh không chính th c. Thí d , nhi u cu c hôn nhân đ c
đ c tr ng b i l ch s b o hành c a ch ng (v ) đ i v i ng i kia.

Vi c làm. Ho t đ ng loài ng i s n xu t t thiên nhiên và đ m b o cho cu c s ng c a h .
Không nên ngh vi c làm ch là công vi c đ c tr l ng. Trong các n n v n hoá truy n
th ng , khi ch có h th ng ti n t s khai và ch có r t ít ng i làm vi c đ c tr công

10


b ng ti n. Trong xã h i hi n đ i, v n còn nhi u ki u vi c làm không đ
ti p (nh vi c nhà).

11

c tr l

ng tr c


L I NÓI

U

Nh ng n m g n đây, cùng v i s phát tri n m nh m c a các công trình nghiên c u,
kh o sát đi u tra xã h i h c, nhi u t p giáo trình bài gi ng đi sâu vào l nh v c khoa h c
m i m này. Nh ng phân tích chuyên sâu vào nhi u l nh v c c a xã h i, xã h i h c nông
thôn, xã h i h c vùng ven bi n, đ c bi t là nh ng quan h c ng đ ng, xã h i, gia đình, h
t c là r t quan tr ng đ i v i vi c phát tri n kinh t - xã h i. Trong xã h i hi n đ i, bên
c nh nh ng cái m i đang n y sinh và phát tri n, nh ng giá tr truy n th ng v xã h i h c
nông thôn và vìng ven bi n v n đ c duy trì và c ng c . Xã h i h c nghiên c u các
phong t c t p quán, tín ng ng, c c u xã h i, quan h xã h i…trên c o s đó ho ch
đ nh nh ng chính sách xã h i phù h p nh m nâng cao đ i s ng v t ch t và tinh th n c a

ng i dân luôn là m c tiêu c a các nhà nghiên c u Xã h i h c nói riêng,
ng và Nhà
n c ta nói chung.
Trong khuôn kh d án h p tác”Nâng cao n ng l c đào t o ngành k thu t b bi n”
đ c phía chính ph Hà Lan tài tr tác gi đã có d p đ c sang làm vi c, h c t p t i
Tr ng
i h c Công ngh Delft, Vi n Nghiên c u xã h i Hague, và tr c ti p d i s
giúp đ c a TS. Nguy n Ng c L u đã hoàn thành cu n bài gi ng Xã h i h c. Cu n bài
gi ng này l n đ u tiên đ c vi t b ng ti ng Anh và đ c nhi u Giáo s , Ti n s c a i
h c Công ngh Delft, Vi n Nghiên c u xã h i Hague góp ý và ch nh s a, sau đó đ c
d ch sang ti ng Vi t và hi n nay đã tr thành tài li u gi ng d y chính th c cho Khoa K
thu t b bi n.
Nhân đây cho phép tác gi đ c bày t s bi t n sâu s c TS. Nguy n Ng c L u đã
t n tình giúp đ tác gi trong vi c tìm ki m tài li u và trao đ i v h c thu t đ c bi t các
ki n th c v xã h i h c. M c dù đã đi xa nh ng TS. Nguy n Ng c L u luôn là ng i th y
t n tình, chu đáo ch b o cho bao l p thê h sinh viên, nghiên c u sinh h c t p t i Vi n
Nghiên c u xã h i Hague.
Tác gi c ng chân thành cám n TSKH. Nguy n Trung D ng đã đ c b n th o ti ng
Vi t và góp ý nhi u ý quý báu đ tác gi ch nh s a cu n bài gi ng này.
Trong lúc biên so n l i t p th tác gi có s d ng m t s t li u c a m t s tác gi
đ c ghi trong tài li u tham kh o, tác gi xin chân thành cám n.
M c dù đã đ c biên so n công phu, nh ng v n không tránh kh i nh ng sai sót,
mong b n đ c góp ý ki n nh n xét đ n i dung bài gi ng l n sau s đ c phong phú và
hoàn ch nh h n.
Hà n i, ngày 15 tháng 12 n m 2005
TÁC GI

12

CH

NG 1. KHÁI NI M VÀ V N

C

B N TRONG XÃ H I H C

1.1. Xã h i h c là gì ?
Ngày nay đ u th k 21 chúng ta đang s ng trong m t th gi i nhi u n i lo nh ng c ng
mang nhi u h a h n cho t ng lai. ó là th gi i tràn ng p s thay đ i, đánh d u b ng
các xung đ t sâu s c, s c ng th ng và phân chia xã h i c ng nh s t n công d d i
mang tính hu di t c a công ngh lên môi tr ng sinh thái. Tuy nhiên chúng ta có kh
n ng đi u khi n v n m nh c a mình và phát tri n cu c s ng theo h ng tích c c, nh ng
đi u mà các th h tr c không t ng t ng n i.
Th gi i đã di n ra th nào? T i sao đi u ki n s ng c a chúng ta l i khác xa v i ông cha
ta ngày tr c? T ng lai s phát tri n theo h ng nào? Nh ng câu h i này là m i quan
tâm đ u tiên c a xã h i h c, m t l nh v c nghiên c u đ ng vai trò n n t ng trong n n v n
hoá trí th c hi n đ i.
Xã h i h c nghiên c u v cu c s ng xã h i c a con ng i, nhóm ng i và xã h i. ây là
s nghi p r c r và h p d n, b i vì đ i t ng c a nó hà hành vi c a chính chúng ta v i t
cách là sinh v t trong xã h i. Xã h i h c có ph m vi nghiên c u khá r ng, t vi c phân
tích các cu c g p g gi a các cá nhân ngoài đ ng ph đ n vi c nghiên c u các quá trình
xã h i trên toàn c u. M t thí d ng n g n s cung c p s tinh t đ u tiên v b n ch t và
m c tiêu c a xã h i h c.
1.2. Ph m vi c a xã h i h c
Giddens l y tình yêu làm ví d đ nh n m nh ph m vi c a xã h i h c. Ông vi t:
“B n đã bao gi yêu ch a? Ch c h n b n đã t ng. Ngay t tu i thanh niên đa s đ u bi t
m t ng i đang yêu s th nào. Tình yêu và s lãng m n mang l i cho nhi u ng i trong
s chúng ta c m giác mãnh li t ch a t ng có. Vì sao ng i ta l i yêu? Tho t nhìn câu tr

l i là hi n nhiên. Tình yêu bi u l s g n k t v c th và riêng t gi a hai con ng i có
c m tình v i nhau. Ngày nay chúng ta có th nghi ng v ý t ng m t tình yêu v nh c u.
Tuy nhiên chúng ta v n th ng cho r ng yêu là m t th tình c m b t ngu n t c m xúc
c a con ng i. V i hai ng i yêu nhau l t nhiên là h mu n bên nhau và có quan h
tình d c, có th d ng k t hôn”.
Tình hu ng có v không c n ph i gi i thích gì thêm, trên th c t l i không bình th ng.
Không ph i t t c m i ng i trên kh p th gi i đ u đã đ c tr i qua c m xúc yêu. N i nó
hi n di n hi m khi l i có quan h v i hôn nhân. Mãi đ n g n đây ý t ng v m t tình
yêu lãng m n m i ph bi n. Trong nhi u n n v n hoá khác nó ch a bao gi t n t i.
Ch trong th i hi n đ i tình yêu và tình d c m i đ c xem là có quan h m t thi t. John
Boswell, m t nhà l ch s v Châu Âu th i trung c đã có nh n xét v s b t th ng c a
nh ng ý t ng v m t tình yêu lãng m n.
Th i Trung c
châu Âu trên th c t không ai k t hôn vì tình yêu. Có m t câu nói th i
đó: ” yêu v b ng c m xúc là ngo i tình”. Th i đó và hàng th k t đó v sau ng i đàn
ông và ng i đàn bà k t hôn ch y u đ gi tài s n c a gia đình hay d y con trông coi
trang tr i c a gia đình. M t khi đã k t hôn hai ng i có th tr thành nh ng ng i b n
đ ng hành g n g i. Sau khi l y nhau đi u này th ng x y ra . ôi khi ng i ta c ng có
m i quan h tình d c ngoài hôn nhân, nh ng nh ng ng i này c m nh n nh ng c m xúc

13


mà ngày nay chúng ta g n v i tình yêu. Tình yêu lãng m n may m n l m m i đ c coi là
y u t và t h i nh t là b coi là b nh ho n.
Ngày nay chúng ta có thái đ g n nh hoàn toàn ng c l i. Boswell đ c p hoàn toàn
đúng v m t n i ám nh th c s v m t “n n v n hoá công nghi p hi n đ i” v i tình yêu
lãng m n.
Nh ng ng i chìm trong “ b tình yêu “ th ng cho r ng r t ít n n v n hoá tr c th i
hi n đ i hay không không nghi p hoá nh t trí v i ý ki n này- m t ý ki n không còn gây

tranh cãi Ph ng Tây r ng “ m c đích c a m t ng i đàn ông là yêu m t ng i đàn bà
và m c đích c a m t ng i đàn bà là yêu m t ng i đàn ông “. Ph n l n loài ng i
kh p m i n i m i lúc đ u th y đi u này là m t cách đo t i t v giá tr c a con ng i !
Do v y tình yêu lãng m n không th ch hi u nh m t ph n t nhiên c a cu c s ng con
ng i; mà nó đ c hình thành do nh ng nh h ng xã h i và l ch s r ng l n. Chính
nh ng nh h ng này là đi u mà các nhà xã h i h c nghiên c u. ( Giddens ).
Theo l i c a Giddens thí d giúp chúng ta hi u đ c ph m vi c a xã h i h c:
“Ph n l n chúng ta nhìn th gi i v nh ng đ c đi m quen thu c v i đ i s ng. Xã h i h c
minh ho cho s c n thi t ph i có cách nhìn r ng l n h n lý gi i vì sao chúng ta l i th
này, vì sao chúng ta l i hành đ ng nh v y. Xã h i h c cho chúng ta th y đi u mà chúng
ta coi là t nhiên, không tránh kh i, t t hay đúng c ng có th không h n là nh v y và
nh ng đi u cu c s ng mang l i cho chúng ta ch u nh h ng m nh m c a các l c l ng
xã h i và l ch s . i u c b n đ i v i quan đi m xã h i h c là hi u đ c cách ph n ánh
tinh t nh ng c ng r t ph c t p s tr i nghi m xã h i c a chúng ta.
1.3. Ng c nh giao ti p xã h i hay quá trình
Hai ng i đi ngang qua nhau trên đ ng ph . Khi còn cách xa m t kho ng h li c nhìn
nhau, ng i này nhìn thoáng qua di n m o c a ng i kia. Khi t i g n và đi ngang qua,
hai ng i nhìn sang h ng khác, tránh ánh m t c a ng i kia. i u này di n ra hàng
tri u l n trong m t ngày kh p m i n i trên th gi i c thành th l n nông thôn.
Khi nh ng ng i đi qua li c nhìn nhau đ r i l i nhìn sang h ng khác, h đang bi u th
cái mà Erving Coffrnan (1967, 1971) g i là s không t p trung và chúng ta c n có trong
nhi u tình hu ng. S thi u chú ý dân s không gi ng nh là b qua m t ng i khác. M i
cá nhân đ u bi u l s nh n bi t c a mình khi ai đó có m t, nh ng l i tránh có nh ng c
ch có th b coi là quá xâm ph m. S thi u cú ý này là m t cái gì đó ít nhi u vô th c
nh ng nó l i có m t t m quan tr ng n n t ng trong cu c s ng hàng ngày.
Cách t t nh t đ lý gi i t i sao l i nh v y là ngh ra nh ng thí d mà khi m t ng i nhìn
ch m ch m vào ng i khác, đ khuôn m t c a h bi u đ t tình c m riêng m t cách công
khai, đi u này ch x y đ n v i ng i yêu, thành viên trong gia đình hay b n bè thân thi t.
Ng i là hay làm quen tình c , cho dù là quen ngoài đ ng , n i làm vi c hay bu i
ti c, trên th c t không bao gi nhìn ng m ng i khác theo cách này. N u làm nh v y

có th b nghi là có d u hi u thù đ ch có ch đ nh. Ch khi nào hai nhóm đ i đ ch m nh
m v i nhau, thì ng i l m i có th cho phép mình làm nh ng vi c nh v y. Do v y,
n c M tr c đây ng i da tr ng đ c bi t đ n là có cài nhìn c m ghét v i ng i da
đen đi ngang qua.

14


Ngay c nh ng ng i b n khi nói chuy n thân m t c ng nên c n th n khi nhìn ng i đ i
tho i. M i cá nhân đ u bi u l s ch m chú tham gia vào cu c nói chuy n b ng cách
th ng xuyên nhìn ng i đ i di n, nh ng đ ng nhìn xoáy vào h . Nhìn quá ch m chú có
th b xem nh d u hi u c a s ng v c hay ít ra là không hi u ng i khác nói gì. tuy
nhiên n u không nhìn vào m t ng i khác tí nào thì c ng có th b coi là l ng tránh, gian
gi o n u không thì c ng là k c c.
Nghiên c u cu c s ng hàng ngày
Vì sao chúng ta l i quan tâm đ n nh ng khía c nh t ng nh v t vãnh nh v y c a các
hành vi xã h i? V t qua m t ng i trên ph và nói vài l i v i m t ng i b n d ng nh
là vi c nh , ch ng có gì làm thú v , nh ng đi u mà m i ngày chúng ta làm vô s l n mà
ch ng c n suy ngh . Trên th c t vi c nghiên c u các d ng giao l u xã h i t ng ch ng
không có ý ngh a gì l i đ c bi t quan tr ng trong xã h i h c, còn xa m i không thú v là
m t trong nh ng cu n hút trong m i l nh v c nghiên c u c a xã h i h c. Có hai nguyên
nhân.
Th nh t, nh ng đi u di n ra hàng ngày cùng v i s giao ti p g n nh không đ i v i
ng i khác s cho chúng ta c u trúc và d ng th c v đi u chúng ta s làm. Chúng ta có
th h c đ c nhi u đi u v b n thân mình v i t cách là m t cá th trong xã h i và
nghiên c u cu c s ng xã h i s cho chúng ta ki n th c v nó. Cu c s ng c a chúng ta
đ c t ch c quanh vi c l p đi l p l i các ki u ng x t ng t t ngày này sang ngày
khác, tu n này sang tu n khác, tháng này sang tháng khác và n m này sang n m khác.
hãy ngh l i nh ng đi u b n làm hôm qua và hôm kia. N u c hai ngày này đ u là ngày
làm vi c, thì có r t nhi u kh n ng h u nh ngày nào b n c ng d y vào gi đó (m t công

vi c th ng nh t quan tr ng). Có th b n đ n tr ng khá s m vào bu i sáng. C ng có th
b n h n ai đó cúng đi n tr a. Bu i chi u l i tr vào l p hay h c thêm. Sau đó b n l i đi
nh ng b c chân v nhà; bu i t i c ng có th b n đi ch i c ng nh ng ng i b n.
L d nhiên, công vi c th ng nh t chúng ta ti n hành ngày ngày không gi ng nhau và
các ho t đ ng vào ngày ngh cu i tu n th ng khác xa v i ngày th ng. và n u chúng ta
thay đ i c n b n cu c s ng chúng ta gi ng nh thôi h c đ đi làm, s thay đ i trong cu c
s ng th ng nh t th ng là c n thi t. Tuy nhiên sau đó chúng ta l i thi t l p lo t thói
quen m i và khá th ng xuyên.
Th hai, vi c nghiên c u giao ti p xã h i hàng ngày chi u tia sáng vào h th ng xã h i
r ng l n h n. M i h th ng xã h i quy mô l n trên th c t đ u ph thu c vào các d ng
th c giao thi p xã h i hàng ngày c a chúng ta. Minh ho đi u này r t d . Cùng nhìn l i
tr ng h p hai ng i không quen bi t đi ngang qua nhau ngoài đ ng. S ki n nh v y
có r t ít m i quan h tr c ti p v i các d ng th c t ch c xã h i quy mô l n và th ng
xuyên. Nh ng n u chúng ta tính đ n nhi u s giao ti p nh v y, thì nó không còn nh th
n a. Trong xã h i hi n đ i, nhi u ng i s ng thành th th ng xuyên giao ti p v i
nh ng ng i mà b n thân h không bi t. S không chú ý dân s là m t trong s các c
ch cho cu c s ng th thành cùng v i nh ng đám đông h i h và thoáng qua, nh ng cu c
ti p xúc l nh lùng đ c tr ng c a nó.
Trong ch ng này, tr c h t chúng ta s nghiên c u cách s s không dùng ngôn ng
(bi u l trên nét m t ho c c ch tay chân) mà chúng ta s d ng khi giao ti p. Sau đó

15


chúng ta s chuy n sang phân tích l i nói hàng ngày - cách chúng ta s d ng ngôn ng đ
truy n đ t cho ng i khác nh ng ý ngh mu n bi u đ t. Cu i cùng chúng ta s t p trung
vào cách th c mà cu c s ng c a chúng ta c u trúc nh ng ho t đ ng th ng nh t, đ c bi t
chú ý đ n cách chúng ta ph i h p hành đ ng theo th i gian và không gian.
Giao ti p phi ngôn ng
Giao ti p xã h i đ i h i nhi u d ng giao ti p không dùng ngôn ng khác nhau - s trao

đ i thông tin và ý ngh a thông qua bi u l s c m t, c ch hay chuy n đ ng c a c th .
ôi khi giao ti p phi ngôn ng còn đ c g i là “ngôn ng c a c th ”. Tuy nhiên đi u
này d gây l m l n b i vì chúng ta s d ng m t cách đ c tr ng các c ch này đ lo i b
hay m r ng nh ng đi u đ c nói thành l i.
Khuôn m t, c ch và c m xúc
M t khía c nh quan tr ng c a giao ti p phi ngôn ng là bi u th c m xúc qua s c m t.
Paul Ekman và các đ ng nghi p đ c phát tri n m t h th ng có tên là H mã hành đ ng
trên nét m t ( FACS ) đ miêu t chuy n đ ng c a các c m t là nguyên nhân gây ra s
bi u l đ c bi t (Ekman & Friesen 1978). B ng cách này h c đ a s chính xác vào l nh
v c mà có ti ng là bi u đ t không nh t quán ho c đ y mâu thu n- b i vì ít có s th ng
nh t v cách nh n d ng và phân lo i c m xúc. Charles Darwin, ng i sáng l p ra h c
thuy t ti n hoá, tuyên b r ng loài ng i có ki u bi u l c m xúc c b n gi ng nhau. Cho
dù m t s ng i không nh t trí v i l i tuyên b này, nh ng nghiên c u c a Ekman đ n t
m i n n v n hoá khác bi t nhau d ng nh l i kh ng đ nh l i tuyên b c a Darwin là
đúng. Ekman và Friesen đã ti n hành nghiên c u m t c ng đ ng s ng bi t l p New
Guinea. Tr c đây các thành viên c a c ng đ ng này h u nh không ti p xúc v i ng i
ngoài. Khi cho h xem các b c tranh v cách bi u l 6 c m trúc trên khuôn m t (h nh
phúc, bu n, t c gi n, c m ghét, s hãi, kinh ng c), nh ng ng i dân này đ u nh n ra các
c m xúc này.
Theo Ekman, k t qu nghiên c u c a ông và các nghiên c u t ng t ng h cho lu n
đi m bi u l c m xúc qua nét m t và ý nghiã c a nó là b m sinh đ i v i loài ng i. Ông
c ng th a nh n là b ng ch ng c a ông ch a th ch ng minh cho đi u này, c ng có th là
đi u này liên quan đ n kinh nghi m v n hoá chung; tuy nhiên các d ng nghiên c u khác
đã ng h cho k t lu n c a ông.
Không có m t c ch hay t th nào d c tr ng cho t t c , th m chí đa s các n n v n hoá.
m t s xã h i, ng i ta g t đ u khi nói không, đi u này hoàn toàn trái ng c v i ng i
Anh M . Các c ch mà ng i châu Âu và châu M r t hay dùng nh ch tay d ng nh
không có trong s các dân t c khác (Bull 1983). T ng t , ngón tay tr đ t vào gi a má
và xoay m t s vùng c a ý là c ch khen ng i, nh ng n i khác thì không bi t có ý
ngh a gì.

Gi ng nh s c m t, c ch hà t th đ c s d ng đ l c l i phát bi u c ng nh chuy n
t i n i dung khi không nói gì. C ba đi u này có th s d ng đ trêu đùa, bi u l s m a
mai hay nghi ng . Cách bi u l phi ngôn ng mà chúng ta truy n đ t m t cách tình c
th ng ch ra r ng đi u chúng ta nói không hoàn toàn gi ng nh đi u chúng ta mu n nói.
m t có l là thí d hi n nhiên nh t, còn có r t nhi u d u hi u tinh t mà ng i khác có
th nhìn th y. Bi u l th c th ng m t đi sau kho ng 4-5 giây. M t n c i kéo dài lâu

16


h n có th b coi là gi d i. Cách bi u l ng c nhiên quá lâu có th là s khôi hài có ch
đ nh ch a bi t trên th c t ng i ta không h b b t ng , ngay c khi ng i đó có lý l đ
b b t ng .
‘Khuôn m t ‘ và v n hóa
T “m t” c ng có th là s quý tr ng m t ng i. Trong cu c s ng xã h i hàng ngày
chúng ta th ng chú ý r t nhi u đ “c u b m t”. Nhi u đi u trong cái chúng ta g i là
phép l ch s trong các bu i t t p đông ng i bao g m vi c b qua các khía c nh c a
phép c x có th làm m t m t. Chúng ta không nói đ n các giai tho i trong quá kh hay
đ c tr ng c a cá nhân. Chúng có th làm h b i r i n u nh c t i. Chúng ta nh n không
đùa v cái đ u hói n u chúng ta nh n ra ai đó đ i tóc gi tr khi chúng ta là b n thân. T
nh là m t thi t b b o v mà m i ng i s d ng khi ngh đ n vi c m t ngày nào đó đi m
y u cu h s b ph i bày tr c m i ng i. Cu c s ng c a chúng ta không ch di n ra.
Khi không nh n ra nó ph n l n th i gian chúng ta ki m soát liên t c và k l ng s c m t,
c ch và t th khi giao l u v i ng i khác.
M t s ng i là chuyên gia trong vi c ki m ch bi u l trên khuôn m t và c x t nh
v i ng i khác. M t nhà ngo i giao gi i nh t thi t ph i có v tho i mái khi ti p xúc v i
ng i khác, cho dù h b t đ ng quan đi m hay kinh t m. M c đ đi u khi n thành công
vi c này có th nh h ng đ n s ph n c a c qu c gia. Khôn khéo có th làm gi m c ng
th ng gi a các n c và tránh đ c chi n tranh.
Quy t c và nói chuy n

M c dù chúng ta s d ng các c ch không dùng l i khi c x và khi suy lu n hành vi
c a ng i khác, nhi u giao ti p di n ra thông qua s trao đ i thông th ng b ng l i nói
qua các cu c đ i tho i không chính th c. Các nhà xã h i h c luôn luôn ch p nh n là ngôn
ng là n n t ng c a cu c s ng xã h i. Tuy nhiên g n đây, ng i ta phát tri n m t ph ng
pháp m i, g n v i cách ng i ta s d ng ngôn ng trong các tình hu ng hàng ngày. Vi c
nghiên c u các m u đ i tho i ch u nh h ng m nh m b i công trình c a Erving
Goffman. Nh ng gây nh h ng quan tr ng nh t trong ki u nghiên c u này là Harold
Garfinkens, ng i sáng l p ra ph ng pháp nhân ch ng h c.
Ph ng pháp nhân ch ng h c là nghiên c u các ph ng pháp nhân ch ng - v n hoá dân
gian, ph ng pháp m i ng i s d ng đ lu n ngh a đi u ng i khác làm và nh t là đi u
ng i khác nói. T t c chúng ta đ u áp d ng ph ng pháp này, th ng không ph i chú ý
đ n chúng. Th ng chúng ta ch có th lu n nghiã c a nh ng đi u nói trong cu c đ i
tho i n u chúng ta bi t tình hu ng xã h i.Tình hu ng này không xu t hi n trong các t .
Hãy xem đo n h i tho i sau:
A: Tôi có m t c u con trai 14 tu i
B:
c.
A: Tôi c ng còn có m t con chó.
B: Ô, tôi r t l y làm ti c.
Theo b n đi u gì đang x y ra đây? Hai ng i nói chuy n là th nào v i nhau. Bi t r ng
đây là đo n đ i tho i gi a m t ng i có kh n ng s thuê nhà và ch nhà thì đo n h i
tho i trên có th hi u đ c. Nhi u ch nhà ch p nh n tr nh nh ng không cho phép
ng i thuê nuôi súc v t. Tuy nhiên, n u chúng ta không bi t đ c tình hu ng xã h i, câu

17


tr l i c a B d ng nh ch ng có m i liên h gì v i câu B k . M t ph n c a ý ngh a n m
trong t ng và m t ph n trong cách tình hu ng xã hôi c u trúc nh ng đi u ng i đ i
tho i nói.

D ng nói chuy n t m phào nh t là s hi u bi t tinh t và ki n th c do nh ng ng i có
liên quan đ a vào. Trên th c t cu c nói chuy n nh c a chúng ta ph c t p đ n i không
thi t l p trình đ c ngay c nh ng máy tính tinh vi nh t đ trò chuy n v i con ng i. T
ng s d ng trong các cu c nói chuy n thông th ng không ph i lúc nào c ng có ý ngh a
chính xác và chúng ta c đ nh nh ng đi u mu n nói thông qua gi đ nh . N u Nguy n
V n A h i Lý V n B “Hôm qua c u làm gì ?”, thì b n thân t ng không đ a ra câu tr
l i hi n nhiên nào. Ngày là m t kho ng th i gian dài và s là h p lý khi V n B tr l i
“Tôi th c d y vào 7h16. Lúc 7h18 tôi ra kh i gi ng, vào nhà t m và b t đ u đánh r ng.
Lúc 7h19 tôi v n vòi hoa sen…” Chúng ta hi u ki u tr l i khi bi t V n A, các ho t đ ng
mà Nguy n V n A h i Lý V n B th ng ti n hành cùng nhau và vi c Lý V n B th ng
làm vào nh ng ngày đ c bi t trong tu n.
Thí nghi m c a Garfinkel
Garfinkel đã ti n hành m t s thí nghi m cùng v i các sinh viên tình nguy n. K t qu đã
nh n m nh s mong ch n n mà chúng ta t ch c các cu c đ i tho i thông th ng.
Ng i ta yêu c u các sinh viên đ a m t ng i b n ho c ng i thân vào cu c nói chuy n
và đòi h i có nh ng nh n xét thông th ng hay bình lu n chung chung đ đ a ra đ c ý
ngh a chính xác. N u ai đó nói “Chúc m t ngày t t lành”, ng i sinh viên ph i tr l i
“Chính xác là t t lành theo ngh a nào”, “B n đ nh ám ch bu i nào trong ngày ?”, v.v…
Vì sao ng i ta l i bu n phi n khi nh ng quy c có v là nh l i không đ c tuân th ?
Câu tr l i là s n đ nh và ý ngh a cu c s ng hàng ngày c a chúng ta ph thu c vào vi c
chia s nh ng gi đ nh v n hoá không nói ra v nh ng đi u đã nói và nguyên nhân. N u
chúng ta không ch p nh n đi u này, s không th có nh ng s giao ti p có ý ngh a. B t
k câu h i hay s đóng góp nào vào cu c nói chuy n s đ c ti p n i b ng “m t chu
trình tìm ki m dày đ c” d ng nh ng i ta yêu c u đ i v i các đ i t ng trong nghiên
c u c a Garfinkel và s giao l u s đ v . Cái đi u tho t nhìn t ng là thông l nói
chuy n không quan tr ng hoá ra l i là n n t ng cho t ng c u trúc c a xã h i. Vi ph m
đi u này th t là nghiêm tr ng.
Ghi nh r ng trong cu c s ng ng i ta có d p gi v ngây th không bi t đi u gì đó.
Ng i ta có th làm đi u này đ làm ai b m t m t, ch gi u h , gây s lúng túng hay gây
s chú ý v ngh a bóng c a nh ng đi u v a nói.

Câu đ i đáp c a thi u niên th ng trái ng c v i nh ng ng i tham gia thí nghi m c a
Garfinkel. Thay cho vi c c tra h i mà l ra không nên làm, b n tr t ch i cung c p câu
tr l i t ng ng b ng cách nói “Không ph i vi c c a anh“.
Các hình th c nói chuy n
ây là m t vi c làm nghiêm túc khi nghe m t cu n b ng ghi l i hay đ c l i l i tho i c a
m t cu c h i tho i. Các cu c nói chuy n th ng đ t quãng, do d và sai ng pháp h n là
ph n l n chúng ta nh n ra. Khi chúng ta tham gia vào cu c nói chuy n hàng ngày, chúng
ta th ng ngh là đi u chúng ta nói ra đã đ c đánh bóng, b i vì chúng ta đã vô th c đ m

18


vào các t ; tuy nhiên các cu c nói chuy n hoàn toàn khác v i các cu c h i tho i trong
ti u thuy t. đó các nhân v t nói v i nhau b ng nh ng câu đúng ng pháp.
Cùng v i công trình c a Coffnian v s thi u t p trung dân s có thi t gi đ nh r ng s
phân tích các cu c h i tho i thông th ng b g t ra ngoài m i quan tâm chính c a xã h i
h c; thêm vào đó nhi u nhà xã h i h c phê phán các nghiên c u v ph ng pháp dân t c
h c ch vì nh ng lý do này. Tuy nhiên m t s lý l đã đ c s d ng đ ch ra t m quan
tr ng c a các công trình c a Coffnian đói v i xã h i h c và v i ph ng pháp dân t c h c.
Nghiên c u cu c nói chuy n hàng ngày c ng ch ra vi c làm ch ngôn ng mà ng i
bình th ng nói ra ph c t p th nào. Khó kh n l n trong vi c l p ch ng trình máy tính
làm nh ng đi u mà con ng i có kh n ng làm mà không c n m t n l c nào là m t
minh ch ng cho s ph c t p này. Thêm vào đó, nói chuy n là m t y u t c n thi t trong
m i l nh v c c a đ i s ng xã h i. Các cu n b ng v v Watergate c a T ng th ng Nixon
và các c v n c a ông ch ng có gì h n là m t đo n h i tho i, nh ng chúng đã cung c p
cái nhìn thoáng qua v vi c th c thi quy n l c chính tr
m c cao nh t (Molotch &
Boden 1985 ).
Ti ng kêu đáp l i
M t s ki u phát bi u không nói ra nh ng bao g m các câu c m thán l m b m trong

mi ng. Coffnian đ t cho nó cái tên ti ng kêu đáp l i (Goffman 1981). Hãy xem xét vi c
ai đó nói “OOPS!” sau khi đánh v ho c đánh r i cái gì. “Oops” d ng nh ch là m t
ph n ng không thú v đ i v i m t s r i ro, h n là nháy m t khi có ai đó d d a tay vào
khuôn m t b n. Tuy nhiên đây không ph i là m t ph n ng vô tình. Th c t là ng i ta
th ng không th t lên khi ch có m t mình. “Oops” th ng h ng t i nh ng ng i có
m t. hành đ ng đó cho ng i ch ng ki n th y là sai sót ch là nh và nh t th i ch không
ph i là đi u gì gây nghi ng v kh n ng ki m soát hành đ ng c a b n thân.
T “Oops” b n thân đã đ c đ nh ngh a v v n hoá. Khi ng i Nga đánh r i v t gì đó
ch ng h n, h không nói “Oops” mà thay vào đó th t lên m t t gi ng nh “Ayee“ trong
ti ng Anh.đi u này có l là đ c tính toán tr c và c ng đi u lên. t i sao l i ph i phân
tích l i phát bi u nh nhoi m t cách chi ti t nh v y? Ch c ch n chúng ta s không chú ý
nhi u đ n đi u chúng ta nói nh thí d trên. T t nhiên chúng ta không. i u quan tr ng là
chúng ta công nh n vi c ki m soát liên t c, ph c t p dáng v và hành đ ng c a chúng ta.
Trong các tình hu ng giao ti p, ng i ta không bao gi mong đ i chúng ta ch có m t
trên sàn di n. Nh ng ng i khác mong đ i chúng ta, c ng nh chúng ta mong đ i h c
bi u l cái mà Goffman g i là “s c nh giác có ki m soát “. M t b ph n c b n c a con
ng i là bi u l liên t c tr c ng i khác kh n ng c a mình trong các công vi c th ng
nh t c a cu c s ng.
L l i
“Oops” là ph n ng v i m t r i ro nh . Chúng ta c ng có nh ng sai sót khi nói và phát
âm trong su t cu c nói chuy n, gi ng bài hay các tình hu ng khác. Trong các nghiên c u
v “ thâm th n h c trong cu c s ng hàng ngày “, Sigmund Freud, nhà sáng l p ra phân
tích tâm th n đã phân tích hàng lo t thí d l l i (Freu 1975). Theo ông l i khi nói, k c
phát âm sai hay đ t t không đúng v trí hay nói l p trên th c t không ph i là tình c .
Chúng đ c thúc đ y m t cách vô th c b i các c m giác b ki m ch b i lý trí ho c c m

19


xúc chúng ta mu n kìm nén m t cách có ý th c nh ng b t thành. Nh ng c m xúc này

th ng, nh ng không ph i lúc nào liên quan đ n quan h tình d c. Do v y, m t ng i có
th đ nh nói “ organizm “ ( c th ) nh ng thay vào đó l i nói “ orgasm “ ( s c c khoái).
Trong thí d Freud đ a ra , khi ng i ta h i m t ph n “Con trai bà thu c trung đoàn
nào ?”. Bà ta tr l i “k gi t ng i th 42” ( đúng ra là t Morder b ng ti ng đ c ch
không ph i là t bà ta đ nh nói Morser hay Nortars ).
M t trong nh ng cách t t nh t đ minh ho đi m này là nhìn vào v t ph lên trong l i nói
c a các phát thanh viên truy n thanh và truy n hình. Cách đ c c a các phát thanh viên
không gi ng nh l i nói chuy n thông th ng, b i vì nó không ph i là tu h ng mà là
đ c ghi l i. Ng i ta c ng mong là nó s g n nh hoàn h o h n cu c nói chuy n thông
th ng, đ c phát ra m ch l c và l u loát h n. Do v y sai sót hay đ m t c a nh ng
ng i m i vào ngh phát thanh viên th ng hi n nhiên h n nhi u so v i tình hu ng bình
th ng. Tuy nhiên vi c phát thanh viên l mi ng và nhi u câu l r t bu n c i mang b n
ch t quá t nhiên. Freud kêu g i nên chú ý đ n đi m này.
Chúng ta th ng c i nh ng sai sót v l i nói khi phát thanh viên (hay gi ng viên) h n
là khi chúng x y ra trong tình hu ng bình th ng. S hài h c không nh ng ch t p trung
vào đi u đã nói sai mà còn s b i r i c a ng i nói khi phát ngôn không đ c hoàn
h o. Chúng ta nhìn th y phía sau c a tính chuyên nghi p l nh lùng t i …
Khuôn m t, c th và l i nói khi giao ti p
Hãy t ng k t l i nh ng gì chúng ta v a h c. Giao ti p hàng ngày ph th c vào m i quan
h gi a nh ng gì chúng ta chuy n t i qua nét m t và c ch và nh ng gì chúng ta bi u l
b ng l i. Chúng ta dùng s c m t và c ch c a nh ng ng i khác đ cung c p thêm chi
ti t cho nh ng gì h nói b ng l i và ki m tra xem h thành th c đ n m c nào. a ph n
không nh n ra m i ng i trong s chúng ta đ u ki m soát ch t ch và liên t c s c m t, c
ch và chuy n đ ng c a c th trong su t quá trình giao ti p.
Th nh tho ng vi c nói nh m nh trong thí d “ murderers “ c a Freud làm l đi u mà
chúng ta mu n che gi u, có ý th c ho c vô th c. Nhi u l i l nói ra đã phô bày c m xúc
đích th c c a chúng ta nh trong thí d tr n bánh gatô, ng i phát thanh viên có th ngh
là “kinh t m”.
Nét m t, đi u khi n c th và l i nói sau đó s đ c s d ng đ chuy n t i ý ngh a nh t
đ nh và che gi u nh ng đi u khác. Chúng ta c ng t ch c ho t đ ng c a mình trong các

tình hu ng c a cu c s ng xã h i đ đ t đ c nh ng đích gi ng nhau, nh chúng ta s
th y sau đây.
Cu c g p g
Các cu c g p g luôn c n nh ng “ l h ng” cho bi t s không chú ý dân s b b qua.
Khi nh ng ng i ch a quen bi t g p nhau và b t đ u nói - nh trong b a ti c ch ng h n th i đi m ng ng s m t t p trung dân s luôn luôn là nguy c , b i vì s hi u l m d dàng
x y ra. Do đó, nhìn m t nhau có th là l ng ngh a và th m dò. M t ng i sau đó có th
hành đ ng nh th ng i đó không tr c ti p chuy n đ ng n u l i mào đ u không đ c
ch p nh n. Trong giao ti p t ng ng i dùng c nét m t và c ch l n l i. Goffmannn
phân bi t cách bi u l mà các cá nhân “đ a ra” hay “phát ra”. Cách th nh t là t ng và
s c m t ng i ta dùng đ t o n t ng nh t đ nh v i ng i khác. Cách th hai là chìa

20


khoa mà ng i khác có th ch n đ ki m tra s chân thành hay thành th t. Thí d , m t
ng i ch khách s n l ng nghe cùng m t n c i l ch s s thích thú c a hành khách v
các món n, cùng lúc đó đ ý m c đ s hài lòng c a hành khách khi n các món n đó,
h có đ th a nhi u không và âm v c c a gi ng nói h s d ng đ bi u l s tho mãn.
D u
Ph n l n chúng ta g p g và nói chuy n v i nhi u lo i ng i trong s t m t ngày.D u đ c
bi t quan tr ng khi cu c g p đ c bi t ho c không rõ đi u gì đang di n ra. Thí d , khi m t
ng i m u đ tr n tr c h c sinh tr ng ngh thu t, th ng thì anh ta không c i b qu n
áo khi có m t ng i khác. C i và m c qu n áo m t mình cho phép c th ph i bày và che
đ t ng t. C hai vi c này đánh d u ranh gi i c a các giai tho i và ch ng t r ng đây
không có ý ngh a tình d c.
Trong không gian r t ch t h p nh c u thang máy ch ng h n khó lòng đánh d u khu v c
t p trung giao ti p. Nh ng ng i có m t không d dàng gì cho chúng ta bi t đi u h s
làm trong tình hu ng khác, r ng h không nghe nh ng đi u ng i xung quanh nói. Khó
có th nhìn th y nh ng ng i không qnen nhìn th ng vào nhau . Vì v y, trong thang máy
ng i ta th ng ch n m t t th c ng đi u v nh “không nghe” và “không nhìn“, ch

nhìn ra ngoài ho c vào b ng đi u khi n- b t k n i nào mi n là không ph i là nh ng
ng i cùng trong thang máy. H i tho i th ng l l ng ho c gói g n trong vi c trao đ i
ng n. T ng t , c quan hay nhà , n u vài ng i đang nói chuy n v i nhau và m t
ng i có đi n tho i, thì nh ng ng i còn l i không s n sàng t ra hoàn toàn không chú ý
và h có th nói chuy n dè d t và y u t.
Qu n lý n t ng
Khi phân tích giao ti p xã h i Goffman và các nhà v n khác chuyên vi t v ch đ này
th ng s d ng ý ni m c a nhà hát. Khái ni m VAI TRÒ XÃ H I ch ng h n có ngu n
g c t khung c nh nhà hát. Vai là đi u đ c xã h i mong đ i và m t ng i đ a v xã
h i nh t đ nh c n tuân th . Làm th y giáo t c là gi m t đ a v đ c tr ng; Th y giáo di n
vai theo cách đ c bi t tr c các h c trò. Goffman th y cu c s ng xã h i nh các ngh s
di n trên sân kh u, b i vì cách di n c a chúng ta ph thu c vào vai trong ta di n m t
th i đi m đ c bi t. Ph ng pháp này đôi khi đ c g i là cu c s ng xã h i k ch. Ng i ta
r t nh y c m đ i v i vi c ng i khác nhìn h và s d ng nhi u d ng qu n lý n t ng đ
thúc ng i khác ph n ng l i theo cách h mu n. M c dù đôi lúc chúng ta làm đi u này
m t cách tính toán, nh ng th ng thì vi c này n m trong s nh ng vi c chúng ta làm mà
không đ ý. Khi Nguy n V n A d m t cu c h p , anh y m c comple và th t cavat đ ng
th i c x sao cho t t, t i hôm đó khi th giãn cùng b n bè trong m t cu c đá bóng, anh
y m c qu n bò, áo may ô và k nhi u chuy n phi m. ó chính là qu n lý n t ng.
Vùng phía tr c và phía sau
Goffman cho r ng nhi u đi u trong cu c s ng có th chia thành khu phía tr c và khu
phía sau. Khu phía tr c là các d p hay cu c g p g trong đó các cá nhân đúng vai tr nh
tr ng. Công vi c t p thi t th ng t o ra s trình di n khu v c phía tr c. hai nhà chính tr
n i ti ng có th t ra m t cách khéo léo s th ng nh t và tình b n tr c ng kính truy n
hình, ngay c khi hay ng i c m ghét nhau. M t c p v ch ng có th lo che gi u không

21


đ con cái bi t là h cãi nhau, c gi m t tr n tuy n hài hoà. Ch khi nào b n tr đã lên

gi ng h m i cãi nhau k ch li t.
Khu v c phía sau là n i ng i ta t p h p các u đi m l i và chu n b giao ti p trong
klhung c nh long tr ng h n. Khu v c phía sau t ng t nh h u tr ng c a nhà hát hay
các ho t đ ng làm phim không thu vào ng kính. Khi đ ng trong h u tr ng, ng i ta có
th th giãn, th l ng c m xúc và ki u c x mà h ph i ki m ch khi đ ng tr c sân
kh u. Khu v c phía sau cho phép ch i th , các nh n xét tình d c, kêu ca, n m c tho i
mái, t th ng i và đ ng nh ch nhác, s d ng ti ng đ a ph ng hay ngôn t không chu n,
l m b m và hét lên, n i nóng gi v , th
v i nh ng ng i khác trong các hành đ ng
nh nh ng có đ c tr ng ch đ nh, có h ng hành đ ng h huýt sáo, nhai k o cao
su...(Goffman 1969). Do v y ng i h u có th là linh h n c a s l ch lãm khi ph c v
khách hàng, nh ng tr nên n ào và côn đ m t khi đ ng sau c a b p. N u khách hàng
nhìn th y c nh t ng di n ra trong b p, thì s có r t ít khách s n khách hàng th ng
xuyên lui t i.
Ch n vai: nghiên c u g n g i
Chúng ta c ng m n sân kh u làm thí d c ng tác trong qu n lý n t ng. Chúng ta cùng
xem xét k l ng m t nghiên c u. James Henslin và Mae Briggs nghiên c u m t d ng
g p g đ c bi t và tinh t : m t ph n đi khám ph khoa. Khi nghiên c u h u h t các
th m khám ph n khung ch u đ u do bác s nam ti n hành và do v y c hai đ u th y m
h và lúng túng. ph ng tây nam gi i và ph n đã đ c hoà nh p khi ngh v các c
quan sinh d c nh ph n riêng t nh t c a c th con ng i và vi c nhìn, và nh t là c m
nh n b ph n sinh d c c a ng i khác th ng g n v i quan h tình d c. M t s ph n
c m th y quá lo l ng v s th m khám khung ch u đ n n i h không đi khám, ngay c
khi h nghi ng là có lý do y h c m nh m .
Henslin và Briggs phân tích các tài li u mà Briggs, m t ý tá có trình đ thu th p đ c
qua r t nhi u th m khám ph khoa. H gi i thích r ng nh ng gì h tìm th y có m t s
giai đo n đi n hình. Ch n m t phép n d trong k ch, h gi đ nh r ng m i giai đo n có
th x lý nh m t c nh riêng bi t, trong đó vai di n c a di n viên thay đ i khi h i m ra.
Trong ph n đ u c a v k ch ng i ph n b c vào phòng đ i chu n b đóng vai b nh
nhân, t m th i lo i b hình d ng bên ngoài c a cô. Khi đ c g i vào phòng khám cô

ch n vai b nh nhân và c nh 1 m ra. Bác s làm ra v chuyên nghi p và ch a cho b nh
nhân m t cách thu n th c, nhìn và l ng nghe m t cách l ch s nh ng đi u b nh nhân nói.
N u ông quy t đ nh khám, thì ông s nói l i v i b nh nhân và r i kh i phóng khám; c nh
1 k t thúc.
C nh trung tâm l i m , có c y tá và bác s tham gia. s xu t hi n c a ý tá đ m b o là s
giao ti p gi a bác s và b nh nhân không mang y u t tình d c, đ ng th i cung c p nhân
ch ng có tính pháp lý, bác s s b ph t n u có nh ng c x v ph m y đ c. Vi c khám
di n ra nh th nhân cách c a b nh nhân v ng m t; t m ga đ p lên ng i b nh nhân che
b ph n sinh d c kh i ph n c th còn l i và t th c a b nh nhân không cho phép cô
quan sát đ c vi c th m khám.
tránh các câu h i đ c bi t v y h c, ng i bác s ng i
trên m t chi c gh th p ngoài t m nhìn c a b nh nhân. Ng i b nh c ng tác b ng cách
t m th i không ph i là ng i, không b t chuy n và c g ng tránh m i c đ ng.

22


Vào gi ngh gi c nh này và c nh cu i, ng i ý tá l i đóng vai trò ng i thu d n, giúp
b nh nhân l n n a tr l i thành ng i. Vào lúc này hai ng i có th l i nói chuy n, b nh
nhân bày t s nh nhõm khi vi c khám đã xong. M c qu n áo ch nh t ng i b nh s n
sàng đ i m t v i c nh cu i. Bác s quay l i c x v i b nh nh n đ y trách nhi m th o
lu n v i cô v k t qu c a vi c khám. ti p t c phong cách l ch thi p và chuyên nghi p,
ông bày t ph n ng c a mình v i cô không thay đ i khi có s ti p xúc g n g i v i c th
cô. Ph n k t c a v k ch là b nh nhân r i kh i phòng khám c a bác s , l i tr l i mình
th gi i bên ngoài. Nh v y bác s và b nh nhân đã h p tác theo cách đi u khi n s giao
ti p và c m xúc c a ng i này v i ng i kia.
Không gian riêng t
Có s khác nhau trong cách đ nh ngh a v không gian riêng t . các n c ph ng Tây,
ng i ta th ng gi m t kho ng cách ít nh t là 3 fit (1 foot = 12 inches) khi giao ti p v i
ng i khác; khi đ ng sát vai nhau, h có th đ ng g n nhau h n. Trung ông, ng i ta

có th đ ng g n nhau h n so v i Ph ng Tây. Ng i Ph ng Tây khi đ n Trung ông
th ng c m th y mình lúng túng b i s g n g i này.
Erward T. Hall, ng i đã nghiên c u nhi u n m v giao ti p không l i nói chia kho ng
không gian riêng t thành 4 lo i. Kho ng cách g n g i, d i 1 fit r i r t khi có trong
ti p xúc xã h i. Ch có nh ng ng i cho phép s đ ng ch m c th th ng xuyên, nh
gi a nh ng ng i yêu nhau hau gi a b m và con cái thì m i có th n m trong kho ng
không gian này. B n bè và nh ng ng i quen th ng đ ng cách nhau m t kho ng có tên
là kho ng cách riêng t ( t 1 đ n 4 fit ). Có th g n h n m t chút nh ng đi u này
th ng b c m. Trong các khung c nh tr nh tr ng , nh khi ph ng v n ch ng h n, ng i
ta gi m t kho ng cách xã h i, t 4 đ n 12 fit. Cu i cùng là kho ng cách n i công c ng,
ng i 12 fit -khi trình di n tr c khán gi .
Giao ti p theo th i gian và không gian
Hi u đ c cách phân b ho t đ ng theo th i gian và không gian là n n t ng đ phân tích
các cu c g p và hi u đ c cu c s ng xã h i nói chung. M i cu c g p đ u đ c đ nh v nó x y ra m t đ a đi m nào đó và trong m t kho ng th i gian nào đó. Hành đ ng c a
chúng ta trong su t m t ngày th ng đ c kho ng vùng v không gian và th i gian.
Ch ng h n, ph n l n m i ng i đ u dành m t vùng , t 9 gi sáng đ n 5 gi chi u c a
ngày đ làm vi c. Trong tu n th i gian c a h c ng đ c khoanh l i: H th ng làm vi c
vào ngày th ng và ngh nhà vào th b y ch nh t. Khi chúng ta chuy n qua vùng th i
gian trong ngày, thì chúng ta c ng chuy n qua vùng không gian:
t i n i làm vi c,
chúng ta có th đi xe buýt t m t khu này c a thành ph t i m t khu v c khác, hay c ng
có th đi t ngo i thành vào. Vì vây, khi phân tích b i c nh giao ti p xã h i, th t h u ích
n u chúng ta quan sát chuy n đ ng c a m i ng i và nh n ra s t ng đ ng v th i gian
- không gian này.
Khái ni m khu v c hóa s giúp chúng ta hi u cu c s ng xã h i phân vùng không gian và
th i gian nh th nào. Hãy l y m t ngôi nhà t làm thí d . M t ngôi nhà hi n đ i th ng
chia thành các phòng, các l i đi và n u nhà t hai t ng tr đi thì s đ c chia thành các
t ng. Nh ng kho ng không gian này không ch đ n thu n đ c phân cách v m t v t lý
và còn đ c phân vùng theo th i gian. Phòng khách và gian b p đ c s d ng nhi u nh t

23


vào ban ngày, còn phòng ng vào ban đêm. M i giao ti p x y ra t i các khu v c này
đ c h n ch b ng s phân chia theo th i gian và không gian. M t vài khu v c c a nhà
hình thành nên khu v c h u tr ng v i các “ ho t đ ng “ x y ra t i các khu v c khác.
Th nh tho ng toàn b ngôi nhà bi n thành h u tr ng. M t l n n a Goffmann đã n m b t
đ c ý t ng này m t cách nên th :
Vào m t sáng ch nh t c nhà có th s d ng t ng bao quanh ngôi nhà đ gi u đi s n
m c lu m thu m và nh ng c g ng dân s , lên l i đ n m i c n phòng mà theo nghi ch c
không chính th c ch h n ch trong b p và bu ng ng . Vì v y, t i n c M gi i trung l u
vào bu i chi u các bà m th ng coi gi i phân đ nh gi a sân ch i c a b n tr và nhà là
h u tr ng. Các bà m th ng m c qu n Jean, đi giày đ b ng và h u nh không trang
đi m. L d nhiên khu v c đ c thi t l p là khu v c m t ti n hay khán đài n i th ng
xuyên di n ra các ho t đ ng th ng nh t l i bi n thành h u tr ng tr c và sau m i
cu c di n, b i vì vào th i đi m này nh ng đ đ c c đ nh có th đang s ch a, ph c h i
bay s p x p l i hay ng i di n có th đang m c qu n áo di n t p.
th y đi u này,
tr c khi m i vi c thi t l p đ c m ra chúng ta ch c n li c vào phòng n, nhà kho hay
ngôi nhà.
Th i gian đ ng h
Trong xã h i hi n đ i, vi c khoang vùng các ho t đ ng ch u nh h ng m nh m c a th i
gian ch trên đ ng h . Xã h i công nghi p hoá không th t n t i n u thi u đ ng h đ
đ nh th i gian các ho t đ ng m t cách chính xác c ng s ph i h p ho t đ ng theo không
gian, (Mumford 1973 ). Vi c dùng đ ng h đ đo th i gian ngày nay đã đ c chu n hoá
trên toàn c u, giúp h th ng giao thông và vi n thông ph c t p đ c thông su t trên toàn
th gi i. Th gi i đ c phân nh thành các múi gi , m i múi là 1 gi và s p b t đ u m t
ngày m i đ c c đ nh kh p n i.
Các tu vi n vào th k 14 là nh ng t ch c đ u tiên c g ng s p l ch ho t đ ng trong
ngày và trong tu n c a các tu s m t cách chính xác. Ngày nay, h u nh không có m t

nhóm hay m t t ch c nào l i không làm theo cách nh v y càng có nhi u ng i và
ngu n tham gia, vi c x p l ch l i càng ph i chính xác. Eviatar Zrrrubavel đã minh ho
đi u này trong nghiên c u c a ông v khung th i gian c a m t b nh vi n l n ( 1979,
1982 ). M t b nh vi n ph i ho t đ ng 24/ 24 gi và c ng đòi h i thay th gi a tr c ngày
và tr c đêm. Y tá, bác s và các nhân viên khác, cùng v i các ngu n h c n ph i đ c
th ng nh t v không gian và th i gian.
Cu c s ng hàng ngày : tri n v ng v n hoá và l ch s
M t s c ch c a giao ti p xã h i do Goffman, Garfinkel và nh ng ng i khác phân tích
có v là ph quát. S d ng các d u hi u đ báo cu c g p b t đ u hay k t thúc ch ng h n
là đ c tr ng c a giao ti p kh p m i n i. Trong các bu i t t p c ng có th tìm th y
cách t ch c các cu c g p ch ng h n theo ki u quay l ng v khía ng i khác đ hình
thành c m đ i tho i. Tuy nhiên, nhi u cu c tranh lu n c a Gofmann v s không chú ý
dân s và các d ng giao ti p xã h i khác lúc ban đ u liên quan t i các xã h i, trong đó s
giao ti p v i ng i là là chuy n r t bình th ng. Th còn nh ng xã h i truy n th ng r t
nh , n i không có ng i là và ít có khung c nh mà nhi u h n m t dúm ng i t l i thì
sao?

24


nhìn s đ i ngh ch gi a giao ti p xã h i, trong xã h i hi n đ i và xã h i truy n th ng
hãy l y m t trong nh ng n n v n hoá kém phát tri n nh t v công ngh còn sót l i trên
th gi i đ làm thí d : Ng i Kung (đôi khi còn g i là Bushmen ) s ng hoang m c
Kalahari c a Botswana và Namibia, Nam Phi (Lee 1968, 1969; d u ch m than ch âm khi
g i tên ). Cho dù l i s ng c a h đang có t thay đ i do nh h ng c a bên ngoài, ki u
s ng truy n th ng c a h v n còn r t rõ.
S thúc ép g n l i
Hoàn toàn đ i ng c v i ng i Kung - nh s đ c phân tích k
các ch ng ti p theo,
trong xã h i hi n đ i, chúng ta th ng xuyên ti p xúc v i nh ng ng i x a g p ho c

quen bao gi . H u nh m i giao d ch hàng ngày nh mua rau qu hay m m t tài kho n
nhân hàng đ u đ a chúng ta vào cu c ti p xúc - ti p xúc gián ti p -v i nh ng ng i mà
có th s ng cách xa hàng ngàn d m. H th ng ngân hàng ch ng h n là qu c t . M i
kho n ti n b n g i vào đ u là m t ph n nh c a vi c đ u t tài chính mà ngân hàng t o ra
trên kh p toàn c u.
Bây gi đã khá d dàng, t i sao chúng ta l i không giao ti p gián ti p v i ng i khác
nhi u h n? Vì sao chúng ta l i không s d ng đi n tho i, fax hay các ph ng ti n vi n
thông khác khi ti p xúc v i b n bè hay đ ng nghi p? gi i kinh doanh th ng ti p t c
tham d các cu c g p, đôi khi bay n a vòng trái đ t đ g p nhau, khi mà m i vi c có v
đ n gi n và hi u qu h n n u giao d ch b ng máy tính hay đ ng dây đi n tho i có nhi u
ng i tham gia.
1.4. Phát tri n tri n v ng xã h i
H c cách ngh trên ph ng di n xã h i h c- hay nói cách khác nhìn v i quan đi m
thoáng h n - ngh a là nuôi d ng nh ng t ng t ng. Là nh ng nhà xã h i h c, chúng ta
c n t ng t ng , ch ng h n c m xúc c a tình d c và hôn nhân c a con ng i là th nào,
v i ai thì xa l hay v i ý t ng v m t tình yêu lãng m n hay th y nó vô lý. Nghiên c u
xã h i h c không th đ n thu n là m t quá trình thu nh n ki n th c di n ra ngày ngày.
Nhà xã h i h c là ng i bi t thoát ra kh i tính g n g i c a hoàn c nh cá nhân và đ t s
vi c vaò m t khung c nh r ng h n. Công vi c xã h i h c ph thu c vào trí t ng t ng
xã h i h c- th mà tác gi ng i M C. Wright Mills đã g i trong m t câu n i ti ng.
T ng t ng xã h i h c đòi h i chúng ta tr c h t “ngh tách ra kh i nh ng th ng nh t
đã quen c a cu c s ng đ nhìn chúng theo m t cách m i”. hãy xét m t hành đ ng đ n
gi n là vi c u ng m t tách cà phê. Chúng ta có th tìm th y gì đ nói v m t hành vi
d ng nh ch có gì thú v v y trên quan đi m xã h i h c? R t nhi u. Tr c h t chúng ta
có th ch ra r ng cà phê không ch là m t đ u ng. Nó mang m t giá tr t ng tr ng, là
m t ph n c a các ho t đ ng xã h i hàng ngày. Th ng các th t c g n v i vi c u ng cà
phê quan tr ng h n r t nhi u so v i vi c u ng nó. Hai ng i h n g p nhau đi u ng cà phê
có th quan tâm nhi u h n đ n vi c g p nhau đ tán g u h n là th n c mà h u ng.
Trong t t c , m i xã h i n và u ng t o ra c h i đ giao l u và hành l và chính nh ng
đi u này là m t ch đ phong phú cho vi c nghiên c u xã h i.

Th hai, cà phê là m t lo i thu c, có ch a ch t cafein, kích thích lên não. Ph ng Tây
nh ng ng i nghi n cà phê không b coi là nghi n. Gi ng nh r u, cà phê là m t th
thu c đ c xã h i ch p nh n trong khi c n sa thì l i không. D nhiên có nh ng xã h i

25