Sử dụng nguồn vốn ODA Nhật Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường tại Việt Nam

Header Page 1 of 161.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

---------------------

VŨ DIỆU LINH

SỬ DỤNG NGUỒN VỐN ODA NHẬT BẢN TRONG
LĨNH VỰC TIẾT KIỆM NĂNG LƢỢNG VÀ
BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG TẠI VIỆT NAM
Chuyên ngành: Kinh tế Quốc tế
Mã số: 60310106

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ QUỐC TẾ
CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN TIẾN DŨNG

Hà Nội – 2016

Footer Page 1 of 161.


Header Page 2 of 161.

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................
LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................

MỤC LỤC ............................................................................................................
DANH MỤC BẢNG ......................................................................................... ii
DANH MỤC HÌNH .......................................................................................... iii
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 5
1. Tính cấp thiết của đề tài ..............................................................................5
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................7
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................8
4. Kết cấu luận văn .............................................................................................8
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ
KHOA HỌC VỀ NGUỒN VỐN ODA ................................................................ 9
1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .........................................9
1.1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài .................................9
1.1.2. Tổng kết các nghiên cứu trong và ngoài nước và xác định hướng
nghiên cứu ...................................................................................................... 14
1.2. GIỚI THIỆU LÝ THUYẾT VỀ NGUỒN VỐN ODA .......................14
1.2.1. Khái niệm và đặc điểm của ODA ................................................... 14
1.2.2. Phân loại nguồn vốn ODA .............................................................. 17
1.2.3. Các nhà tài trợ ODA và lĩnh vực ưu tiên tài trợ ............................. 20
1.2.4. ODA trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường
............................................................................. Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 2: NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU... Error!
Bookmark not defined.
ĐƢỢC SỬ DỤNG .............................................Error! Bookmark not defined.

Footer Page 2 of 161.


Header Page 3 of 161.

2.1. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU....................... Error! Bookmark not defined.

2.2. CÁC PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .. Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu ........ Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Phương pháp phân tích, tổng hợp ....... Error! Bookmark not defined.
2.2.3. Phương pháp thống kê ........................ Error! Bookmark not defined.
2.2.4. Phương pháp nghiên cứu tình huống .. Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 3: TÌNH HÌNH SỬ DỤNG VỐN ODA NHẬT BẢN TRONG
LĨNH VỰC TIẾT KIỆM NĂNG LƢỢNG VÀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG Ở
VIỆT NAM TRONG GIAI ĐOẠN 2011 - 2015..Error! Bookmark not defined.
3.1. TÌNH HÌNH SỬ DỤNG ODA NHẬT BẢN CỦA VIỆT NAM ..Error!
Bookmark not defined.
3.1.1. Tình hình sử dụng năng lượng ở Việt NamError! Bookmark not
defined.
3.1.2. Sử dụng nguồn vốn ODA ở Việt Nam trong giai đoạn 2011-2015
............................................................................. Error! Bookmark not defined.
3.1.3. Xu hướng và nội hàm của tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi
trường theo các lĩnh vực cụ thể ........................... Error! Bookmark not defined.
3.1.4. Sử dụng nguồn vốn ODA Nhật Bản tại Việt Nam trong giai đoạn
2011-2015............................................................ Error! Bookmark not defined.
3.2. THỰC TRẠNG SỬ DỤNG ODA NHẬT BẢN TRONG LĨNH VỰC
TIẾT KIỆM NĂNG LƢỢNG VÀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG Ở VIỆT NAM
................................................................................. Error! Bookmark not defined.
3.2.1 Sử dụng ODA Nhật Bản cho lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo
vệ môi trường ...................................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Nghiên cứu các dự án điển hình ......... Error! Bookmark not defined.
Biểu đồ 3.5: Vận tốc gió trung bình các tháng trong năm .................Error!
Bookmark not defined.

Footer Page 3 of 161.

Header Page 4 of 161.

Biểu đồ 3.6: Lợi ích ròng hàng năm của dự án (đã tính chiết khấu) Error!
Bookmark not defined.
3.2.3. Đánh giá kết quả hoạt động sử dụng ODA cho lĩnh vực tiết kiệm
năng lượng và bảo vệ môi trường ở Việt Nam ... Error! Bookmark not defined.
3.2.4. Kinh nghiệm của một số nước đối với sử dụng ODA Nhật bản trong
tiết kiệm năng lượng bảo vệ môi trường. ............ Error! Bookmark not defined.
4.1. NHẬN XÉT.................................................. Error! Bookmark not defined.
4.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP .................................. Error! Bookmark not defined.
4.2.1. Vai trò của nhà nước ........................... Error! Bookmark not defined.
4.2.2. Vai trò của các đơn vị chủ đầu tư ....... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN .........................................................Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................... 21

Footer Page 4 of 161.


Header Page 5 of 161.

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT

Ký hiệu

Nguyên nghĩa

1

ĐHKK

Điều hòa không khí

2

EVN

Tập đoàn Điện lực Việt Nam

3

FDI

Đầu tư trực tiếp nước ngoài

4

JIBC

Ngân hàng Hợp tác Quốc tế

5

JICA

Văn phòng Hợp tác Quốc tế Nhật Bản

6

ODA

Viện trợ phát triển chính thức

i

Footer Page 5 of 161.


Header Page 6 of 161.

DANH MỤC BẢNG

STT

Bảng

1

Bảng 1.1

2

Bảng 3.1

3

Bảng 3.2

Nội dung

Hồ trợ ODA của Nhật Bản cho các nước
Đông Nam Á năm 2010
Cam kết, ký kết và giải ngân vốn ODA và
vốn vay ưu đãi giai đoạn 2011 – 2015
Sản lượng điện tiết kiệm trên cả nước giai
đoạn 2011-2015

ii

Footer Page 6 of 161.

Trang

29

44

73


Header Page 7 of 161.

DANH MỤC HÌNH

STT
1

Hình

Nội dung

Biểu đồ 1.1 Dự án tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải

Trang
25

nhà kính ở Đức sử dụng quỹ đầu tư ODA
(triệu €)
2

Biểu đồ 1.2 Sự phân chia loại dự án khác nhau trong

26

tổng khối lượng các dự án giảm khí nhà
kính trong các danh mục đầu tư của ODA
Đức
3

Biểu đồ 1.3 Phân chia các khu vực mà ODA của GEF

26

tài trợ cho lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và
chống biến đổi khí hậu (năm 2009)
4

Biểu đồ 3.1 Tỉ lệ giảm tổn thất điện năng 2009-2015

43

5

Biểu đồ 3.2 Giải ngân theo loại hình FY (năm 2015)

45

6

Biểu đồ 3.3 ODA cam kết theo lĩnh vực (năm 2015)

46

7

Biểu đồ 3.4 Cơ cấu vốn ODA Nhật Bản năm 2013

49

8

Hình 3.1

Khu vực Bình Thuận được đánh giá là có

58

tiềm năng năng lượng gió cao
9
10

Biểu đồ 3.5 Vận tốc gió trung bình các tháng trong năm
Hình 3.2

Sơ đồ bố trí các turbine gió tại vị trí dự án

iii

Footer Page 7 of 161.

60
60


Header Page 8 of 161.

11

Biểu đồ 3.6 Lợi ích ròng hàng năm của dự án

63

12

Biểu đồ 3.7 Giá trị tích luỹ của dự án theo thời gian

63

iv

Footer Page 8 of 161.


Header Page 9 of 161.
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Năng lượng là một dạng tài nguyên vô cùng quan trọng không thể thiếu
được trong sự phát triển kinh tế- xã hội, nhất là hiện nay một số nguồn năng lượng
sơ cấp không tái tạo (như than, củi, dầu mỏ, khí đốt...) ngày càng cạn kiệt, năng
lượng điện có nhiều dấu hiệu cung không đáp ứng được cầu trên toàn thế giới. Các
nguồn năng lượng tái tạo và năng lượng mới chưa được sử dụng rộng rãi, giá thành
còn cao. Việc sử dụng các nguồn năng lượng có hiệu quả và tiết kiệm đang được
nhiều quốc gia quan tâm giải quyết.
Tiết kiệm năng lượng là sử dụng năng lượng một cách hợp lý, giảm mức tiêu
thụ năng lượng, giảm chi phí năng lượng cho hoạt động của các phương tiện, thiết
bị sử dụng năng lượng mà vẫn đảm bảo nhu cầu năng lượng cho các hoạt động sản
xuất, dịch vụ và sinh hoạt. Trên thế giới, các nước phát triển đã kết hợp các biện
pháp sử dụng tiết kiệm và hiệu quả năng lượng đồng thời với cơ chế sản xuất sạch.
Trong thực tế các nước nghèo, các nước đang phát triển việc sử dụng năng lượng
lãng phí và kém hiệu quả hơn các nước phát triển, vì vậy có nhiều cơ hội tiết
kiệm và nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng.
Bên cạnh đó, các hoạt động sử dụng lãng phí năng lượng này còn là những
tác nhân gây hiệu ứng nhà kính (nồng độ khí thải trong các hoạt động công nghiệp
gia tăng) làm Trái đất nóng lên, từ đó gây ra hàng loạt những thay đổi bất lợi và
không thể đảo ngược của môi trường tự nhiên.
Theo dự báo của Ủy ban Liên Quốc gia về biến đổi khí hậu (IPCC), đến năm
2100, nhiệt độ toàn cầu sẽ tăng thêm từ 1.4 °C đến 5.8°C. Sự nóng lên của bề mặt
trái đất sẽ làm băng tan ở hai cực và các vùng núi cao, làm mực nước biển dâng

Footer Page 9 of 161.

5


Header Page 10 of 161.
cao thêm khoảng 90cm, nhấn chìm một số đảo nhỏ và nhiều vùng đồng bằng ven
biển có địa hình thấp.
Cái giá mà mỗi quốc gia phải trả để giải quyết hậu quả của biến đổi khí hậu
trong một vài chục năm nữa sẽ vào khoảng từ 5-20% GDP mỗi năm, trong đó chi
phí và tổn thất ở các nước đang phát triển sẽ lớn hơn nhiều so với các nước phát
triển. Việt Nam là một trong những nước chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí
hậu.
Tại Việt Nam, sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả hiện đang là
chương trình mục tiêu của quốc gia. Chính phủ kêu gọi các ngành, các cấp cùng
mọi người dân tích cực tham gia thực hiện. Cụ thể là, trong những năm qua, Chính
phủ đã tập trung chỉ đạo đầu tư phát triển nguồn năng lượng nhằm đảm bảo cung
cấp năng lượng cho các mục tiêu phát triển kinh tế, xã hội, đảm bảo an ninh, quốc
phòng của đất nước và đáp ứng nhu cầu sinh hoạt cho nhân dân. Tuy nhiên, một
vài năm tới, Việt Nam có lẽ sẽ gặp khó khăn trong việc đảm bảo cung cấp đủ năng
lượng trong các tháng mùa khô, nhất là khi gặp hạn hán kéo dài, không đủ nước
cho các nhà máy thủy điện phát điện. Trong khi đó, việc thực hiện tiết kiệm năng
lượng trong sản xuất, kinh doanh và tiêu dùng còn chưa được triệt để; tiết kiệm
năng lượng chưa được quan tâm thật sự của cộng đồng xã hội, người dân và các
doanh nghiệp, gây lãng phí tài nguyên của đất nước, ảnh hưởng xấu đến môi
trường.
Với phương châm mong muốn hỗ trợ và chia sẻ với Việt Nam kinh nghiệm
tiết kiệm năng lượng, bảo vệ môi trường trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại
hoá, tránh lặp lại những bài học phải trả giá đắt, do không quan tâm đến môi
trường thiên nhiên như Nhật Bản từng trải qua, Nhật Bản coi việc giải quyết các
vấn đề môi trường ở Việt Nam là vấn đề rất quan trọng và cần thiết.

Footer Page 10 of 161.

6


Header Page 11 of 161.
Trong hợp tác phát triển, Nhật Bản tiếp tục là quốc gia đứng đầu về hỗ trợ
vốn ODA cho Việt Nam. Tổng cam kết ODA (bao gồm viện trợ không hoàn lại và
ODA vốn vay) của Chính phủ Nhật Bản dành cho Chính phủ Việt Nam từ 1992
đến hết 31/12/2015 đã đạt con số kỷ lục - 2.600 tỷ yên. Mức viện trợ vốn vay ODA
của Nhật Bản dành cho Việt Nam khoảng 200 tỷ Yên/năm (trong đó tổng mức
ODA Nhật Bản cung cấp cho Việt Nam trong năm 2015 lên mức 300 tỷ yên) .
Nguồn vốn ODA của Nhật Bản tập trung chủ yếu phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng
giao thông, bến cảng, các dự án năng lượng, góp phần quan trọng vào sự phát triển
kinh tế của Việt Nam trong những năm qua.
Việc sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả không những giảm chi phí,
tăng lợi nhuận cho khách hàng sử dụng mà còn giảm bớt chi phí đầu tư cho các
công trình cung cấp năng lượng, đáp ứng nhu cầu sử dụng năng lượng ngày một
tăng cao của đất nước, đồng thời giảm phát thải, bảo vệ môi trường, khai thác hợp
lý các nguồn tài nguyên năng lượng , thực hiện phát triển kinh tế xã hội bền vững .
Chính vì vâ ̣y đề tài “Sử dụng nguồn vốn ODA Nhật Bản trong lĩnh vực tiết
kiệm năng lƣợng và bảo vệ môi trƣờng ở Việt Nam’’ được thực hiện nhằm mục
đích phân tích thực trạng sử dụng năng lượng nhằm quản lý, sử dụng năng lượng
tốt hơn.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu tổng quát của đề tài này là nghiên cứu, đánh giá thực
trạng và đề xuất các giải pháp, chính sách nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn vốn
viện trợ ODA Nhật Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường
tại Việt Nam.

Mục tiêu cụ thể:

Footer Page 11 of 161.

7


Header Page 12 of 161.
- Hệ thống hóa các cơ sở lý luận về sử dụng nguồn vốn viện trợ ODA Nhật
Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường.
- Phân tích thực trạng sử dụng nguồn vốn viện trợ ODA của Nhật Bản trong
lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường tại Việt Nam thông qua một số
nghiên cứu tình huống cụ thể
- Đưa ra một số giải pháp nhằm sử dụng hoàn thiện hơn nguồn vốn viện trợ
ODA Nhật Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường tại Việt
Nam
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động sử dụng nguồn vốn viện trợ ODA Nhật
Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường tại Việt Nam.
Phạm vi nghiên cứu:
- Về nội dung: Đánh giá tình hình sử dụng nguồn vốn viện trợ ODA Nhật
Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường tại Việt Nam qua
các lĩnh vực như giảm phát thải khí CO2, sử dụng tiết kiệm nguồn nhiên liệu và
ứng dụng các công nghệ cao.
- Về không gian: Việt Nam
- Về thời gian: Giai đoạn 2011-2015
4. Kết cấu luận văn
- Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, luận văn được trình bày trong 4
chương. Cụ thể như sau:
Chƣơng 1: Tổng quan tình hình tài liệu và cơ sở lý luận về nguồn vốn ODA

Chƣơng 2: Nội dung và phương pháp nghiên cứu được sử dụng
Chƣơng 3: Thực trạng tình hình thu hút và sử dụng vốn ODA Nhật Bản
trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường ở Việt Nam trong giai
đoạn 2011-2015.

Footer Page 12 of 161.

8


Header Page 13 of 161.
Chƣơng 4: Đánh giá tình hình thực hiện và các giải pháp nâng cao hiệu quả
sử dụng nguồn vốn ODA Nhật Bản trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ
môi trường.

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC
VỀ NGUỒN VỐN ODA
1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
1.1.1.1. Tình hình nghiên cứu về sử dụng ODA trong các nước
Liên quan đến nguồn vốn ODA, có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về
thu hút và sử dụng hiệu quả nguồn vốn ODA theo vùng và quốc gia, chủ yếu là bài
báo trên các tạp chí kinh tế, các báo cáo của các nhóm tư vấn, diễn văn họp thường
niên của các nhà tài trợ. Các công trình nghiên cứu của nước ngoài đề cập đến các
nội dung sau đây:
Về khái niệm và nguồn gốc ra đời của ODA: Helmut Fuhrer (1996) với
nghiên cứu “A history of the development assistance committee and the
development co-operation directorate in dates, names and figures” cho thấy năm
1969, Tổ chức OECD đã đưa ra khái niệm về nguồn vốn ODA lần đầu tiên như
sau: “Nguồn vốn phát triển chính thức (Viết tắt là ODA) là nguồn vốn hỗ trợ để

tăng cường phát triển kinh tế và xã hội của các nước đang phát triển. Thành tố hỗ
trợ chiếm một khoảng xác định trong khoản tài trợ này. Như vậy, khái niệm sơ

Footer Page 13 of 161.

9


Header Page 14 of 161.
khai đã phân biệt ODA với các nguồn vốn đầu tư khác với hai đặc điểm chính: Là
khoản hỗ trợ phát triển chính thức và bao gồm thành tố hỗ trợ.
Các khái niệm sau về ODA đã bổ sung và lượng hóa tỷ lệ phần trăm thành tố
hỗ trợ là 20-30% tùy vào Nhà tài trợ và Quốc gia nhận tài trợ. Tuy nhiên, qua thời
gian, mục đích viện trợ tùy thuộc vào quốc gia viện trợ và nhận viện trợ ODA cũng
thay đổi. Từ mục đích ban đầu là hàn gắn vết thương sau chiến tranh, sau này là
trách nhiệm của các nước giàu giúp các nước nghèo để phát triển kinh tế - xã hội.
Về đánh giá hiệu quả của nguồn vốn ODA vào phát triển kinh tế - xã hội của
các nước đang phát triển: Các nghiên cứu của Bonne (1996) và Lensink và
Morrissey (2000) đã tập trung đánh giá hiệu quả của nguồn vốn ODA đối với quá
trình phát triển kinh tế của các nước đang phát triển từ góc độ kinh tế vi mô, chỉ ra
các hạn chế và tác động xấu của các nước đang phát triển khi tiếp nhận nguồn vốn
ODA. Đó là việc nhận nguồn viện trợ không ổn định và không chắc chắn từ bên
ngoài đã ảnh hưởng tiêu cực đến chính sách tài chính và đầu tư của nước nhận viện
trợ. Các nghiên cứu này đã nhấn mạnh trách nhiệm của các nhà tài trợ trong chính
sách ODA. Hơn nữa, các tác giả đã khẳng định rằng các tác động của ODA là nguy
hiểm và tiêu cực đến phát triển kinh tế, phần lớn là do tham nhũng và thiếu hiệu
quả trong quá trình thực hiện nguồn vốn ODA của nước nhận viện trợ.
Đi ngược với quan điểm trên là sự đồng tình của phần đông các nhà nghiên
cứu, trong đó có các công trình nghiên cứu của: Chenery và Strout (1996) nhấn
mạnh tầm quan trọng của nguồn vốn ODA. Tác giả đã lập luận rằng hỗ trợ phát

triển từ các nước giàu cho các nước đang phát triển sẽ thu hẹp khoảng cách giàu –
nghèo. Bằng cách cung cấp một lượng vốn cần thiết ở giai đoạn đầu, rất quan trọng
đối với sự phát triển kinh tế của một quốc gia. Tác giả Teboul và Moustier (2001)
cho thấy, lượng vốn ODA từ bên ngoài ảnh hưởng tích cực đối với trường hợp của
các nước trong tiểu vùng Sahara châu Phi. Hỗ trợ phát triển từ nước ngoài đã tác

Footer Page 14 of 161.

10


Header Page 15 of 161.
động gia tăng tiết kiệm và tăng trường GDP, góp phần phát triển kinh tế các nước
tiếp nhận ODA của sáu quốc gia đang phát triển trên biển Địa Trung Hải giai đoạn
1960-1966.
Tác giả Sangkijin, (KOSAF), Soongsil University, South Korea (2012) đã
nghiên cứu phân tích hiệu quả sử dụng nguồn vốn ODA tại các nước nhận viện trợ,
trên cơ sở phân tích dữ liệu thu hút và sử dụng ODA tại 117 quốc gia trong suốt 28
năm 1980-2008. Kết quả phân tích cho thấy hiệu quả kinh tế ODA của các nước
đang phát triển khác nhau tùy thuộc vào điều kiện chính trị (minh bạch quốc gia,..)
và điều kiện kinh tế của từng quốc gia (mức thu nhập,..). Kết quả nghiên cứu chỉ ra
rằng: một khi mức độ minh bạch của một quốc gia đạt đến một điểm nhất định,
hiệu ứng cận biên ròng kinh tế ODA cho các quốc gia giảm, thì ODA tác động có
hiệu quả đến sự phát triển kinh tế - xã hội của các quốc gia nhận viện trợ.
Tun Lin Moe với nghiên cứu “ An empirical investigation of relationship
between official development assistance and human educational development” đã
đánh giá tác động của nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA) vào sự phát
triển giáo dục và con người ở tám quốc gia được lựa chọn tại khu vực Nam Á và
chỉ ra sự khác biệt các chỉ số phát triển con người, cơ sở hạ tầng và chất lượng giáo
trình, giáo viên đã được cải thiện sau 15 năm tiếp nhận nguồn vốn ODA.

Về vai trò của ODA trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng, bảo vệ môi trường,
tác giả Soparatana Jarusombat của trường Thammasat University với nghiên cứu “
The role of Japanese ODA for environmental protection in ThaiLan after 1992” đã
chỉ ra rằng trong giai đoạn từ 1991-2003, Thái Lan đã có 32 dự án ODA Nhật Bản,
trong đó có 3 dự án giải quyết các vấn đề về năng lượng và 6 dự án bảo tồn thiên
nhiên. Tuy nhiên, việc áp dụng các công nghệ của Nhật Bản để giải quyết các vấn
đề, đặc biệt là ô nhiêm môi trường từ các ngành công nghiệp còn nhiều điểm yếu.

Footer Page 15 of 161.

11


Header Page 16 of 161.
Các giải pháp này không thích hợp với Thái Lan về chi phí, môi trường, công
nghệ, và sự chấp nhận từ địa phương.
Tác giả Pravakar Sahoo - Associate Professor, Institute of Economic Growth
(IEG) Delhi University, India với đề tài “Infrastructure Development in India: Role
of Japanese ODA” đã chỉ ra những tác động to lớn của ODA Nhật Bản trong việc
phát triển kinh tế và cơ sở hạ tầng tại Ấn Độ. Đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng,
nguồn viện trợ ODA Nhật Bản đã giúp các nhà máy ở Ấn Độ tiết kiệm năng lượng
tới mức tối đa để nhằm thực hiện các mục tiêu đề án thương mại, tái tạo năng
lượng Hydro, gió và năng lượng mặt trời, hợp tác hạt nhân để sản xuất điện.
1.1.1.2. Tình hình nghiên cứu về sử dụng ODA ở Việt Nam
Bên cạnh các công trình nghiên cứu của nước ngoài về ODA, cũng đã có
một số công trình nghiên cứu khoa học, bài báo và sách đề cập đến thu hút và sử
dụng nguồn vốn ODA tại Việt Nam, có thể kể đến một số công trình nghiên cứu
tiêu biểu như:
Tôn Thành Tâm ( Đại học Kinh tế Quốc dân – 2005) với luận án về “Giải
pháp nâng cao hiệu quả quản lý nguồn vốn Hỗ trợ phát triển chính thức ODA tại

Việt Nam” đã phân tích kinh nghiệm sử dụng nguồn vốn ODA của các nước trên
thế giới và các bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam về quản lý và sử dụng nguồn
vốn ODA. Tuy nhiên, phân tích này chỉ nêu lên kết quả của các nước trong quá
trình sử dụng vốn mà không phân tích sâu các nguyên nhân. Tác giả cũng không
đưa ra các khuyến nghị về chính sách, mô hình quản lý sử dụng ODA của các nước
sử dụng và quản lý thành công hay thất bại nguồn vốn ODA. Tác giả đã đề xuất
các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nguồn vốn ODA tại Việt Nam trong thời
gian tới gồm: thành lập ngân hàng bán buôn nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính
thức, hoàn thiện các cơ chế, chính sách quản lý ODA; bổ sung, sửa đổi nội dung
các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến quá trình thực hiện các chương

Footer Page 16 of 161.

12


Header Page 17 of 161.
trình, dự án và các giải pháp bổ trợ khác nhằm góp phần nâng cao năng lực quản lý
về ODA.
Vũ Thị Kim Oanh (Đại học Ngoại thương – 2005) với đề tài nghiên cứu tiến
sỹ “Những giải pháp chủ yếu nhằm sử dụng có hiệu quả nguồn hỗ trợ phát triển
chính thức ODA” đã phân tích, đánh giá vai trò của vốn ODA trong chiến lược
phát triển kinh tế của các nước đang và chậm phát triển; thực trạng sử dụng vốn
ODA tại Việt Nam trong những năm qua, đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm sử
dụng có hiệu quả nguồn vốn ODA tại Việt Nam từ 2002 tới 2010 như: cần có chiến
lược thu hút và sử dụng ODA, nhanh chóng xây dựng và hoàn thiện các quy hoạch
phát triển lĩnh vực kinh tế đối ngoại, bao gồm quy hoạch ODA, đẩy nhanh tốc độ
giải ngân. Có thể nói, hai luận văn tiến sỹ nêu trên là hai công trình nghiên cứu có
hệ thống đầu tiên về các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nguồn vốn ODA tại
Việt Nam. Tuy nhiên, các luận án có những bất cập như: Nội dung nghiên cứu của

luận án quá rộng nên không có những phân tích và đánh giá quá trình sử dụng
nguồn vốn ODA theo ngành, lĩnh vực, nhà tài trợ và địa phương, do vậy khó có thể
có những khuyến nghị mang tính thực tiễn cao. Bên cạnh đó, số liệu tại hai luận án
đều là số liệu thứ cấp và chưa phản ánh được đầy đủ khía cạnh của quá trình thu
hút, sử dụng và quản lý nguồn vốn ODA tại Việt Nam. Cuối cùng, các hệ thống
giải pháp của tác giả căn cứ vào chiến lực thu hút trong thời gian 5 năm từ 20052010, vì thế, tính đến thời điểm hiện tại thì các giải pháp này đã cũ, cần được điều
chỉnh cho phù hợp.
Lê Quốc Hội (2012) với luận án tiến sĩ về “thu hút sử dụng nguồn vốn ODA
hiệu quả từ năm 1993-2007 tại Việt Nam” đã đưa ra một số nhận định là Việt Nam
sẽ chuyển một phần lớn các khoản vay ODA ưu đãi sang khoản vay thương mại từ
sau năm 2010. Do vậy, cần thiết phải có kế hoạch hành động như: tăng cường nhận
thức về nguồn vốn ODA; Sử dụng nguồn vốn ODA một cách có lựa chọn; Thúc

Footer Page 17 of 161.

13


Header Page 18 of 161.
đẩy giải ngân nguồn vốn ODA để tăng cường hiệu quả sử dụng; Tăng cường các
hoạt động giám sát đánh giá và quản lý nguồn vốn ODA; Xây dựng kế hoạch dài
hạn để giảm thiểu các khoản vốn vay ngắn hạn và các điều kiện ràng buộc.
1.1.2. Tổng kết các nghiên cứu trong và ngoài nước và xác định hướng nghiên
cứu
Tổng quan các nghiên cứu về thu hút và sử dụng nguồn vốn ODA đã nêu
được các vấn đề về lý luận ODA như khái niệm, đặc điểm, ưu nhược điểm khi tiếp
nhận và sử dụng ODA, từ đó đúc rút một số kinh nghiệm về sử dụng ODA của các
nước trong khu vực. Qua đó, đưa ra nhóm giải pháp vĩ mô về quản lý và sử dụng
nguồn vốn ODA cho thời kỳ từ 2006-2010. Tuy nhiên, khung lý thuyết về nguồn
vốn, vấn đề thu hút và sử dụng nguồn vốn ODA chưa đề cập một cách toàn diện,

có hệ thống, đánh giá thực trạng thu hút và giải ngân chủ yếu dựa vào các số liệu
thứ cấp, các giải pháp đưa ra chủ yếu phù hợp với điều kiện trước năm 2010. Thêm
vào đó, các nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào sử dụng nguồn vốn ODA Nhật
Bản tại Việt Nam trong các lĩnh vực như giáo dục , y tế, cơ sở hạ tầng chứ không
phải trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng và bảo vệ môi trường. Trong khi đó, cùng
với sự phát thải khí Co2 và hiện tượng nóng lên toàn cầu, thì vấn đề tiết kiệm năng
lượng và bảo vệ môi trường hiện nay đang là một vấn đề hoàn toàn cấp thiết
1.2. GIỚI THIỆU LÝ THUYẾT VỀ NGUỒN VỐN ODA
1.2.1. Khái niệm và đặc điểm của ODA
1.2.1.1. Khái niệm về nguồn vốn ODA
ODA bao gồm các khoản viện trợ không hoàn lại, viện trợ có hoàn lại hoặc
tín dụng ưu đãi của các chính phủ, các tổ chức liên chính phủ, các tổ chức phi
chính phủ, các tổ chức thuộc hệ thống Liên Hợp Quốc, các tổ chức tài chính quốc
tế dành cho các nước đang và chậm phát triển.

Footer Page 18 of 161.

14


Header Page 19 of 161.
Các đồng vốn bên ngoài chủ yếu chảy vào các nước đang phát triển và chậm
phát triển gồm có: ODA, tín dụng thương mại từ các ngân hàng, đầu tư trực tiếp
nước ngoài( FDI), viện trợ cho không của các tổ chức phi chính phủ (NGO) và tín
dụng tư nhân. Các dòng vốn quốc tế này có những mối quan hệ rất chặt chẽ với
nhau. Nếu một nước kém phát triển không nhận được vốn ODA đủ mức cần thiết
để cải thiện các cơ sở hạ tầng kinh tế- xã hội thì cũng khó có thể thu hút được các
nguồn vốn FDI cũng như vay vốn tín dụng để mở rộng kinh doanh nhưng nếu chỉ
tìm kiếm các nguồn ODA mà không tìm cách thu hút các nguồn vốn FDI và các
nguồn tín dụng khác thì không có điều kiện tăng trưởng nhanh sản xuất, dịch vụ và

sẽ không có đủ thu nhập để trả nợ vốn vay ODA.
1.2.1.2. Đặc điểm của vốn ODA
Vì ODA là các khoản viện trợ không hoàn lại, viện trợ có hoàn lại hoặc tín
dụng ưu đãi. Do vậy, ODA có những đặc điểm chủ yếu sau:
- Thứ nhất, Vốn ODA mang tính ưu đãi.
Vốn ODA có thời gian cho vay (hoàn trả vốn) dài, thời gian ân hạn dài.
Chẳng hạn, vốn ODA của WB, ADB, JBIC có thời gian hoàn trả là 40 năm và thời
gian ân hạn là 10 năm.
Thông thường, trong ODA có thành tố viện trợ không hoàn lại (cho không),
đây cũng chính là điểm phân biệt giữa viện trợ và cho vay thương mại. Thành tố
cho không được xác định dựa vào thời gian cho vay, thời gian ân hạn và so sánh lãi
suất viện trợ với mức lãi suất tín dụng thương mại. Sự ưu đãi ở đây là so sánh với
tập quán thương mại quốc tế.
Sự ưu đãi còn thể hiện ở chỗ vốn ODA chỉ dành riêng cho các nước đang và
chậm phát triển, vì mục tiêu phát triển. Có hai điều kiện cơ bản nhất để các nước
đang và chậm phát triển có thể nhận được ODA là:

Footer Page 19 of 161.

15


Header Page 20 of 161.
Điều kiện thứ nhất: Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) bình quân đầu người
thấp. Nước có GDP bình quân đầu người càng thấp thì thường được tỷ lệ viện trợ
không hoàn lại của ODA càng lớn và khả năng vay với lãi suất thấp và thời hạn ưu
đãi càng lớn.
Điều kiện thứ hai: Mục tiêu sử dụng vốn ODA của các nước này phải phù
hợp với chính sách và phương hướng ưu tiên xem xét trong mối quan hệ giữa bên
cấp và bên nhận ODA. Thông thường các nước cung cấp ODA đều có những chính

sách và ưu tiên riêng của mình, tập trung vào một số lĩnh vực mà họ quan tâm hay
có khả năng kỹ thuật và tư vấn. Đồng thời, đối tượng ưu tiên của các nước cung
cấp ODA cũng có thể thay đổi theo từng giai đoạn cụ thể. Vì vậy, nắm bắt được xu
hướng ưu tiên và tiềm năng của các nước, các tổ chức cung cấp ODA là rất cần
thiết.
Về thực chất, ODA là sự chuyển giao có hoàn lại hoặc không hoàn lại trong
những điều kiện nhất định một phần tổng sản phẩm quốc dân từ các nước phát triển
sang các nước đang phát triển. Do vậy, ODA rất nhạy cảm về mặt xã hội và chịu
sự điều chỉnh của dư luận xã hội từ phía nước cung cấp cũng như từ phía nước tiếp
nhận ODA.
- Thứ hai, vốn ODA mang tính ràng buộc.
ODA có thể ràng buộc (hoặc ràng buộc một phần hoặc không ràng buộc)
nước nhận về địa điểm chi tiêu. Ngoài ra mỗi nước cung cấp viện trợ cũng đều có
những ràng buộc khác và nhiều khi các ràng buộc này rất chặt chẽ đối với nước
nhận. Ví dụ, Nhật Bản quy định vốn ODA của Nhật đều được thực hiện bằng đồng
Yên Nhật.
Vốn ODA mang yếu tố chính trị: Các nước viện trợ nói chung đều không
quên dành được lợi ích cho mình vừa gây ảnh hưởng chính trị vừa thực hiện xuất

Footer Page 20 of 161.

16


Header Page 21 of 161.
khẩu hàng hoá và dịch vụ tư vấn vào nước tiếp nhận viện trợ. Chẳng hạn, Bỉ, Đức
và Đan Mạch yêu cầu khoảng 50% viện trợ phải mua hàng hoá dịch vụ của nước
mình. Canada yêu cầu tới 65%. Nhìn chung 22% viện trợ của DAC phải được sử
dụng để mua hàng hoá và dịch vụ của các quốc gia viện trợ.
Viện trợ của các nước phát triển không chỉ đơn thuần là việc trợ giúp hữu

nghị mà còn là một công cụ lợi hại để thiết lập và duy trì lợi ích kinh tế và vị thế
chính trị cho các nước tài trợ. Những nước cấp tài trợ đòi hỏi nước tiếp nhận phải
thay đổi chính sách phát triển cho phù hợp vơí lợi ích của bên tài trợ. Khi nhận
viện trợ các nước nhận cần cân nhắc kỹ lưỡng những điều kiện của các nhà tài trợ
không vì lợi ích trước mắt mà đánh mất những quyền lợi lâu dài. Quan hệ hỗ trợ
phát triển phải đảm bảo tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ của nhau, không can thiệp vào
công việc nội bộ của nhau, bình đẳng và cùng có lợi.
- Thứ ba, ODA là nguồn vốn có khả năng gây nợ.
Khi tiếp nhận và sử dụng nguồn vốn ODA do tính chất ưu đãi nên gánh nặng
nợ thường chưa xuất hiện. Một số nước do không sử dụng hiệu quả ODA có thể
tạo nên sự tăng trưởng nhất thời nhưng sau một thời gian lại lâm vào vòng nợ nần
do không có khả năng trả nợ. Vấn đề là ở chỗ vốn ODA không có khả năng đầu tư
trực tiếp cho sản xuất, nhất là cho xuất khẩu trong khi việc trả nợ lại dựa vào xuất
khẩu thu ngoại tệ. Do đó, trong khi hoạch định chính sách sử dụng ODA phải phối
hợp với các nguồn vốn để tăng cường sức mạnh kinh tế và khả năng xuất khẩu.
1.2.2. Phân loại nguồn vốn ODA
1.2.2.1. Phân loại theo hình thức cấp
- Vốn ODA không hoàn lại: là hình thức cung cấp vốn ODA mà nước nhận
viện trợ không phải hoàn trả vốn và lãi cho bên viện trợ. Vốn ODA không hoàn lại
thường được các nước đang phát triển ưu tiên cho những dự án thuộc lĩnh vực như:

Footer Page 21 of 161.

17


Header Page 22 of 161.
dân số, y tế, giáo dục, đào tạo, hoặc các vấn đề xã hội như xóa đói giảm nghèo,
phát triển giao thông nông thôn và miền núi, bảo vệ môi trường,..Vốn ODA không
hoàn lại thường được cấp dưới các hình thức sau:

- Hỗ trợ kỹ thuật: là sự hỗ trợ cho các nước đang phát triển thực hiện các
nghiên cứu phát triển, lập nghiên cứu khả thi, đánh giá tác động môi trường, hỗ trợ
ngành nghề. Các tổ chức thực hiện tài trợ thông qua việc thuê các chuyên gia đào
tạo cho nước nhận vốn ODA.
+ Viện trợ nhân đạo bằng hiện vật: là hình thức viện trợ cho các nước nghèo
có xảy ra thiên tai, dịch bệnh dưới dạng hàng hóa thiết yếu như lương thực, thuốc
chữa bệnh, quần áo,...
+ Đầu tư các dự án bảo vệ môi trường: Nguồn vốn ODA dùng để đầu tư vào
các dự án xử lý chất thải rắn - nước thải đô thị, các khu bảo tồn thiên nhiên, xử lý
chất độc sau chiến tranh, trồng rừng phòng hộ,..
- Vốn ODA vay ưu đãi: Là khoản vốn vay ưu đãi về lãi suất, thời gian ân
hạn và thời gian trả nợ; đảm bảo yếu tố không hoàn lại của khoản vay tối thiểu
phải là 25% tổng giá trị khoản vay đối với khoản vay không ràng buộc và 35%
tổng giá trị khoản vay đối với khoản vay có ràng buộc. Những điều kiện ưu đãi
thường áp dụng bao gồm:
Lãi suất từ 0% đến 3%/ năm
Thời gian vay nợ dài (từ 15 năm đến 40 năm)
Thời gian ân hạn (không trả lãi hoặc hoãn trả nợ) từ 10 năm đến 12 năm để
vốn vay có thời gian phát huy hiệu quả.
- Vốn ODA hỗn hợp: là khoản vốn ODA kết hợp một phần vốn không hoàn
lại với một phần vốn vay có hoàn lại theo các điều kiện của OECD. Những yếu tố
không hoàn lại phải đạt không dưới 25% tổng giá trị của các khoản vốn đó; hoặc

Footer Page 22 of 161.

18


Header Page 23 of 161.
có thể kết hợp một phần không hoàn lại với một phần tín dụng ưu đãi và một phần

tín dụng thương mại nhưng phải đảm bảo yếu tố không hoàn lại của khoản vay tối
thiểu phải là 25% tổng giá trị khoản vay đối với khoản vay không rang buộc và
35% đối với khoản vay có ràng buộc.
1.2.2.2. Phân loại theo nguồn cấp
Vốn ODA song phương: là khoản vốn tài trợ trực tiếp từ nước này đến nước
kia thông qua hiệp định được ký kết giữa hai Chính phủ. Vốn ODA song phương
dựa trên mối quan hệ hữu nghĩ giữa hai quốc gia nên thủ tục ký kết nhanh, lĩnh vực
hợp tác đa dạng và quy mô dự án rất linh hoạt.
Vốn ODA đa phương: là nguồn vốn viện trợ phát triển chính thức của các
định chế tài chính quốc tế như Ngân hàng Thế giới (WB), Quỹ tiền tệ quốc tế
(IMF), Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB),.. hoặc các tổ chức quốc tế và liên
minh quốc gia như: Tổ chức Nông nghiệp và lương thực (FAO), Chương trình phát
triển Liên hợp quốc (UNDP), Tổ chức Y tế thế giới (WHO), Quỹ Môi trường Toàn
Cầu (GEF),.. dành cho một nước, hoặc nguồn vốn hỗ trợ của một Chính phủ nào
đó dành cho một Chính phủ khác thông qua một tổ chức đa phương trên thế giới.
1.2.2.3. Phân loại theo loại hình hỗ trợ
Cứu trợ và viện trợ khẩn cấp: là việc cung cấp nguồn lực cứu trợ khẩn cấp
để giảm nhẹ tác động và nâng cao mức sống cho người dân bị ảnh hưởng bởi thiên
tai hay thảm họa do con người gây ra. Hình thức hỗ trợ này chỉ tập trung vào viện
trợ nhân đạo, không tập trung vào hỗ trợ hợp tác phát triển.
Hỗ trợ lương thực: là hình thức cung cấp lương thực cho các nước nghèo để
tiêu dùng theo các Chương trình quốc gia và quốc tế với mục tiêu phát triển, bao
gồm viện trợ không hoàn lại và khoản vốn hỗ trợ cho vay ưu đãi.

Footer Page 23 of 161.

19


Header Page 24 of 161.

Hỗ trợ hợp tác kỹ thuật độc lập: là hoạt động cung cấp nguồn lực với mục
tiêu chuyển giao công nghệ và năng lực quản lý, kỹ năng sản xuất và bí quyết công
nghệ cho các nước đang phát triển theo các mục tiêu tăng cường năng lực tiến hành
các hoạt động phát triển, không liên quan đến việc thực hiện một dự án đầu tư cụ
thể nào. Hỗ trợ này bao gồm chi phí nhân sự, đào tạo và nghiên cứu, cũng như chi
phí hành chính và trang thiết bị.
Hỗ trợ ngân sách/ hỗ trợ cán cân thanh toán: Hỗ trợ cho các chương trình
phát triển mở rộng và theo các mục tiêu kinh tế vĩ mô, với mục đích cụ thể hỗ trợ
cán cân thanh toán và cung cấp dự trữ ngoại tệ cho nước tiếp nhận.
Hỗ trợ dự án: là hình thức hỗ trợ tài chính bằng tiền mặt hoặc hiện vật cho
các nước đang phát triển theo các dự án cụ thể. Viện trợ này bao gồm những dự án
tăng cường hoặc nâng cao nguồn vốn vật chất của các nước tiếp nhận; bao gồm cả
công tác hỗ trợ kỹ thuật và đóng góp nhân sự trực tiếp thực hiện dự án.
1.2.3. Các nhà tài trợ ODA và lĩnh vực ưu tiên tài trợ
1.2.3.1. Các nhà tài trợ ODA trên thế giới
Nguồn hỗ trợ phát triển chính thức ODA được cung cấp bởi các Chính phủ,
tổ chức phi Chính phủ, các tổ chức thuộc hệ thống Liên hợp quốc và các tổ chức
tài chính quốc tế.
Vào đầu thập kỷ 60, Mỹ là nước cấp viện trợ lớn nhất thế giới. Pháp, Đức và
Anh cũng là những nước tài trợ chính. Đến năm 70, Nhật bản mới trở thành một
trong những nhà tài trợ lớn cùng với Canada và Hà Lan.
Ở những thập kỷ sau, số lượng các nhà tài trợ ODA trên thế giới tăng lên rõ
rệt. Có thể chia các nhà tài trợ thành các nhóm cung cấp ODA chủ yếu như sau:
Các nước thành viên của Ủy ban Hỗ trợ Phát triển (DAC) có trên 20 nước
bao gồm một số nước thành viên của Cộng đồng Châu Âu, các nước Bắc Âu và các

Footer Page 24 of 161.

20

Header Page 25 of 161.
nước khác. ODA của Ủy ban này dành chủ yếu cho các nước vùng Sahara, Nam và
Trung Á, các nước Trung Đông, Bắc Phi, các nước Mỹ La tinh và vùng Caribe,
một số nước Ả rập, các nước thuộc Liên Xô cũ và các nước Đông Âu.
Các tổ chức đa phương: Các tổ chức thuộc Liên Hợp quốc như chương trình
phát triển của Liên Hợp Quốc (UNDP), Quỹ nhi đồng Liên Hợp Quốc (NUICEF),
chương trình lương thực thế giới WFB), quỹ dân số Liên Hợp Quốc (UNFTA), tổ
chức y tế thế giới (WTO), tổ chức nông nghiệp và lương thực (FAO), tổ chức phát
triển công nghệ thế giới (UNIDO),..
Hầu hết viện trợ của các tổ chức thuộc hệ thống Liên Hợp Quốc đều thực
hiện dưới hình thức viện trợ không hoàn lại, ưu tiên cho các nước đang phát triển
có thu nhập thấp và không ràng buộc điều kiện chính trị. Viện trợ thường tập trung
cho các nhu cầu có tính chất xã hội như văn hóa, giáo dục, sức khỏe, dân số, xóa
đói giảm nghèo,..
Các tổ chức phi Chính phủ (NGOs): Trên thế giới hiện nay có hàng trăm tổ
chức phi Chính phủ hoạt động theo các mục đích, tôn chỉ khác nhau (từ thiện, nhân
đạo, y tế, thể thao, tôn giáo,..). Vốn của các tổ chức này thường nhỏ, chủ yếu dựa
vào quyên góp hoặc sự tài trợ của các Chính phủ. Do vậy, viện trợ của các NGOs
thường có đặc điểm:
+ Đa dạng: có thể là vật tư thiết bị hoặc lương thực, thực phẩm, thuốc men,
hoặc tiền mặt, quần áo, đồ dung,..
+ Quy mô nhỏ: từ vài ngàn đến vài chục, trăm ngàn USD, nhưng thủ tục đơn
giản, thực hiện nhanh, đáp ứng kịp thời các nhu cầu khẩn cấp (khắc phục thiên tai,
dịch bệnh,..)
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

Footer Page 25 of 161.

21