Tác động của nền kinh tế thị trường đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

TRẦN THỊ NHUNG

TÁC ĐỘNG CỦA NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỐI
VỚI QUAN HỆ
GIỮA CON NGƯỜI VÀ TỰ NHIÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC
Chuyên ngành

: Triết học

Mã số

: 60 22 08

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS DƢƠNG VĂN THỊNH

HÀ NỘI, 2008


1

MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU
1
Chương 1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về quan hệ giữa
7

con ngƣời và tự nhiên
1.1. Quan niệm về con người và tự nhiên của triết học Mác - Lênin
7
1.1.1. Quan niệm về tự nhiên
7
1.1.2. Quan niệm về con người
15
1.2. Cơ sở lý luận của quan hệ giữa con người và tự nhiên
22
1.2.1. Về tính thống nhất vật chất của thế giới
22
1.2.2. Về lực lượng sản xuất
25
1.2.3. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về quan hệ giữa
29
con người và tự nhiên
Chương 2. Tác động của nền kinh tế thị trƣờng và nền kinh tế thị
39
trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa đối với quan hệ
giữa con ngƣời và tự nhiên
2.1. Khái quát về kinh tế thị trường và sự tác động của nó đối với mối
39
quan hệ giữa con người và tự nhiên
2.1.1. Khái niệm và đặc điểm kinh tế thị trường
2.1.2. Hai hướng tác động của nền kinh tế thị trường đối với mối
quan hệ giữa con người và tự nhiên
2.2. Sự tác động của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa đối với mối quan hệ giữa con người và tự nhiên ở Việt
Nam: Thực trạng và một số khuyến nghị

39
45

2.2.1. Thực trạng sự tác động của nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa đối với mối quan hệ giữa con
người và tự nhiên ở Việt Nam
2.2.2. Nguyên nhân của những tác động tiêu cực của nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
2.2.3. Một số khuyến nghị để giải quyết mối quan hệ giữa con
người và tự nhiên trong điều kiện nền kinh tế thị trường

52

52

80
85


2
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
PHẦN KẾT LUẬN
TÀI LIỆU THAM KHẢO

90
92


3

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Dưới ánh sáng của nghị quyết Đại hội của Đảng như: Đại hội lần thứ
VIII, IX, X, nền kinh tế của đất nước đã thực sự có sự chuyển mình từ cơ chế
kinh tế tập trung, bao cấp sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa,
đưa đất nước sang một kỷ nguyên mới, kỷ nguyên của khoa học, công nghệ,
của tri thức, bắt kịp với xu thế của thời đại mới.
Trong sự phát triển rất mạnh mẽ ấy của nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa, có một nhân tố vô cùng quan trọng, nó là “hạt nhân”
của sự phát triển, nhân tố đó là con người và tự nhiên.
Tự nhiên và con người là hai hệ thống tương đối độc lập, xong nó có
mối quan hệ biện chứng, tác động qua lại lẫn nhau; Tự nhiên cần đến con
người để ngày càng được cải tạo và phát triển, để tự nhiên “ban tặng” những
món quà cho con người và con người cũng rất cần đến tự nhiên như một “lẽ
tự nhiên” để tồn tại, duy trì và phát triển.
Nhưng vấn đề nan giải ở chỗ, kinh tế thị trường phát triển như thế nào
để không gây ảnh hưởng xấu đến mối quan hệ giữa con người và tự nhiên?
Cần có biện pháp đặt ra và giải quyết như thế nào cho đúng, kịp thời? đây là
câu hỏi lớn đặt ra những nhà nghiên cứu cả về lý luận lẫn thực tiễn.
Chủ trương của Đảng về sự chuyển dịch nền kinh tế đã làm cho nền
kinh tế nước ta có sức sống mới, có sự phát triển sôi động. Những tiềm năng
về con người và tự nhiên của đất nước được phát huy một cách có hiệu quả.
Tuy nhiên, nền kinh tế thị trường cũng bộc lộ những mặt trái của nó, đó là nếu
không có sự điều tiết một cách đúng đắn sẽ tác động xấu đến tự nhiên, huỷ
hoại môi trường sống của con người. Điều đó lại ảnh hưởng xấu đến sự phát


4
triển kinh tế - xã hội của đất nước. Vấn đề đặt ra là phải nghiên cứu sự tác
động của kinh tế thị trường như thế nào đến mối quan hệ giữa con người và tự

nhiên lại vừa đảm bảo sự phát triển kinh tế, giữ gìn môi trường sống cho con
người. Theo tác giả đây là vấn đề khó nhưng rất cần hiện nay, nhất là đối với
các nước đang phát triển như ở nước ta. Vì vậy tác giả chọn đề tài: "Tác động
của nền kinh tế thị trường đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên"
làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Quan hệ giữa con người và tự nhiên xuất hiện từ khi con người biết dựa
vào tự nhiên để tồn tại. Từ đó những nghiên cứu về mối quan hệ này đã xuất
hiện. Mối quan hệ này được nhiều người bàn đến ở các góc độ khác nhau.
- Ở nước ngoài: Trong các tác phẩm của C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.
Lênin đã từng nhấn mạnh rằng, nếu con người tác động đến tự nhiên mà phá
hoại sự cân bằng sinh thái thì loài người không tách khỏi những nguy cơ đe
dọa sự tồn tại của chính mình.
Trong tác phẩm "Biện chứng của tự nhiên" Ph.Ăngghen đã nêu lên sự
khác nhau giữa loài vật và loài người trong mối quan hệ thích nghi và biến đổi
môi trường tự nhiên.
Trong tác phẩm "Bản thảo kinh tế - triết học" năm 1844 C.Mác cũng đã
phân tích và lập luận rất thuyết phục rằng: "Giới tự nhiên là thân thể vô cơ
của con người, con người là một bộ phận của tự nhiên".
Về môi trường: Từ sau chiến tranh thế giới lần thứ 2, đặc biệt từ những
năm 60, 70 trở lại đây, cùng với việc gia tăng mạnh mẽ khả năng chinh phục
tự nhiên của con người thì môi trường ngày càng bị suy thoái. Từ đó xuất hiện
những công trình nghiên cứu đề cập đến sự xuống cấp của môi trường và sự
cần thiết phải bảo vệ tự nhiên.


5
Ở Liên Xô (cũ) ngay từ những năm 70 đã xuất hiện nhiều công trình
nghiên cứu có tính chất phương pháp luận, đề cập đến tính cấp bách, sự cần
thiết phải bảo vệ môi trường và khai thác tài nguyên một cách hợp lý. Đó là:

tác giả E.K.Phêđôrốp với tác phẩm: "Sự tác động lẫn nhau giữa xã hội và tự
nhiên", Lêningrat, 1972; Tập thể tác giả với cuốn: "Những khía cạnh phương
pháp luận của việc nghiên cứu sinh quyển, Matxcơva, 1975; V. P. Tugarinôp:
"Giới tự nhiên - Văn minh - Con người", Lêningrat, 1978; Tập thể tác giả:
"Bảo vệ môi trường và hiệu quả kinh tế - xã hội của nó", Matxcơva, 1980…
Gần đây, trong các công trình xuất bản như: "Tiếng chuông cảnh tỉnh
cho thế kỷ XXI", 1984 của Daisaku Ikeda và Aurelio Peccei; "Một thế giới
không thể chấp nhận được", 1988 của Rênê Duymông; "Chuẩn bị cho thế kỷ
XXI", 1993 của Paul Kennedy; "Làn sóng thứ ba"; "Cú sốc tương lai" của
Alvin Toffler… Các tác giả đã vạch ra cho chúng ta thấy hiện trạng nguy kịch
của môi trường tự nhiên, nguyên nhân dẫn đến sự suy thoái môi trường và
đồng thời cũng bàn tới tương lai sự tồn tại của hành tinh chúng ta.
- Ở Việt Nam:
Các tác giả như: Nguyễn Trọng Chuẩn với bài: "Những tư tưởng của
Ph.Ăngghen về quan hệ giữa con người và tự nhiên trong "Biện chứng của tự
nhiên", tác giả đã chỉ ra nguyên nhân của tình trạng ô nhiễm môi trường và
khủng hoảng sinh thái. Năm 1997, tác giả Phạm Thị Ngọc Trầm với tác phẩm
"Môi trường sinh thái: vấn đề và giải pháp" đứng từ góc độ triết học - xã hội
để xem xét qmh giữa con người và tự nhiên, đã phân tích rất kỹ sự thống nhất
của các yếu tố: Con người - Xã hội - Tự nhiên mà sự phát triển khách quan
của nó vốn tuân thủ theo nguyên tắc tự điều chỉnh, tự cân bằng, sự làm sạch,
tự bảo vệ theo cơ chế của chu trình sinh học hay chu trình trao đổi vật chất,
năng lượng thông tin của sinh quyển; vấn đề khủng hoảng sinh thái hiện nay
là hậu quả tất yếu của một quá trình tác động lâu dài, mạnh mẽ và mang nhiều
yếu tố tiêu cực, tự phát của con người và xã hội lên tự nhiên. Tác giả Chu


6
Tuấn Nhạ với tác phẩm: "Bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa,
hiện đại hóa", Tạp chí Cộng sản, số 8 - 1998. Tác giả Phan Hoàng Dũng: "Về

vấn đề sinh thái xã hội ở Việt Nam hiện nay". Tác giả Bùi Văn Dũng: "Mối
quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường cho sự phát triển lâu
bền", Luận án Tiến sĩ Triết học, Hà Nội, 1999.
Mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu về quan hệ giữa con người
và tự nhiên, về môi trường, về sự phát triển, nhưng những nghiên cứu đó mới
chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu từng mảng của vấn đề hoặc là tự nhiên, con
người, hoặc là tự nhiên và con người với sự phát triển, hay vấn đề con người
và tự nhiên trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Hiện nay khi khoa
học ngày càng phát triển, đời sống của con người có sự đổi thay thỡ con
người lại càng có điều kiện để chú ý đến nguồn gốc xuất thân cũng như sự tồn
tại của mỡnh. Vậy thực tế đời sống của loài người nói chung và con người
Việt Nam đặt trong quan hệ với tự nhiên đang phải chịu sự tác động của nền
kinh tế thị trường như thế nào? đặc biệt luận giải vấn đề này dưới góc độ triết
học thỡ rất hiếm, bởi đây là vấn đề bức thiết và cũng rất khó giải quyết không
chỉ của riêng một quốc gia mà là vấn đề chung của toàn cầu. Chính vỡ vậy
chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu vấn đề này với lòng mong muốn góp phần tìm
ra giải pháp để điều chỉnh hoạt động của xã hội nhằm bảo vệ tốt hơn môi
trường tự nhiên cho con người.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
* Mục đích
Trên cơ sở nghiên cứu quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan
hệ giữa con người và tự nhiên, thực trạng sự tác động của nền kinh tế thị trường
đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên, luận văn chỉ ra một số nguyên nhân
và đưa ra lời khuyến nghị để giải quyết tốt hơn mối quan hệ giữa con người và
tự nhiên trong điều kiện nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay.
* Nhiệm vụ


7
Để thực hiện mục đích trên luận văn có những nhiệm vụ sau:

Thứ nhất: Trình bày quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan
hệ giữa con người và tự nhiên.
Thứ hai: Trình bày khái niệm và đặc điểm kinh tế thị trường và kinh tế
thị trường định hướng xó hội chủ nghĩa, mặt tích cực và mặt tiêu cực của nền
kinh tế thị trường.
Thứ ba: Nghiên cứu sự tác động của nền kinh tế thị trường đối với mối
quan hệ giữa con người và tự nhiên: mặt tích cực và tiêu cực.
Thứ tư: Một số vấn đề đặt ra từ sự tác động của nền kinh tế thị trường
định hướng xó hội chủ nghĩa đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên ở
nước ta hiện nay, đề xuất một số khuyến nghị để giải quyết mối quan hệ giữa
con người và tự nhiên trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường ở nước ta
hiện nay.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu:
Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên trong điều kiện nền kinh
tế thị trường.
- Phạm vi nghiên cứu:
Luận văn nghiên cứu sự tác động của kinh tế thị trường đối với mối
quan hệ giữa con người và tự nhiên trong những năm gần đây ở nước ta.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận:
- Dựa vào quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin về mối quan hệ giữa
con người và tự nhiên
- Quan điểm của Đảng ta về việc phát triển kinh tế thị trường và vấn đề
khai thác tài nguyên tự nhiên, bảo vệ môi trường sống ở Việt Nam hiện nay.


8
Trong luận văn có sử dụng một số kết quả nghiên cứu của một số công trỡnh
gần đây có liên quan đến vấn đề này.

Phương pháp nghiên cứu:
Ngoài việc sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện
chứng, luận văn cũng sử dụng chủ yếu phương pháp kết hợp giữa lô gíc và
lịch sử, phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê…
6. Những đóng góp mới của luận văn
Đánh giá tầm quan trọng của con người đối với tự nhiên và tự nhiên đối
với con người trong hệ thống con người - xã hội - tự nhiên, đặc biệt ở Việt
Nam hiện nay.
Chỉ ra hậu quả tác động của nền kinh tế thị trường đối với quan hệ giữa
con người và tự nhiên ở nước ta hiện nay.
Chỉ ra nguyên nhân và đưa ra những khuyến nghị để phát huy mặt tích
cực và hạn chế mặt tiêu cực của nền kinh tế thị trường tác động đến mối quan
hệ giữa con người và tự nhiên .
7. Ý nghĩa của luận văn
- Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng để làm tài liệu tham khảo
cho việc giảng dạy chương trỡnh kinh tế, mụi trường và bảo vệ môi trường.
- Luận văn có thể sử dụng làm tư liệu tham khảo trong quỏ trỡnh học tập
của sinh viờn cỏc trường Đại học, Cao đẳng và những ai quan tâm đến vấn đề này.
8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung
chính của luận văn được sắp xếp thành 2 chương 4 tiết.


9

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Lê Quý An (1992), Những vấn đề chủ yếu về môi trường và phát triển tại
Hội nghị Rio 92, Tạp chí Thông tin Môi trường, số 3.

2.

Trần Lê Bảo (2001), Văn hóa sinh thái nhân văn, Nxb Văn hóa Thông
tin, Hà Nội.

3.

Báo cáo hiện trạng môi trường Việt Nam năm 2002 và định hướng chiến
lược để tiến tới phát triển bền vững (2002), Bản dự thảo 8.

4.

Báo cáo của UNEP năm 2003.

5.

C.Mác (1962), Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844, Nxb Sự thật, Hà
Nội, tr 91, 92.

6.

C. Mác và Ănghhen (1993), Toàn tập, Tập 23, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr 269.

7.

C. Mác và Ănghhen (1994), Toàn tập, Tập 20, Nxb Chính trị Quốc gia,
Sự thật, Hà Nội, tr 36, 475, 645 - 655.

8.

C. Mác và Ănghhen (1995), Toàn tập, Tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Sự
thật, Hà Nội, tr 11.

9.

C. Mác và Ănghhen (1999), Tuyển tập gồm 6 tập, Tập 2, Nxb Chính trị
Quốc gia, Sự thật, Hà Nội, tr 591.

10. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 42, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr 135.
11. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 42, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr 134 -135, 232, 239, 179, 234, 182.
12. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 23, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr 266.
13. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà
Nội, tr 25 - 29.
14. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 32, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr 80.
15. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 2, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà
Nội, tr 212.


10
16. Chủ nghĩa Lênin và công cuộc đổi mới trong sự nghiệp xây dựng xã hội
chủ nghĩa ở nước ta (1990), Nxb Thông tin Lý luận, Hà Nội.
17. Nguyễn Trọng Chuẩn (1980), Những tư tưởng của Ăngghen về quan hệ
giữa con người và tự nhiên trong "Biện chứng của tự nhiên", Tạp
chí Triết học, số 4, tr 119 - 136.

18. Nguyễn Trọng Chuẩn (1990), Góp phần vào vấn đề phát triển lực lượng
sản xuất ở nước ta hiện nay, Tạp chí Triết học, số 2, tr 12 - 14.
19. Bùi Văn Dũng (1997), Bảo vệ môi trường trong đẩy mạnh công nghiệp
hóa, hiện đại hóa đất nước, Tạp chí Triết học, số 3.
20. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc
lần thứ IX, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 148.
21. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc
lần thứ X, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 23 - 24.
22. Đảng Cộng sản Việt Nam (2008), Văn kiện Hội nghị lần thứ 6 BCHTW
khóa X, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
23. Đảng Cộng sản Việt Nam (2008), Tài liệu nghiên cứu các Nghị quyết Hội
nghị Trung ương 6, khóa X, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 140.
24. Phạm Viết Đào (1996), Mặt trái của kinh tế thị trường, Nxb Văn hóa
thông tin, Hà Nội.
25. Ngô Đình Giao (1997), Môi trường kinh doanh và đạo đức kinh doanh,
Nxb Giáo dục, Hà Nội.
26. Mã Hồng (1996), Kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, Nxb Chính trị
Quốc gia, Hà Nội.
27. Lịch sử triết học (2001), Giáo trình cho các trường đại học và cao đẳng,
Nxb Giáo dục.
28. Nước - Vấn đề sống còn của nhân loại (2003), Tạp chí Khoa học Công
nghệ và Môi trường, số 5.
29. Ph. Ăngghen (1984), Chống Đuy rinh, Nxb Sự thật, Hà Nội, tr 72, 99.
30. Phát biểu của UNDP tại lễ kỷ niệm Ngày nước thế giới và Ngày khí tượng
thế giới (22 tháng 3) (2004), Website UNDP Việt Nam ngày 15/6.


11
31. Hỗ Sĩ Quý (chủ biên) (2000), Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên
trong sự phát triển xã hội, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

32. Trần Cao Sơn (2004), Môi trường xã hội nền kinh tế thị trường - những
nguyên lý cơ bản, Sách chuyên khảo, chuyên ngành xã hội học tri
thức, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
33. Nguyễn Danh Sơn (1995), Mấy vấn đề suy nghĩ về môi trường kinh tế xã hội cho quá trình công nghiệp hóa ở Việt Nam, Nxb Chính trị
Quốc gia, Hà Nội.
34. Phạm Thị Ngọc Trầm (1997), Môi trường sinh thái, vấn đề và giải pháp,
Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 112.
35. Phạm Thị Ngọc Trầm (2003), Vấn đề xây dựng đạo đức sinh thái trong
điều kiện kinh tế thị trường, Tạp chí Triết học, số 3.
36. Trần Văn Tùng (2005), Ảnh hưởng của ô nhiễm môi trường ở một số khu
công nghiệp phía Bắc tới sức khỏe cộng đồng, Nxb Khoa học Xã
hội, Hà Nội.
37. Nguyễn Ngọc Tuân (2002), Mấy vấn đề lý luận và thực tiễn đổi mới phát
triển kinh tế ở nước ta, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
38. Nguyễn Văn Tuyên (1997), Sinh thái và môi trường, Nxb Giáo dục,
Hà Nội, tr 197, 191.
39. Tình trạng môi trường Việt Nam: Thách thức và ứng phó (1996), Tạp chí
Thông tin Môi trường, số 2.
40. Hà Huy Thành (chủ biên) (2001), Một số vấn đề xã hội nhân văn trong
việc sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ môi trường ở Việt Nam,
Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
41. Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô (1960), Lịch sử triết học - triết học thời
kỳ tiền tư bản chủ nghĩa (từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII) , Nxb Sự
thật, Hà Nội.
42. Jordan Ryan (2003), Chăm sóc nguồn nước tài nguyên chiến lược của
thế kỷ XXI.-www. UNDP Việt Nam ngày 15/6/2003.
43. Website: bố hiện tượng rừng toàn quốc 2005.


12