Thiết kế chuyên đề chuyển hóa vật chất và năng lượng trong tế bào, trong dạy học sinh học 10 theo định hướng phát triển năng lực của học sinh

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA SINH - KTNN


TRẦN THỊ QUYÊN

THIẾT KẾ CHUYÊN ĐỀ CHUYỂN HÓA
VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG TRONG
TẾ BÀO TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10
THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Sinh học
Người hướng dẫn khoa học
TS. Ngô Văn Hưng

HÀ NỘI – 2016


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA SINH - KTNN


TRẦN THỊ QUYÊN

THIẾT KẾ CHUYÊN ĐỀ CHUYỂN HÓA
VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG TRONG
TẾ BÀO TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10
THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Sinh học

GVHD: TS NGÔ VĂN HƯNGhoa học
TS. Ngô Văn Hưng
HÀ NỘI – 2016


LỜI CẢM ƠN
Đầu tiên em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới TS. Ngô Văn Hưng, người
đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình chỉ bảo và tạo mọi điều kiện để em hoàn thành
khóa luận này.
Em xin cảm ơn TS. Hoàng Thị Kim Huyền đã giúp đỡ và chỉ bảo em để
em có thể hoàn thành khóa luận này.
Em xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu Trường Đại Học Sư Phạm Hà
Nội 2, ban chủ nhiệm khoa Sinh – KTNN, Ban giám hiệu trường THPT Yên
Lạc 2, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc cùng tập thể lớp 10A7 và thầy Nguyễn
Xuân Tuấn đã nhiệt tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện trong suốt quá trình em
thực hiện đề tài.
Mặc dù đã có nhiều cố gắng song khóa luận có thể có những thiếu sót
nhất định em mong sẽ nhận được sự chỉ bảo và đóng góp của các thầy cô giáo
trong hội đồng phản biện.
Em xin chân thành cảm ơn!
Xuân Hòa, tháng 05 năm 2016
Sinh viên

Trần Thị Quyên

LỜI CAM ĐOAN
Kính gửi:
- Phòng đào tạo trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2.
- Khoa Sinh – KTNN trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2.
- Hội đồng chấm khóa luận tốt nghiệp.
Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu đề tài: “Thiết kế chuyên đề chuyển
hóa vật chất và năng lượng trong tế bào, trong dạy học Sinh học 10 theo
định hướng phát triển năng lực của học sinh” là kết quả nghiên cứu của
riêng tôi do TS. Ngô Văn Hưng hướng dẫn và không trùng lặp với kết quả
nghiên cứu của người khác.
Xuân Hòa, ngày…tháng 5 năm 2016
Sinh viên thực hiện

Trần Thị Quyên


DANH MỤC VIẾT TẮT

DHCĐ

Dạy học chuyên đề

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

PPDH

Phương pháp dạy học

SGK

Sách giáo khoa

THPT

Trưng học phổ thông

TTSP

Thực tập sư phạm


MỤC LỤC

LỜI CẢM ƠN
LỜI CAM ĐOAN
DANH MỤC VIẾT TẮT
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài......................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu.................................................................................. 4
3. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 5
4. Đối tượng nghiên cứu và khách thể ........................................................... 5
5. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................... 6
6. Giả thuyết khoa học ................................................................................... 6
7. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 6

8. Dự kiến những đóng góp của đề tài ........................................................... 7
NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ............................................................................. 8
CHƯƠNG 1....................................................................................................... 8
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA THIẾT KẾ CHUYÊN ĐỀ
“CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG TRONG TẾ BÀO”
TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10 THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH ......................................................................... 8
1.1. Lịch sử nghiên cứu .................................................................................. 8
1.1.1. Ở nước ngoài ........................................................................................ 8
1.1.2. Ở Việt Nam .......................................................................................... 9
1.2. Cơ sở lí luận .......................................................................................... 10
1.2.1. Đặc điểm của dạy học chuyên đề với dạy học theo cách tiếp cận
truyền thống hiện nay................................................................................... 10
1.2.2. Một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và
chương trình định hướng phát triển năng lực .............................................. 13
1.2.3. Những thuận lợi, khó khan khi tổ chức dạy học theo chuyên đề ở
trường THPT ................................................................................................ 14


1.2.4. Quy trình xây dựng chuyên đề dạy học sinh học............................... 15
1.3. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................... 17
1.3.1. Thực trạng thiết kế và dạy học theo hướng chuyên đề dạy học môn
Sinh học tại trường THPT ............................................................................ 17
1.3.2. Nội dung và phương pháp điều tra..................................................... 18
1.3.3. Kết quả khảo sát ................................................................................. 18
1.3.3.1. Hứng thú của học sinh đối với PPDH theo chuyên đề ................... 18
1.3.3.2.Thực trạng về thiết kế và sử dụng chuyên đề trong dạy học môn
Sinh học 12 ở trường THPT......................................................................... 19
1.4. Kết luận ................................................................................................. 19
2.1. Phân tích nội dung chuyên đề chuyển hóa vật chất và năng lượng trong

tế bào – chương III sinh học 10 ................................................................... 21
2.1.1. Mô tả chuyên đề ................................................................................. 21
2.1.2 Mạch kiến thức của chuyên đề dạy học .............................................. 21
2.1.3. Thời lượng của chuyên đề ............................................................... 23
2.2 Tổ chức dạy học chuyên đề.................................................................... 23
2.2.1. Mục tiêu ............................................................................................. 23
2.2.1.1. Kiến thức ......................................................................................... 23
2.2.1.2. Kỹ năng ........................................................................................... 23
2.2.1.3. Giáo dục .......................................................................................... 24
2.2.2. Chuẩn bị của GV và HS ..................................................................... 24
2.2.2.1. Chuẩn bị của GV ............................................................................. 24
2.2.2.2. Chuẩn bị của HS ............................................................................. 24
2.2.3. Tiến trình dạy học chuyên đề ............................................................. 26
2.3. Kiểm tra đánh giá .................................................................................. 28
2.3.1. Bảng ma trận kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực
...................................................................................................................... 28
2.3.2. Kiểm tra đánh giá chuyên đề ............................................................. 31
CHƯƠNG III................................................................................................... 33
THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .......................................................................... 33
3.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 33


3.2. Nội dung thực nghiệm........................................................................... 33
3.3. Phương pháp thực nghiệm .................................................................... 33
3.3.1. Chọn đối tượng tham gia ................................................................... 33
3.3.2. Phương pháp bố trí thực nghiệm........................................................ 33
3.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................................. 33
3.4.1. Kiểm tra sau thực nghiệm .................................................................. 33
3.4.2. Nhận xét các giờ thực nghiệm ........................................................... 35
3.5. Kết luận ................................................................................................. 35

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 37
1. Kết luận .................................................................................................... 37
2. Kiến nghị .................................................................................................. 37


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về đổi mới phương pháp dạy
và học
Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển đổi từ chương
trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là
từ chỗ quan tâm đến việc học sinh học được cái gì đến chỗ quan tâm học sinh
làm được cái gì qua việc học. Để đảm bảo được điều đó, cần phải đổi mới đồng
bộ về mục tiêu giáo dục, chương trình giáo dục, phương pháp giáo dục, cách
thức kiểm tra, đánh giá và công tác quản lí giáo dục.
Quan điểm chỉ đạo từ Đảng:
Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn
diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy
và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận
dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một
chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự
học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng phát triển
năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang hình thức học tập đa dạng, chú
ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng
công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”; “đổi mới căn bản hình
thức và phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo cần
từng bước theo các tiêu chí tiên tiến được xã hội và cộng đồng giáo dục thế giới
tin cậy và công nhận. Phối hợp sử dụng đánh giá trong quá trình học với đánh
giá cuối kỳ, cuối năm học; đánh giá của người dạy với tự đánh giá của người
học; đánh giá của nhà trường với đánh giá của gia đình và của xã hội”.

Nghị quyết số 44/NQ-CP, ngày 09/06/2014 Ban hành Chương trình của
chính phủ thực hiện nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 Hội

1

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương khóa XI về đổi mới căn bản toàn
diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng nhu cầu công nghiệp hóa hiện đại hóa trong
điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập quốc tế: “Đổi mới
hình thức, phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục theo hướng
đánh giá năng lực của người học; kết hợp đánh giá cả quá trình với đánh giá
cuối kỳ học, cuối năm học theo mô hình của các nước có nền giáo dục phát
triển”...
Năm 2014 bộ giáo dục và đào tạo đã ban hành công văn số 5555/BGĐTGDTrH hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn về đổi mới phương pháp dạy học và
kiểm tra, đánh giá; tổ chức và quản lí các hoạt động chuyên môn của trường
trung học/trung tâm giáo dục thường xuyên qua mạng nêu rõ các giáo viên nên:
“xây dựng các chuyên đề dạy học, biên soạn câu hỏi và bài tập, thiết kế tiến
trình dạy học, tổ chức dạy học và dự giờ” để hỗ trợ các trường phổ thông, các
trung tâm giáo dục thường xuyên triển khai có hiệu quả việc đổi mới đồng bộ
PPDH và kiểm tra, đánh giá chất lượng giáo dục, nâng cao năng lực đội ngũ
cán bộ quản lí, giáo viên về phát triển kế hoạch giáo dục nhà trường theo định
hướng phát triển năng lực của học sinh.
Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011-2020 ban hành kèm theo
Quyết định 711/QĐ-TTG ngày 13/06/2012 của Thủ tướng Chính phủ “Tiếp tục
đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng
phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người
học”.
Tại công văn số 4099/BGDĐT-GDTrH đã đề ra nhiệm vụ trọng tâm là

tích cực triển khai Chương trình hành động Nghị quyết số 29-NQ/TW tiếp tục
đổi mới, nâng cao hiệu lực và hiệu quả công tác quản lí đối với các cơ sở giáo
dục trung học, đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học nhằm phát huy tính
tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, đa dạng hóa các hình thức học tập,
chú trọng các hoạt động trải nghiệm sáng tạo, nghiên cứu khoa học của học
2

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


sinh. Tiếp tục đổi mới hình thức, phương pháp thi, kiểm tra đánh giá kết quả
học tập và rèn luyện của học sinh và quan trọng là tập trung phát triển đội ngũ
giáo viên và cán bộ quản lí giáo dục.
Những quan điểm, định hướng nêu trên tạo tiền đề, cơ sở và môi trường
pháp lý thuận lợi cho việc đổi mới giáo dục phổ thông nói chung, đổi mới đồng
bộ phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo định hướng năng lực của học
sinh.
1.2. Xuất phát từ thực tiễn học và dạy môn sinh học
1.2.1. Xuất phát từ thực tiên học
Đổi mới phương pháp dạy học và học theo hướng chuyên đề cần hướng
tới phát triển năng lực chung mà mọi học sinh đều cần có trong cuộc sống như
năng lực sáng tạo, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, năng lực hợp tác,
năng lực tự học …ngoài ra còn phải hướng tới phát triển các năng lực chuyên
biệt cho học sinh, liên quan đến từng môn học, từng lĩnh vực trong hoạt động
giáo dục và thực nghiệm đời sống.
Đảm bảo cho việc phát triển năng lực theo hướng chuyên biệt, các kĩ
năng cần thiết phát huy cao độ tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh.
Việc đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng chuyên đề dạy học
theo định hướng phát triển năng lực của học sinh phù hợp với đặc điểm tâm lí,
khả năng học tập, nhịp độ học tập, phù hợp nhu cầu học tập của học sinh. Tạo

điều kiện cho học sinh phát triển hài hòa cả thể chất và tinh thần. Trên cơ sở đó
phát triển tối đa năng lực của từng học sinh, bắt kịp xu thế đổi mới phương
pháp hiện đại, hình thành và phát triển năng lực học sinh.
1.2.2. Xuất phát từ thực tiễn dạy
Dạy học hiện nay chủ yếu được thực hiện trên lớp theo bài/tiết trong sách
giáo khoa. Trong phạm vi một tiết học, không đảm bảo dù thời gian cho các
hoạt động của học sinh theo tiến trình sư phạm của một số phương pháp dạy

3

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


học tích cực, làm giảm hiệu quả khai thác sử dụng, chưa thực sự phát huy được
tính tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh.
Hiện nay, một số giáo viên vẫn chủ yếu lệ thuộc vào tiến trình các bài
học được trình bày trong SGK. Mặt khác, SGK hiện hành được viết theo hướng
tiếp cận nội dung coi trọng việc trang bị kiến thức, kĩ năng cơ bản cho hoc sinh,
chưa thật sự quán triệt mục tiêu theo hướng phát triển năng lực của học sinh.
Thực tế chương trình, SGK mói không có kiến thức mới mà chỉ cập nhật,
tổng hợp, bổ sung dữ liệu. Những thay đổi chỉ là về cấu trúc và phương pháp
dạy học, do đó chủ yếu vẫn là sự thay đổi về ứng dụng và thực hiện đổi mới
phương pháp dạy học ở giáo viên.
1.3. Vai trò của chuyên đề dạy học
Để đảm bảo co tiến trình của dạy học tích cực đạt hiệu quả khai thác cao,
thay cho việc dạy học đang được thực hiện trên lớp theo từng bài/tiết trong
SGK như hiện nay, chúng ta có thể căn cứ vào chương trình và SGK hiện hành,
lựa chọn nội dung để xây dụng các chuyên đề dạy học phù hợp trong điều kiện
thực tế của nhà trường.
Ngoài ra, dạy học theo chuyên đề còn nâng cao khả năng khai thác sử

dụng thiết bị dạy học và tài liệu bổ trợ trong quá trình tổ chức các hoạt động
trên lớp và tự học ở nhà của học sinh, tăng hoạt động nhận thức tích cực, sáng
tạo và bồi dưỡng phương pháp tự học cho học sinh, tăng cường hoạt động học
tập cá thể và học tập hơp tác.
Vì những lí do trên chúng tôi chọn đề tài “Thiết kế chuyên đề chuyển
hóa vật chất và năng lượng trong tế bào, trong dạy học Sinh học 10 theo định
hướng phát triển năng lực của học sinh”.

2. Mục đích nghiên cứu

4

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


- Xây dựng chuyên đề dạy học: “Chuyển hóa vật chất và năng lượng
trong tế bào” – Chương III SGK Sinh học 10 theo định hướng phát triển năng
lực của học sinh.
- Góp phần đổi mới phương pháp dạy học.
- Góp phần đổi mới hình thức tổ chức dạy học.
- Góp phần phát triển năng lực tự học, tìm và giải quyết vấn đề trong
cuộc sống.
- Kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh.
- Tập nghiên cứu khoa học.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cấu trúc nội dung phần II: Sinh học tế bào – Sinh học 10
- Hệ thống hóa kiến thức chương III: “Chuyển hóa vật chất và năng
lượng trong tế bào” phần II Sinh học 10.
- Đề xuất chuyên đề dạy học chuyển hóa vật chất và năng lượng trong
tế bào.

- Thực nghiệm vận dụng chuyên đề dạy học chuyển hóa vật chất và
năng lượng trong tế bào trong thời gian TTSP.
- Tìm hiểu phương pháp luận nghiên cứu khoa học.
4. Đối tượng nghiên cứu và khách thể
4.1. Đối tượng nghiên cứu
- Nội dung SGK Sinh học 10, chương III
- Năng lực tự học của học sinh THPT trong học theo chuyên đề.
4.2. Khách thể nghiên cứu
- Quá trình tổ chức hoạt động học chương III – Sinh học 10 thông qua
chuyên đề “Chuyển hóa vật chất và năng lượng trong tế bào”
4.3. Nghiệm thể nghiên cứu
- Học sinh lớp 10 trường THPT Yên Lạc 2, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh
Phúc
5

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


5. Phạm vi nghiên cứu
-

Nghiên cứu nội dung chương III: “Chuyển hóa vật chất và năng lượng

trong tế bào” phần II Sinh học 10
6. Giả thuyết khoa học
-

Nếu tổ chức dạy học chương III: “Chuyển hóa vật chất và năng lượng

trong tê bào” Sinh học 10 theo hình thức dạy học chuyên đề thì sẽ phát triển

được năng lực tự học và tư duy sáng tạo cho HS lớp 10 THPT, giúp GV nâng
cao được năng lực dạy học.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Nghiên cứu lý thuyết
-

Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc thiết kế chuyên đề dạy học môn sinh

học theo định hướng phát triển năng lực của học sinh.
-

Nghiên cứu mục tiêu, quan điểm xây dựng và phát triển nội dung chuẩn

kiến thức kĩ năng chương trình Sinh học phần II: “Sinh học tế bào” Sinh học
10 và chương III: “Chuyển hóa vật chất và năng lượng trong tế bào”.
-

Nghiên cứu các luận án, luận văn, các bài báo khoa học có liên quan đến

đề tài.
7.2. Phương pháp điều tra
-

Điều tra thực trạng dạy học chương III: “Chuyển hóa vật chất và năng

lượng trong tế bào” phần II Sinh học 10. Dự giờ, trao đổi và học tập kinh
nghiệm của giáo viên dạy Sinh học THPT để tìm hiểu tình hình dạy và học
chương III phần II.
-

Tìm hiểu những thuận lợ và khó khan của giáo viên trong quá trình dạy và

học chương III phần II.
7.3. Phương pháp thực nghiệm

6

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


-

Thực nghiệm vận dụng chuyên đề dạy học chương III: “Chuyển hóa vật

chất và năng lượng trong tế bào” Sinh học 10 ở một số lớp 10 THPT để xác
định tính khả thi và điều chỉnh phương pháp phù hợp.
7.4 .Phương pháp chuyên gia
- Xin ý kiến, nhận xét đánh giá của các chuyên gia trong lĩnh vực PPDH
sinh học bằng cách trao đổi, phỏng vấn trực tiếp, phiến nhận xét, đánh giá.
8. Dự kiến những đóng góp của đề tài
- Góp phần làm sáng tỏ cơ sở lí luận và thực tiễn của sự cần thiết đổi mới
phương pháp dạy học theo hướng thiết kế chuyên đề dạy học.
- Xây dựng quy trình dạy học theo chuyên đề phát triển năng lực tự học
và tư duy sáng tạo cho HS.
- Thiết kế chuyên đề dạy học: “Chuyển hóa vật chất và năng lượng trong
tế bào” phần II Sinh học 10 làm tài liệu tham khảo cho sinh viên các trường sư
phạm, giáo viên các trường THPT.

7

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA THIẾT KẾ CHUYÊN
ĐỀ “CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG TRONG
TẾ BÀO” TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10 THEO ĐỊNH
HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH

1.1. Lịch sử nghiên cứu
1.1.1. Ở nước ngoài
Theo chúng tôi tìm hiểu, PPDH theo chuyên đề đã trở thành xu hướng
giáo dục quốc tế được nhiều quốc gia tiến hành áp dụng như:
Tại Mỹ, PPDH theo chuyên đề đã được tiến hành và phát triển rộng khắp
trong phong tào đào tạo và giáo dục. Một nghiên cứu của Yorks và Follow
(1993) cho thấy rằng học sinh theo các chuyên đề, tích hợp liên môn sẽ học tập
tốt hơn là học theo chương trình giảng dạy truyền thống, đơn môn.
Những năm đầu thế kỉ 20, tại Malaysia đã tiến hành PPDH theo chuyên
đề. Theo Trung tâm Phát triển chương trình dạy Malaysia(2003), PPDH theo
chuyên đề là một nỗ lực để tích hợp kiến thức, kỹ năng, giá trị học tập và sáng
tạo tư duy.
Phần Lan là một trong những quốc gia có nến giáo dục chất lượng nhất
thế giới, theo bảng xếp hạng của Chương trình đánh giá học sinh quốc tế
(PISA), do hiệp hội các nước phát triển (OECD) đánh giá. Từ những năm đầu
thập niên 90 của thế kỉ 19, các nhà giáo dục học Phần Lan đã có những nghiên
cứu về PPDH theo chuyên đề. Năm 2015 Chính phủ Phần Lan đã thông báo sẽ
tiến hành cải cách chương trình giáo dục theo chuyên đề. Ngoài ra, chương
trinh còn đề ra cải cách phương pháp học. Học sinh không còn ngồi hang ngang
8

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


trước mặt giáo viên, lắng nghe bài giảng hoặc chờ giáo viên hỏi. Thay vào đó,
HS sẽ làm việc nhóm để thảo luận về bài học, tăng khả năng giao tiế với bạn
bè và giáo viên.
Trên thế giới, việc đổi mới nội dung chương trình và cách tiếp cận nội
dung chương trình dạy học ở nhiều quốc gia đang có xu hướng thay đổi. PPDH
theo chuyên đề đã phát triển một cách mạnh mẽ trên một nấc thang mới, với
hang loạt các tổ chức có tầm cỡ quốc gia ở Australia, Anh, Canada, Pháp, Đức,
Hunggari, New Zealand, Nhật Bản, Hàn Quốc, v.v…đã áp dụng thành công
PPDH chuyên đề.
1.1.2. Ở Việt Nam
Theo chúng tôi tìm hiểu, PPDH theo chuyên đề không hoàn toàn là
phương pháp mới lạ đối với giáo viên và học sinh. Thực tế cho thấy, từ rất lâu
phương pháp này đã được GV áp dụng trong quá trình dạy học.
Tại một số trường THPT dạy học theo chuyên đề đã được tiến hành tổ
chức thành công như:
Ban lãnh đạo trường THPT Yên Lạc 2, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc
Ban lãnh đạo trường THPT Trực Ninh B, huyện Trực Ninh, tỉnh Nam
Định
Ban lãnh đào trường THPT Nguyễn Tất Thành, quận Gò Vấp, thành phố
Hồ Chí Minh.
Ban lãnh đạo trường THPT Lương Thế Vinh, quận Cầu Giấy, thành phố
Hà Nội.
Theo chúng tôi tìm hiểu được, hầu hết các HS ở ba khối của các trường
đều đăng kí tham gia lớp học chuyên đề và cho rằng việc học theo chuyên đề
đem lại hiệu quả tích cực cao. Trong buổi học chuyên đề HS chủ động tích cực
tham gia các hoạt động hơn, trao đổi giữa GV-HS và HS-HS diễn ra nhiều hơn.

Hiện tại, Ban lãnh đạo các trường đang tiến hành đề xuất ý kiến và chuẩn bị đổi

9

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


mới hình thức lớp học chuyên đề này để HS không chỉ tự nguyện tham gia mà
sẽ trực tiếp đăng kí chọn lựa GV cho chính lớp học của mình.
Nhìn chung, hiện nay dạy học theo chuyên đề đang được nhiều trường
THPT lựa chọn và thực hiện áp dụng vào giảng dạy nhằm đáp ứng nhu cầu học
tập của học sinh. Phương pháp này cũng đã mang lại những hiệu quả nhất định
đối với quá trình hình thành và phát triển năng lực của HS.
1.2. Cơ sở lí luận
Chuyên đề dạy học: Thay cho việc dạy học đang được thực hiện theo
từng bài/tiết trong SGK như hiện nay, các tổ/nhóm chuyên môn căn cứ vào
chương trìnhvà SGK hiện hành, lựa chọn nội dung để xây dựng các chuyên đề
dạy học phù hợp với việc sử dụng PPDH tích cực trong điều kiện thực tế của
nhà trường.
1.2.1. Đặc điểm của dạy học chuyên đề với dạy học theo cách tiếp cận
truyền thống hiện nay

10

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


Dạy học theo cách tiếp cận truyền

Dạy học theo chuyên đề

thống hiện nay
1- Tiến trình giải quyết vấn đề

1- Các nhiệm vụ học tập được

tuân theo chiến lược giải quyết vấn

giao, học sinh quyết định chiến lược

đề: logic, chặt chẽ, khoa học do giáo

học tập sự chủ động hỗ trợ, hợp tác

viên (SGK) áp đặt (GV là trung

của GV (HS là trung tâm).

tâm).
2- Hướng tới các mục tiêu:
chiếm lĩnh nội dung kiến thức khoa

2- Nếu thành công có thể góp
phần đạt nhiều mục tiêu của môn

học, hiểu tiến trình khoa học và rèn

học hiện nay: chiếm lĩnh kiến thức

luyện các kĩ năng tiến trình khoa học

mới thông qua hoạt động, bồi dưỡng

như: quan sát, thu thập thông tin, dữ

các phương thức tư duy khoa học và

liệu; xử lí (so sánh, sắp xếp, phân

các phương pháp nhận thức khoa

loại, liên hệ…thông tin); suy luận, áp

học: phương pháp thực nghiệm,

dụng thực tiễn.

phương pháp mô hình, suy luận khoa
học…
3- Dạy theo từng bài riêng lẻ với

3- Dạy theo một chuyên đề
thống nhất được tổ chức lại từ một

thời lượng cố định.

phần trong chương trình học.
4- Kiến thức thu được là các
4- Kiến thức thu được rời rạc, hoặc chỉ
có mối liên hệ tuyến tính (một chiều

khái niệm trong một mối liên hệ
mạng lưới với nhau.

theo thiết kế chương trình học).
5- Trình độ nhận thức sau quá
5- Trình độ nhận thức có thể đạt

11

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


trình học tập thường theo trình tự và

được ở mức độ cao: Phân tích, tổng

thường dừng lại ở trình độ biết, hiểu

hợp, đánh giá.

và vận dụng (GBT).
6- Kết thúc một chương học,

6- Kết thúc một chuyên đề học

học sinh không có một tổng kết kiến

sinh có một tổng thể kiến thức mới,

thức mới mà có kiến thức từng phần

tinh giản, chặt chẽ và khác với nội

riêng biệt hoặc có hệ thống kiến thức dung trong SGK.
liên hệ tuyến tính theo trật tự các bài
học.
7- Kiến thức còn xa rời thực tiễn

7- Kiến thức gần gũi với thực

mà người học đang sống do sự chậm

tiễn mà học sinh đang sống hơn do

cập nhật của nội dung sách giáo

yêu cầu cập nhật thông tin khi thực

khoa.

hiện chuyên đề.

8- Kiến thức thu được sau khi

8- Hiểu biết có được sau khi kết

học tập thường là hạn hẹp trong

thúc chuyên đề thường vượt ra ngoài

chương trình, nội dung bài học.

khuôn khổ nội dung cần học do quá
trình tìm kiếm, xử lí thông tin ngoài
nguồn tài liệu chính thức của học
sinh.

9- Không thể hướng tới nhiều

9- Có thể hướng tới, bồi dưỡng

mục tiêu nhân văn quan trọng như:

các kĩ năng làm việc với thông tin,

rèn luyện các kĩ năng sống và làm

giao tiếp, ngôn ngữ, hợp tác.

việc: giao tiếp, hợp tác, quản lí, điều
hành, ra quyết định…

12

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


1.2.2. Một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và
chương trình định hướng phát triển năng lực

Đặc trưng

Chương trình định hướng

Chương trình định hướng

nội dung

phát triển năng lực

Mục tiêu

Mục tiêu dạy học được mô

Kết quả học tập cần đạt được

giáo dục

tả không chi tiết và không

mô tả chi tiết và có thể quan

nhất thiết phải quan sát,

sát, đánh giá được, thể hiện

đánh giá được.

được mức độ tiến bộ của học
sinh một cách liên tục.

Nội dung

Việc lựa chọn nội dung dựa

Lựa chọn những nội dung

giáo dục

vào các khoa học chuyên

nhằm đạt được kết quả đầu ra

môn, không gắn với các tình đã quy định, gắn với các tình
huống thực tiễn. Nội dung

huống thực tiễn. Chương trình

được quy định chi tiết trong

chỉ quy định những nội dung

chương trình.

chính, không quy định chi tiết.

Phương

GV là người truyền thụ tri

+ GV chủ yếu là người tổ

pháp dạy

thức, là trung tâm của quá

chức, hỗ trợ HS tự lực và tích

học

trình dạy học. HS tiếp thu

cực lĩnh hội tri thức. Chú

thụ động những tri thức

trọng sự phát triển khả năng

được quy định sẵn.

giải quyết vấn đề, khả năng
giao tiếp.
+ Chú trọng sử dụng các quan
điểm, phương pháp và kỹ

13

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2

thuật dạy học tích cực; các
phương pháp dạy học thí
nghiệm, thực hành.

Hình thức

Chủ yếu dạy học lí thuyết

Tổ chức hình thức học tập đa

dạy học

trên lớp học.

dạng; chú ý các hoạt động xã
hội, ngoại khóa, nghiên cứu
khoa học, trải nghiệm sáng
tạo; đẩy mạnh ứng dụng công
nghệ thông tin và truyền thông
trong dạy và học.

Đánh giá

Tiêu chí đánh giá được xây

kết quả học dựng chủ yếu dựa trên sự
tập của HS

Tiêu chí đánh giá dựa vào
năng lực đầu ra, có tính đến sự

ghi nhớ và tái hiện nội dung tiến bộ trong quá trình học tập,
đã học.

chú trọng khả năng vận dụng
trong các tình huống thực tiễn.

1.2.3. Những thuận lợi, khó khăn khi tổ chức dạy học theo chuyên đề ở
trường THPT


Thuận lợi
Đối với việc áp dụng PPDH theo chuyên đề trong chương III sinh học

10 có tính khả thi vì các bài có mối liên hệ chặt chẽ, có tính thực tế, lại được kế
thừa kiến thức của lớp 8 do đó học sinh nhận thức vấn đề rất nhanh, có khả
năng hệ thống logic lại các vấn đề.

14

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


Trên thực tế đã có một số GV đã thực hiện giảng dạy theo phương pháp xây
dựng chuyên đề đặc biệt trong quá trình ôn thi học sinh giỏi, ôn thi đại học…
 Khó khăn
Trong nhiều trường hợp giáo viên áp dụng dạy học theo chuyên đề nhưng
kết quả chưa được như mong muốn. Có nhiều lí do dẫn đến việc tổ chức dạy
học theo chuyên đề chưa phát huy được đúng những ưu điểm vốn có của nó
như:

- Còn hạn chế về mặt thời gian học tập.
- Khả năng khai thác sử dụng thiết bị dạy học và tài liệu bổ trợ trong quá
trình tổ chức các hoạt động dạy học trên lớp và tự học ở nhà của học sinh còn
hạn chế, kém hiệu quả.
1.2.4. Quy trình xây dựng chuyên đề dạy học sinh học
Mỗi chuyên đề dạy học phải giải quyết trọn vẹn một vấn đề học tập. Vì vậy,
việc xây dựng mỗi chuyên đề dạy học cần phải thực hiện theo những quy trình
sau:
Bước 1: Xác định vấn đề
Vấn đề cần giải quyết trong dạy học chuyên đề có thể là một trong các loại
sau:
- Vấn đề tìm kiếm, xây dựng kiến thức mới.
- Vấn đề kinh nghiệm, ứng dụng kiến thức.
- Vấn đề tìm kiếm, xây dựng, kiểm nghiệm và ứng dụng kiến thức mới.
Tùy từng nội dung kiến thức, điều kiện thực tế của địa phương, nhà trường;
năng lực của giáo viên và học sinh, có thể xác định một trong các mức độ sau:
Mức 1: GV đặt vấn đề, nêu cách giải quyết vấn đề. Học sinh thực hiện
cách giải quyết vấn đề theo hướng dẫn của giáo viên. GV đánh giá kết quả làm
việc của học sinh.

15

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


Mức 2: GV nêu vấn đề, gợi ý để học sinh tìm ra cách giải quyết vấn đề.
Học sinh thực hiện cách giải quyết vấn đề với sự giúp đỡ của giáo viên khi cần.
Giáo viên và học sinh đánh giá.
Mức 3: GV cung cấp thông tin, tạo tình huống có vấn đề. Học sinh phát
hiện và xác định vấn đề nảy sinh, tự đề xuất các giả thuyết, giải pháp và lựa

chọn giải pháp. Học sinh thực hiện giải pháp để giải quyết vấn đề. Giáo viên
và học sinh cùng đánh giá.
Mức 4: Học sinh tự lực phát hiện vấn đề nảy sinh trong hoàn cảnh của
mình hoặc cộng đồng, lựa chọn vấn đề cần giải quyết. Học sinh giải quyết vấn
đề, tự đánh giá chất lượng, hiệu quả, có ý kiến bổ sung của giáo viên khi kết
thúc.
Bước 2: Xây dựng nội dung chuyên đề
Căn cứ vào tiến trình sư phạm của PPDH tích cực được sử dụng để tổ
chức hoạt động cho học sinh, từ tình huống xuất phát đã xây dựng, dự kiến các
nhiệm vụ học tập cụ thể tiếp theo tương ứng với các hoạt động của học sinh, từ
đó xác định các nội dung cần thiết để cấu thành chuyên đề. Lựa chọn các nội
dung của chuyên đề từ các bài/tiết trong SGK của một môn học và các môn có
liên quan để xây dựng chuyên đề dạy học.
Bước 3: Xác định chuẩn chuẩn kiến thức, kĩ năng, thái độ
Xác định chuẩn chuẩn kiến thức, kĩ năng, thái độ theo chương trình hiện
hành và các hoạt động học dự kiến sẽ tổ chức cho học sinh theo phương pháp
dạy học tích cực, từ đó xác định các năng lực và phẩm chất có thể hình thành
cho học sinh theo chuyên đề sẽ xây dựng.

Bước 4: Xác định và mô tả mức độ yêu cầu

16

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2


Xác định mô tả mức độ yêu cầu (nhận biết, thông hiểu, vận dụng, vận
dụng cao) của mỗi loại câu hỏi/bài tập có thể sử dụng để kiểm tra, đánh giá
năng lực và phẩm chất của học sinh trong dạy học.
Bước 5: Biên soạn câu hỏi và bài tập

Biên soạn câu hỏi và bài tập cụ thể theo các mức độ yêu cầu đã mô tả để
sử dụng trong quá trình tổ chức các hoạt động dạy học và kiểm tra, đánh giá,
luyện tập theo chuyên đề đã xây dựng.
Bước 6: Thiết kế tiến trình dạy học theo chuyên đề
Thiết kế tiến trình dạy học theo chuyên đề thành các hoạt động học được
tổ chức cho học sinh có thể thực hiện ở trên lớp hay ở nhà, mỗi tiết học trên lớp
có thể chỉ thực hiện một số hoạt động trong tiến trình sư phạm của phương pháp
và kĩ thuật dạy học được sử dụng. Trong chuỗi hoạt động học, đặc biệt quan
tâm xây dựng tình huống xuất phát.
Tiếp theo tình huống xuất phát là các hoạt động học như: đề xuất giải
pháp giải quyết vấn đề, thực hiện giải pháp để giải quyết vấn đề, báo cáo, thảo
luận, kết luận, nhận định, hợp thức hóa kiến thức…
Dựa vào các quy trình trên giáo viên có thể thiết kế các chuyên đề dạy
học phù hợp.
1.3. Cơ sở thực tiễn
1.3.1. Thực trạng thiết kế và dạy học theo hướng chuyên đề dạy học môn
Sinh học tại trường THPT


Mục tiêu khảo sát:

Xây dựng cơ sở thực tiễn cho việc thiết kế và áp dụng phương pháp dạy
học theo chuyên đề dạy học trong chương III Sinh học 10.


Đối tượng khảo sát:

17

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2