Tư tưởng nho giáo của nguyễn công trứ và ý nghĩa của nó trong lịch sử tư tưởng việt nam

MỤC LỤC


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nho giáo được du nhập vào nước ta từ thời Bắc thuộc theo con đường
tiếp biến, giao lưu văn hóa và theo quân xâm lược phương Bắc. Từ vị trí là hệ
tư tưởng của kẻ thống trị, Nho giáo đã dần trở thành nhân tố cấu thành nên hệ
tư tưởng của Việt Nam.
Cùng với sự lớn mạnh của Nhà nước phong kiến Việt Nam độc lập và
sự hoàn thiện chế độ phong kiến Việt Nam, Nho giáo ngày càng trở thành hệ
tư tưởng thống trị của giai cấp thống trị phong kiến, đến đầu thế kỷ XIX khi
triều Nguyễn thiết lập chế độ phong kiến trung ương tập quyền chuyên chế
lên toàn xã hội nên để củng cố địa vị và quyền lực của mình, yêu cầu bức thiết
đặt ra đối nhà Nguyễn là phải có một hệ tư tưởng, đồng thời sử dụng hệ tư
tưởng ấy làm công cụ chuyên chính và Nho giáo là sự lựa chọn duy nhất của
triều Nguyễn lúc bấy giờ. Được sự đề cao, trọng dụng, truyền bá của bộ máy
Nhà nước, Nho giáo đã thực sự ảnh hưởng sâu sắc, rộng rãi, có vị trí, vai trò
to lớn trong đời sống văn hoá tinh thần của con người Việt Nam thế kỷ XIX.
Sử dụng Nho giáo với tư cách là hệ tư tưởng chính thống trong xây
dựng và quản lý đất nước, triều Nguyễn đã góp phần tạo dựng nên một nền
văn hoá Nho giáo rực rỡ với những thành tựu đáng kể về văn học, giáo dục, tư
tưởng... Cùng với đó là một đội ngũ trí thức Nho học xuất sắc và đông đảo đã
góp phần đắc lực vào sự thành công của triều Nguyễn trong xây dựng và phát
triển đất nước giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX. Trong số đội ngũ trí thức Nho
học, có nhà Nho Nguyễn Công Trứ. Ông là một Nho sĩ có phẩm chất và công
trạng xuất sắc, là một trong những nhân vật lịch sử kiệt xuất dưới triều
Nguyễn và là danh nhân của Việt Nam dưới thời phong kiến. Trong giới
nghiên cứu, ông được coi là một trong những nhà Nho đa tài nhất giai đoạn
nửa đầu thế kỷ XIX. Với những thành công mà Nguyễn Công Trứ đã đạt

1


được trong suốt cuộc đời mình, ông trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều
các học giả thuộc nhiều ngành khoa học xã hội như sử học, văn học, triết học,
khoa học quản lý,…
Hiện nay, việc tìm hiểu về Nho học Việt Nam nói chung, Nho học triều
Nguyễn nói riêng và đặc biệt là tư tưởng của các trí thức Nho học vẫn còn
nhiều vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu. Nhà Nho Nguyễn Công Trứ được
quan tâm nghiên cứu trên phương diện lịch sử, văn học nhưng cho đến nay
vẫn còn rất ít những công trình khoa học đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống
về tư tưởng Nho giáo của ông. Vì vậy, việc tìm hiểu tư tưởng Nho giáo của
Nguyễn Công Trứ thực sự có ý nghĩa lý luận và thực tiễn, góp phần làm cho
chúng ta hiểu rõ hơn về tư tưởng của một thời đại đã qua. Đồng thời, việc
nghiên cứu này cũng góp phần cho khai thác và phát huy những tư tưởng có
giá trị của Nho giáo truyền thống vào đời sống xã hội hiện đại, một điều hết
sức cần thiết cho sự phát triển của đất nước hiện nay.
Ngày này, chúng ta đang xây dựng kiểu mẫu công chức “vừa hồng vừa
chuyên”, trung thành tuyệt đối với Đảng, đồng thời có năng lực quản lý xã hội
giỏi, đáp ứng được những yêu cầu cấp bách đang đặt ra của thực tiễn. Vì vậy,
nghiên cứu tư tưởng Nho giáo của Nguyễn Công Trứ có ý nghĩa thực tiễn góp
phần làm sáng tỏ mẫu hình một nhà quản lý xã hội dưới thời phong kiến, làm
kinh nghiệm tham khảo cho việc xây dựng mẫu hình nhà quản lý xã hội hiện
nay của Việt Nam.
Với những lý do trên, nghiên cứu sinh đã quyết định lựa chọn đề tài
“Tư tưởng Nho giáo của Nguyễn Công Trứ và ý nghĩa của nó trong lịch sử
tư tưởng Việt Nam” làm nội dung luận án tiến sĩ Triết học của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
* Mục đích nghiên cứu: Làm sáng tỏ các nội dung tư tưởng Nho giáo của
nhà Nho Nguyễn Công Trứ và ý nghĩa của nó trong lịch sử tư tưởng Việt Nam.

2


* Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện được mục đích trên thì luận án
có những nhiệm vụ sau đây:
- Làm rõ cơ sở hình thành tư tưởng Nho giáo của Nguyễn Công Trứ
- Phân tích và làm rõ những nội dung tư tưởng Nho giáo cơ bản của
Nguyễn Công Trứ.
- Làm rõ ý nghĩa tư tưởng Nho giáo của Nguyễn Công Trứ trong lịch
sử tư tưởng Việt Nam.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
* Đối tượng nghiên cứu: Toàn bộ các tư tưởng chịu ảnh hưởng Nho
giáo của Nguyễn Công Trứ thể hiện trong thơ văn và tác phẩm liên quan tới
ông.
* Phạm vi nghiên cứu: Các trước tác của Nguyễn Công Trứ, các tài
liệu lịch sử, văn học, các văn bản có liên quan.
4. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu
* Cơ sở lý luận, thực tiễn của luận án
- Cơ sở lý luận: Lấy các nguyên lý cơ bản và phương pháp luận của
triết học Mác – Lênin làm cơ sở lý luận.
- Cơ sở tư liệu: Nguồn tài liệu tham khảo của đề tài là các bộ sử của
triều Nguyễn và về triều Nguyễn, các công trình khoa học đã công bố liên
quan đến đề tài và các trước tác của Nguyễn Công Trứ.
* Phương pháp nghiên cứu: Đề tài kết hợp sử dụng các phương pháp
logic – lịch sử; phân tích – tổng hợp; hệ thống – cấu trúc, văn bản học, liên
ngành khoa học xã hội.
5. Cái mới dự kiến của luận án: Góp phần làm rõ tư tưởng Nho giáo
của Nguyễn Công Trứ và ý nghĩa của những tư tưởng này trong lịch sử tư
tưởng Việt Nam.

3


6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án.
- Ý nghĩa về mặt lý luận:
+ Luận án góp phần làm rõ ảnh hưởng của Nho giáo tới Nguyễn Công
Trứ, một nhà Nho văn võ song toàn, có nhiều đóng góp vào việc củng cố triều
Nguyễn và ổn định, phát triển đời sống xã hội nửa đầu thế kỷ XIX.
+ Luận án góp một phần vào việc giới thiệu Nho giáo Việt Nam thế kỷ
XIX nói chung và tư tưởng Nho giáo của Nguyễn Công Trứ nói riêng.
- Ý nghĩa về mặt thực tiễn: Luận án có thể làm tài liệu tham khảo
trong giảng dậy về Nho giáo Việt Nam và lịch sử tư tưởng Việt Nam tại các
trường Đại học và Cao đẳng.
7. Kết cấu của luận án: Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài
liệu tham khảo, luận án gồm có 4 chương 12 tiết.
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án
Chương 2. Cơ sở hình thành tư tưởng Nho giáo của Nguyễn Công Trứ
Chương 3. Những nội dung cơ bản của tư tưởng Nho giáo Nguyễn Công
Trứ
Chương 4. Ý nghĩa của tư tưởng Nho giáo Nguyễn Công Trứ trong lịch sử
tư tưởng Việt Nam

4


Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1 Nhóm các công trình nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Nho
giáo của Nguyễn Công Trứ

Việc nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Nho giáo của Nguyễn
Công Trứ chính là đi tìm hiểu về bối cảnh kinh tế - xã hội, văn hóa – tư tưởng
Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX. Tìm hiểu về triều Nguyễn được rất
nhiều học giả trong và ngoài nước quan tâm dưới nhiều góc độ khác nhau là
tài liệu tham khảo cho các học giả đi sau tìm hiểu về vấn đề này. Để hiểu rõ
về tình hình Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX đã tác động tới sự hình thành tư
tưởng của nhà Nho Nguyễn Công Trứ như thế nào. Chúng tôi đi tìm hiểu và
phân tích các công trình nghiên cứu trên một số lĩnh vực cụ thể.
* Nhóm các công trình nghiên cứu về kinh tế
Nửa đầu thế kỷ XIX là giai đoạn xảy ra nhiều biến cố của lịch sử, nó
không chỉ biểu hiện rõ ở vấn đề chính trị - xã hội, văn hóa – tư tưởng mà còn
bộc lộ ở khía cạnh về kinh tế. Do đó nghiên cứu về kinh tế của nước ta giai
đoạn này là việc làm cần thiết được rất nhiều học giả quan tâm, tìm hiểu. Tiêu
biểu phải kể đến một số các công trình:
Nguyễn Thế Anh (1971) với tác phẩm “Kinh tế xã hội Việt Nam dưới
các vua triều Nguyễn” tác giả đã dành toàn bộ chương V để nói về các hoạt
động của thương nghiệp, trung tâm buôn bán, hoạt động thương mại cũng như
các yếu tố giao thông vận tải và chính sách thuế khóa. Trong bài viết của
mình, tác giả đặc biệt chú ý đến vai trò của Nhà nước đối với hoạt động ngoại
thương trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX.
Trong Tạp chí nghiên cứu kinh tế (219), năm 1996, tác giả Đỗ Bang có
bài “Chính sách ngoại thương của triều Nguyễn – thực trạng và hậu quả” bài

5


viết đã đề cập đến chính sách bế quan tỏa cảng của triều Nguyễn với các biện
pháp để nhằm thực hiện tối ưu hóa chính sách này. Bài viết cũng đồng thời
cho thấy những chính sách mà triều Nguyễn đã thực thi đối với việc sử dụng
tàu thuyền và chế tài đối với thương nhân nước ngoài khi vào nước ta.

Đỗ Bang (1997) ra mắt cuốn sách “Thương nghiệp Việt Nam dưới triều
Nguyễn” NXB Thuận Hóa. Tác phẩm đi tìm hiểu và trình bày về chính sách
thương nghiệp của triều Nguyễn (chương 2). Tác giả đánh giá cao vai trò của
các vua quan nhà Nguyễn khi họ nhận thấy tầm quan trọng của kinh tế hàng
hóa cũng như ngoại thương, đó là việc trao đổi buôn bán với các nước trong
khu vực. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi các chính sách về ngoại thương
còn mắc phải một vài những sai lầm như chưa có chính sách khuyến khích cụ
thể với thương nhân.
Năm 1999, cuốn sách “Việt Nam thế kỷ XIX” của Nguyễn Phan Quang
cũng đề cập đến vấn đề thương nghiệp. Theo tác giả mặc dù đã cố gắng
nhưng các chính sách nội thương của triều Nguyễn chưa đủ mạnh để thúc đẩy
phát triển kinh tế hàng hóa, cũng theo tác giả nhận xét thì nhà Nguyễn đã
không ký kết các hiệp ước thương mại và đây chính là hạn chế trong chính
sách ngoại thương của triều Nguyễn.
Vũ Văn Quân (2008) với “Vấn đề ruộng đất trong chính sách đối nội
của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX” tại HTKH “Chúa Nguyễn và vương
triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX”. Bài viết
khẳng định với việc lấy Nho giáo làm hệ tư tưởng thống trị trong xây dựng và
củng cố vương triều thì kinh tế triều Nguyễn cũng tuôn theo tư tưởng này. Đó
là tính chất trọng nông, quan tâm tới vấn đề ruộng đất. Tác giả đã tập trung
phân tích về cơ cấu ruộng đất của nước ta giai đoạn này được chia thành hai
bộ phận: ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước và ruộng đất thuộc sở hữu tư nhân,
qua đó đánh giá tính chất cũng như vai trò của từng loại ruộng đất. Tuy nhiên

6


trong phạm vi của một bài tham luận, tác giả mới chỉ tập trung phân tích về
ruộng đất giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX mà chưa đi phân tích được những yếu
tố khác cũng tác động đến nông nghiệp. Ngoài ra, tác giả cũng chưa đánh giá

được vai trò của các thành phần kinh tế khác ngoài nông nghiệp.
Các nghiên cứu trên về cơ bản đã trình bày tương đối cụ thể về tình
hình kinh tế của nước ta giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX góp phần tái hiện lại
một thời kỳ lịch sử, giúp người đọc hiểu hơn về một thời đại đã qua, đồng
thời cung cấp cơ sở khoa học giúp chúng tôi có thể nghiên cứu và tìm hiểu
sâu hơn về một nhân vật lịch sử của triều Nguyễn trong giai đoạn này.
* Nhóm các công trình nghiên cứu về chính trị - xã hội
Chính trị - xã hội giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX là một vấn đề vô cùng
phức tạp, nó có ảnh hưởng sâu sắc tới cục diện lịch sử nước ta trong toàn bộ
tiến trình phát triển. Chính vì vậy, việc tìm hiểu về vấn đề này được rất nhiều
học giả quan tâm. Trong đó phải kể đến:
Nguyễn Sĩ Hải (1962), luận án tiến sĩ Luật khoa với đề tài “Tổ chức
chính quyền trung ương thời Nguyễn sơ: 1802 – 1847” là một trong những
công trình đầu tiên có nghiên cứu về cơ quan giám sát, về tổ chức bộ máy
chính quyền triều Nguyễn. Luận án tập trung đi sâu phân tích toàn bộ cơ quan
trung ương của 3 triều vua: Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị. Qua đó tìm
hiểu về cơ cấu tổ chức, chức năng, nhiệm vụ của cơ quan giám sát. Tuy nhiên
luận án cũng chỉ dừng lại ở mức liệt kê các quy định của triều đình chứ chưa
nghiên cứu sâu và đánh giá cụ thể về tổ chức này cũng như thực tiễn hoạt
động của nó và cũng chưa làm rõ việc tổ chức chính quyền ở địa phương.
Trần Thanh Tâm (1996) “Tìm hiểu quan chức nhà Nguyễn” NXB
Thuận Hóa, Huế. Tác giả đã đi tìm hiểu bộ máy quan chức nhà Nguyễn, vì
theo tác giả công việc này có ý nghĩa quyết định hàng đầu vào sự vận hành
của chế độ phong kiến. Với công trình nghiên cứu này, tác giả đã có những

7


đóng góp: Thứ nhất là đưa ra những ý kiến về quan chức nhà Nguyễn; Thứ
hai là góp phần chỉ ra cho độc giả những danh mục từ tra cứu quan chức nhà

Nguyễn. Qua đây giúp người đọc có thể mường tượng ra chế độ quan chức
của một thời đại cũng như cách gọi tên của các chức quan trong triều đình.
Đỗ Bang (1997) với “Tổ chức bộ máy Nhà nước triều Nguyễn giai
đoạn 1802 – 1884”. Tác giả đã cho chúng ta thấy đây là giai đoạn phát triển
cực thịnh của chế độ quân chủ trung ương tập quyền triều Nguyễn và chứng
minh triều Nguyễn là triều đại có tính uy lực tuyệt đối hơn bất kỳ triều đại nào
trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Tác phẩm tập trung đi vào khai thác và
tìm hiểu bộ máy Nhà nước của triều Nguyễn mà theo đánh giá của tác giả là
nó có khả năng thống nhất lãnh thổ, thế quyền và giáo quyền. Tác phẩm là bài
học kinh nghiệm cho các nhà quản lý trong công cuộc cải cách hành chính,
góp phần tạo dựng một chế độ hành chính tốt đẹp hơn cho xã hội ngày nay.
Đỗ Bang (2007) với “Triều Nguyễn: thiết lập tập quyền và các chế tài
điều tiết cực quyền”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử. Bài viết đã lý giải khi chế
độ trung ương tập quyền đạt đến đỉnh cao thì cực quyền cũng đã đến mức
tuyệt đối và trở thành một chế độ quân chủ chuyên chế cực đoan. Nhà
Nguyễn đã phải vận dụng thuyết trị nước của phương Đông, đồng thời trình
bày các giải pháp về cơ chế quản lý của Nhà nước. Mặc dù bài viết đã phân
tích khá sâu sắc các tư tưởng trị nước của phương Đông mà triều Nguyễn đã
áp dụng, song tác giả chưa nêu bật được tác dụng và giá trị của nó đối với xã
hội đương thời và bài học đối với các nhà quản lý trong giai đoạn hiện nay.
HTKH với tựa đề “Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử
Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX” (2008). Tại Hội thảo các nhà nghiên
cứu đã tập trung trình bày những bài viết tham luận của mình về chúa Nguyễn
và vương triều Nguyễn dưới góc độ khác nhau, như: PGS. TS Trần Kim Đỉnh
với bài “Góp phần tìm hiểu sử học triều Nguyễn”; TS. Hà Minh Hồng “Việc

8


củng cố và mở rộng lãnh thổ và vấn đề thống nhất đất nước đầu thế kỷ XIX”;

… Đặc biệt trong Báo cáo dẫn đề của GS. Phan Huy Lê đã khẳng định thời
kỳ chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn là một trong những thời kỳ lịch sử
mà các học giả có những cách nhìn, cách đánh giá khác nhau thậm chí còn
trái ngược nhau. Hội thảo đã cố gắng tiếp cận và đánh giá một cách công bằng
những mặt tích cực, hạn chế; mạnh và yếu của triều Nguyễn giai đoạn từ thế
kỷ XVI đến thế kỷ XIX, qua đó khẳng định việc nghiên cứu về triều Nguyễn
còn nhiều vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu, thảo luận.
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu đã khảo cứu một cách tương đối
về tình hình chính trị - xã hội của nước ta giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX và
cung cấp những cái nhìn mới sâu sắc, đầy đủ về triều Nguyễn đồng thời là
luận chứng khoa học giúp những nhà nghiên cứu sau này có thể sử dụng làm
tài liệu tham khảo.
* Nhóm các công trình nghiên cứu về văn hóa – tư tưởng
Có rất nhiều công trình nghiên cứu về tư tưởng của triều Nguyễn song
chúng tôi chỉ đi tìm hiểu và phân tích một vài công trình tiêu biểu, liên quan
trực tiếp và làm tài liệu tham khảo cho đề tài luận án.
Trần Văn Giàu (1973), “Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế
kỷ XIX đến cách mạng tháng tám”, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. Tác phẩm
diễn tả quá trình chuyển biến của lịch sử diễn ra hơn một trăm năm ở Việt
Nam với sự đấu tranh xen kẽ của ba hệ ý thức: Hệ ý thức phong kiến; hệ ý
thức tư sản; hệ ý thức vô sản. Đặc biệt là ở tập 1, tác giả tập trung nghiên cứu
về cơ sở xã hội của ý thức hệ phong kiến và tư tưởng Nho giáo trong giai
đoạn này. Qua đó thấy được bản chất của chế độ phong kiến cũng như bối
cảnh xã hội của giai đoạn lịch sử này.
Nguyễn Minh Tường (1996) với “Cải cách hành chính dưới triều Minh
Mệnh”. Công trình này tập trung nghiên cứu sâu hơn về cơ cấu tổ chức, hoạt

9

động của cơ quan giám sát dưới triều Minh Mệnh đồng thời bài viết cũng
nhận định dưới triều Minh Mệnh tư tưởng pháp trị được đề cao và thực hiện
nghiêm nhằm tạo điều kiện cho bộ máy hành chính hoạt động có hiệu quả,
bên cạnh đó phòng ngừa nạn tham quan. Tác phẩm đã nêu khái quát tư tưởng
chính trị của Minh Mệnh song chưa đi sâu phân tích về các tư tưởng này.
Lê Sỹ Thắng (1997), “Lịch sử tư tưởng Việt Nam”, NXB Khoa học xã
hội. Tác giả đã nhận định sâu sắc và hết sức chân thực về triều đình phong
kiến nhà Nguyễn là triều đại phong kiến cuối cùng nhưng ít được lòng dân,
sẵn sàng vì lợi ích của triều đình và bản thân mà đàn áp phản kháng của dân
chúng đồng thời triều Nguyễn luôn bị động trước những biến động của xã hội.
“Lịch sử tư tưởng Triết học Việt Nam từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế
kỷ XX” của Doãn Chính (2013). Tác giả đã sử dụng phần IV của chương IV
để khái quát về tư tưởng triết học thời kỳ đầu nhà Nguyễn. Trong đó đi khái
quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội của thời kỳ này. Qua đó đánh
giá về những thành tựu và hạn chế trên từng lĩnh vực, đồng thời tác giả đã đi
khảo cứu một số các nhà Nho tiêu biểu như: Minh Mệnh, Nguyễn Đức Đạt,...
để thấy được những giá trị và hạn chế trong tư tưởng của họ là một trong
những nguyên nhân dẫn đến sự bế tắc của hệ tư tưởng phong kiến giai đoạn
nửa sau TK XIX.
Ngoài ra còn có rất nhiều công trình nghiên cứu đến văn hóa, giáo dục
đào tạo giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX song có thể kể đến một vài các công
trình tiêu biểu: Trần Vũ Tài (2000) với “Quốc sử quán triều Nguyễn – từ góc
độ văn hóa”. Tác giả đã trình bày hoàn cảnh, mục đích ra đời của Quốc sử
quán, theo tác giả thì việc biên soạn lịch sử chính là để khẳng định vị trí, công
trạng của Nhà nước trung ương tập quyền triều Nguyễn. Bài viết cũng đánh
giá khá cao về những đóng góp của Quốc sử quán triều Nguyễn trong việc
viết sử với khối lượng tư liệu phong phú, đồ sộ được để lại.

10

Nguyễn Quang Phan (1971), “Lịch sử Việt Nam từ năm 1427 đến
1858” (quyển 2, tập 2), NXB Giáo dục. Tác phẩm đã đánh giá về những hạn
chế như sự dốt nát, bạc nhược của quan lại triều Nguyễn là kết quả của chính
sách giáo dục, thi cử lạc hậu, xa rời thực tế và phần lớn các quan lại đều bảo
thủ, không có tư tưởng canh tân đất nước. Tác phẩm là tài liệu tham khảo cho
những học giả đi sau khi muốn đánh giá một cách công bằng cả về những
thành tựu và hạn chế của triều Nguyễn.
Nguyễn Quang Phan, Võ Xuân Đàn với cuốn “Lịch sử Việt Nam từ
nguồn gốc đến năm 1858” (1993). Tác phẩm chỉ là sự ghi chép về việc triều
Nguyễn đào tạo và sử dụng quan lại, đồng thời tác giả cũng chép sơ qua tình
trạng quan lại tham nhũng và bị vua trừng trị. Tuy nhiên theo tác giả nhận
định thì thực chất các vua luôn tìm cách bao che cho quan lại và thường tránh
xét xử các vụ án hối lộ. Tác phẩm không có các chương mục cụ thể trong quá
trình khảo cứu, khiến người đọc rất khó theo dõi và hiểu tường tận các vấn đề.
Việc nghiên cứu về bối cảnh kinh tế - xã hội, văn hóa – tư tưởng Việt
Nam nửa đầu thế kỷ XIX được rất nhiều học giả quan tâm, tìm hiểu và tiếp
cận dưới nhiều góc độ khác nhau. Qua đó đã giúp cho luận án có nguồn tài
liệu tham khảo vô cùng phong phú và quý giá khi tìm hiểu về tư tưởng Nho
giáo của một nhân vật lịch sử dưới triều đại nhà Nguyễn. Để hiểu rõ hơn về
công trình nghiên mà mình đang theo đuổi, chúng tôi đi khảo sát một số các
công trình nghiên cứu về Nho giáo và Nguyễn Công Trứ.
1.2 Nhóm các công trình nghiên cứu về Nho giáo và Nguyễn Công Trứ
1.2.1 Nhóm các công trình nghiên cứu về Nho giáo
Nghiên cứu về Nho giáo và những ảnh hưởng của nó, đặc biệt là tìm
hiểu về Nho giáo giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX có tác dụng sâu sắc trong việc
đánh giá ý nghĩa của nó trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. Tìm hiểu về vấn đề
này có rất nhiều học giả quan tâm với khối lượng công trình nghiên cứu đồ sộ

11

được tiến hành dưới nhiều loại hình (sách; luận văn, luận án, tạp chí...). Mỗi
công trình đều thể hiện cách nhìn nhận và đánh giá khác nhau song về cơ bản
đều góp phần tái hiện lại một thời đại lịch sử đã qua và là tài liệu quý giá cho
những người đi sau có thể tiếp cận về vấn đề này.
+ Các công trình nghiên cứu tiêu biểu dưới dạng sách: Tác giả Đào
Duy Anh với cuốn “Khổng giáo phê bình tiểu luận”, Đoàn Trung Còn (dịch)
“Luận ngữ, Đại học trung dung” , “Nho giáo” của Trần Trọng Kim, “Khổng
học đăng” của Phan Bội Châu, Nguyễn Đức Lân (dịch và chú giải) với “Tứ
thư tập chú”,… Ngoài ra còn rất nhiều công trình nghiên cứu về Nho giáo
dưới dạng sách song ở đây chúng tôi chỉ đưa ra một vài các công trình tiêu
biểu liên quan trực tiếp đến đề tài luận án mà chúng tôi đã sử dụng làm tài
liệu tham khảo khoa học cho quá trình nghiên cứu của mình.
+ Các công trình nghiên cứu tiêu biểu dưới dạng tạp chí: Tạp chí
nghiên cứu lịch sử: Trần Văn Giàu với “Các nguyên lý của đạo đức Nho giáo
ở Việt Nam thế kỷ XIX”, số 128 – 1969. Tạp chí nghiên cứu Trung Quốc:
Phan Ngọc với “Đạo nho Việt Nam, một sự khúc xạ”, số 4 – 1995. Tạp chí
Đông Nam Á: Võ Thị Thu Nguyệt “Xã hội Việt Nam hôm nay và Nho giáo”,
số 4 – 2004. Tạp chí xưa và nay: Phan Đại Doãn với “Nho giáo Việt Nam”,
số 229 và 230 – 2005. Tạp chí Hán Nôm: Nguyễn Đình Chú “Hôm nay với
Nho giáo”, số 1 – 2005; Tạp chí giáo dục lý luận: Phan Mạnh Toàn với
“Những nhân tố chủ yếu làm biến đổi Nho giáo ở Việt Nam”, số 9 – 2006;
Tạp chí triết học: Nguyễn Tài Thư với “Một số đặc trưng cơ bản của Nho
giáo Việt Nam”, số 9 – 2009… Mặc dù là những nghiên cứu ngắn đăng trên
các tạp chí khoa học chuyên ngành, các bài viết đã đánh giá được phần nào về
Nho giáo dưới các góc độ và cách nhìn nhận khác nhau về vấn đề này.
+ Các công trình nghiên cứu dưới dạng luận văn, luận án: Nghiên
cứu về Nho giáo là một vấn đề khó khăn, phức tạp nhưng luôn ẩn chứa những

12


điều mới mẻ nên vấn đề này được rất nhiều học giả và các nhà nghiên cứu
quan tâm tìm hiểu. Đặc biệt là việc lựa chọn vấn đề nghiên cứu nhằm tránh sự
trùng lặp trong hướng nghiên cứu giữa các học giả nên việc lựa chọn Nho
giáo và những vấn đề xung quanh nó được rất nhiều tác giả chọn để nghiên
cứu và bảo vệ luận văn thạc sỹ, luận án tiến sĩ. Tiêu biểu phải kể đến các công
trình sau: Nguyễn Hoài Văn (2001) với “Tìm hiểu tư tưởng chính trị Nho giáo
Việt Nam từ Lê Thánh Tông đến Minh Mệnh”, Nguyễn Thị Thanh Mai
(2007) với “Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức của người cán
bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay”, ... Các công trình nghiên cứu tiêu
biểu về Nho giáo dưới dạng luận văn, luận án đã khẳng định sự đa dạng và
phong phú của Nho giáo, khi các nhà nghiên cứu luôn tìm cho mình hướng đi
phù hợp không trùng lặp song mang lại hiệu quả và tính khoa học rất cao, đáp
ứng nhu cầu thực tiễn và lý luận đặt ra đối với việc nghiên cứu về vấn đề này.
Các công trình trên được nghiên cứu và tìm hiểu dưới các dạng khác
nhau song có thể khái quát lại thành các hướng chủ yếu sau:
+ Hướng những công trình nghiên cứu luận giải kinh điển của Nho
giáo, như nghiên cứu của Đào Duy Anh, Phan Bội Châu, Trần Trọng Kim,
Đoàn Trung Còn, … Các học giả đều đưa ra những nhận định và kiến giải của
mình về Nho giáo song đáng chú ý nhất là Phan Bội Châu với cuốn Khổng
học đăng và cuốn Nho giáo của Trần Trọng Kim. Hai tác phẩm đã diễn giải
các luận điểm cơ bản của Nho giáo, qua đó thể quan điểm của tác giả về Nho
giáo - Nho giáo không chỉ là học thuyết chính trị xã hội mà còn là một học
thuyết triết học, đồng thời các tác giả cũng khẳng định và đánh giá vai trò của
Nho giáo trong việc ổn định xã hội, giáo hóa và hoàn thiện nhân cách con
người. Tuy còn có những hạn chế trong cách đánh giá về Nho giáo song hai
tác phẩm này có ý nghĩa là tài liệu tham khảo cho các học giả đi sau khi tiếp
cận vấn đề nghiên cứu này.

13


+ Hướng những công trình nghiên cứu về vai trò, ảnh hưởng của tư
tưởng Nho giáo đến các mặt, lĩnh vực của đời sống xã hội và con người Việt
Nam qua các thời kỳ. Trong những năm gần đây, việc nghiên cứu theo
khuynh hướng này được rất nhiều các học giả quan tâm, điều này thể hiện qua
số lượng công trình nghiên cứu với chất lượng cao. Các nghiên cứu đã đánh
giá được bản chất cũng như sự ảnh hưởng, tác động của Nho giáo tới con
người và xã hội đảm bảo tính khoa học.
HTKH Nho giáo tại Việt Nam do Viện Triết học tổ chức, đã được Lê Sĩ
Thắng tập hợp và xuất bản năm 1994, trong đó Vũ Khiêu với chuyên đề
nghiên cứu “Những vấn đề Nho giáo trong lịch sử tư tưởng Việt Nam” bài
viết đã đưa ra những nhận định khách quan về vị trí, vai trò của Nho giáo ở
Việt Nam. Cũng từ những nhận định này, tác giả đã đưa ra quan điểm có ý
nghĩa phương pháp luận sâu sắc là chỉ có nghiên cứu những xã hội cụ thể mới
nắm bắt được thực chất nội dung của Nho giáo, chứ không thể có một thứ
Nho giáo nào chung cho mọi thời đại. Quan điểm này được rất nhiều học giả
quán triệt sử dụng nhằm đưa ra những đánh giá khoa học và khách quan nhất
về Nho giáo và ý nghĩa của nó qua các giai đoạn lịch sử nước ta.
Ngoài các công trình nghiên cứu bàn về vị trí, vai trò của Nho giáo
trong các thời kỳ lịch sử, các học giả còn rất quan tâm đến những ảnh hưởng
của Nho giáo đến các lĩnh vực của đời sống xã hội và con người Việt Nam.
Nguyễn Tài Thư với “Nho học và Nho học ở Việt Nam” tác phẩm có nhiều
những kiến giải mới về ảnh hưởng và vai trò của Nho giáo đối với xã hội và
con người Việt Nam. Theo tác giả, Nho giáo ảnh hưởng sâu sắc tới con người
Việt Nam không chỉ ở thế giới quan, nhân sinh quan mà còn ở trong nếp sống,
phong tục tập quán... và nó đã trở thành bộ phận truyền thống dân tộc. Bên
cạnh đó còn có cuốn “Nho giáo xưa và nay” của GS. Vũ Khiêu và “Nho giáo

tại Việt Nam” của GS. Lê Sỹ Thắng, hai tác phẩm đều đánh giá một cách

14


khách quan và chỉ ra những tác động của Nho giáo đối với đời sống xã hội và
đối với từng lĩnh vực của đời sống xã hội.
+ Hướng các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của Nho giáo đến các
nhà tư tưởng. Đây chính là cơ sở thực tiễn thu hút sự quan tâm của nhiều nhà
nghiên cứu, dẫn đến ra đời rất nhiều công trình khoa học như: Sách, tạp chí,
luận văn, luận án... và có mặt ở nhiều lĩnh vực nghiên cứu khác nhau như:
Triết học, sử học, văn học... Các công trình nghiên cứu phần lớn tìm hiểu về
ảnh hưởng của Nho giáo đến các nhà tư tưởng tiêu biểu của Việt Nam như
Nguyễn Trãi, Phan Bội Châu, Hồ Chí Minh...
Đào Duy Anh với bài viết “Vài ý kiến về ảnh hưởng của Nho giáo với
xã hội Việt Nam” in trong kỷ yếu HTKH Nho giáo tại Việt Nam do Viện Triết
học tổ chức (1994). Tác giả đã nhận xét về nhà Nho Nguyễn Trãi thông qua
tác phẩm và qua sử ký về những lá thư mà Nguyễn Trãi viết cho tướng giặc,
bài viết khẳng định Nguyễn Trãi là nhà tư tưởng thuần túy nên những ngôn từ
mà ông sử dụng đã thấm nhuần tư tưởng nhân nghĩa của Nho gia.
Lê Sỹ Thắng cũng đi tìm hiểu về ảnh hưởng của Nho giáo đến các nhà
tư tưởng Việt Nam song ông lại có hướng đi khác khi sâu phân tích cụ thể
những tác động tích cực và tiêu cực của Nho giáo đến các nhà tư tưởng. Quan
điểm này của tác giả được thể hiện rõ trong “Tư tưởng Nguyễn Trãi và Nho
giáo và Phan Bội Châu và Nho giáo”. Bài viết phân tích ảnh hưởng của Nho
giáo đến hai nhà tư tưởng này qua các thời kỳ hình thành và phát triển tư
tưởng của hai ông. Tuy vậy, bài viết vẫn chưa đi sâu vào phân tích nội dung
tư tưởng Nho giáo của hai nhà Nho nhưng đã đưa ra những nhận định sâu sắc
về việc có thể dùng phương pháp Triết học để nghiên cứu, khai thác tư tưởng
Nho giáo của các Nho sĩ ở nước ta.

Nhìn chung, việc khảo cứu các công trình nghiên cứu về Nho giáo là
vấn đề được rất nhiều học giả quan tâm tìm hiểu dưới nhiều góc độ, phương

15


diện và phương pháp khác nhau. Về cơ bản các công trình nghiên cứu đều đã
thu được những kết quả đáng kể, giúp độc giả có thể hiểu rõ hơn về Nho giáo
Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử đồng thời thấy được những tác động của
Nho giáo tới các mặt của đời sống xã hội, con người Việt Nam thời kỳ phong
kiến và những yếu tố tích cực của Nho giáo vẫn còn được duy trì, phát triển
góp phần tích cực vào hoàn thiện con người Việt Nam trong thời kỳ mới.
1.2.2 Nhóm các công trình nghiên cứu về Nguyễn Công Trứ
Mặc dù không phải là người kiệt xuất duy nhất dưới triều Nguyễn
nhưng Nguyễn Công Trứ gần như lại là người được Quốc sử quán ghi chép
nhiều nhất trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX. Tìm hiểu về ông đã và đang là
một vấn đề thu hút rất nhiều các học giả với nhiều hình thức và là đối tượng
quan tâm của nhiều tầng lớp nhân dân. Cho tới nay đã có rất nhiều công trình
nghiên cứu về Nguyễn Công Trứ. Kết quả của quá trình nghiên cứu đó được
thể hiện qua hàng loạt các công trình sách chuyên khảo, các bài viết được
đăng trên tạp chí chuyên ngành... Ngay từ những năm đầu của thế kỷ 20 đã có
nhiều tập sách chuyên khảo về Nguyễn Công Trứ đã ra đời như: Lê Thước
(1928) với “Sự nghiệp và thi văn của Uy viễn tướng công Nguyễn Công Trứ”,
Nguyễn Bách Khoa (1944) với cuốn “Tâm lý và tư tưởng Ng. Công Trứ”, ...
Bên cạnh đó còn rất nhiều công trình nghiên cứu dưới dạng tạp chí, tiêu biểu
như : Lưu Trọng Lư (1939) “Nguyễn Công Trứ nhà thi sĩ của Nghệ Tĩnh sau
một trăm năm, Phạm Ngọc Uyển (2004) “Nguyễn Công Trứ, quen mà lạ một nhà nho phi nho giáo”, ...
1.2.2.1 Nhóm các công trình nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp và tác
phẩm tiêu biểu của Nguyễn Công Trứ
* Các công trình nghiên cứu về thân thế Nguyễn Công Trứ

Cuộc đời Nguyễn Công Trứ như một “bức tranh nhiều mầu sắc”, để
điểm tô cho bức tranh này được sống động và chân thực đã có rất nhiều nhà

16


nghiên cứu đi tìm hiểu về ông dưới các lĩnh vực khác nhau như: Văn học,
Lịch sử, Chính trị, Triết học… Dưới đây là một vài công trình nghiên cứu tiêu
biểu tìm hiểu về cuộc đời của cụ Nguyễn.
Tác phẩm “Khảo luận về Nguyễn Công Trứ” của Doãn Quốc Sỹ - Việt
Tử, Nhà in Nam Sơn, Sài Gòn. Tác giả đã dành một phần từ trang 9 đến trang
25 để nói về gia đình và thân thế của Nguyễn Công Trứ. Trong phần tìm hiểu
về cụ Nguyễn tác giả đã lồng ghép so sánh với Cao Bá Quát để thấy được khả
năng cũng như vai trò của Nguyễn tiên sinh trong lịch sử. Bên cạnh đó tác giả
cũng đánh giá cao vai trò của quê hương và dòng họ đã tác động tới tư tưởng
và hành động của Nho sĩ Nguyễn Công Trứ.
Phạm Thế Ngũ (1961), “Sáng tác của Nguyễn Công Trứ” in trong Việt
Nam Văn Học Sử Giản Ước Tân Biên, Sài Gòn. Bài viết được chia làm 8
phần. Trong đó tác giả dành phần I và II để nói về thời đại, con người, cuộc
đời và thái độ của Nguyễn Công Trứ thông qua việc tìm hiểu về thi văn của
ông. Qua đây tác giả đã đánh giá về khuynh hướng xã hội cũng như khuynh
hướng con người Nguyễn Công Trứ để thấy được cuộc sống và thái độ của
ông trước cuộc đời.
Văn Tân (1973) với bài viết “Nguyễn Công Trứ và những việc ông làm
hồi thế ký XIX”, Tạp chí nghiên cứu Lịch sử (152). Tác giả đã dành những
trang đầu tiên để nhận định về cuộc đời thăng trầm cũng như xã hội mà
Nguyễn Công Trứ đang sống, đó là một xã hội ngột ngạt và đầy dẫy những
bất công. Qua bài viết, tác giả khẳng định bản thân con người Nguyễn Công
Trứ chứa đầy những mâu thuẫn và đưa ra những bằng chứng lịch sử để chứng
minh cho nhận định của mình, đồng thời tác giả đã chỉ ra những thành tựu và

hạn chế trong cuộc đời hành động của cụ Nguyễn. Tuy nhiên, bài viết mới chỉ
dừng lại đưa ra các dữ kiện lịch sử để đánh giá về Nguyễn Công Trứ mà chưa
đi sâu vào nghiên cứu hành trạng cũng như tư tưởng Nho học của ông.

17


Vũ Ngọc Khánh (1996) với tác phẩm “Nguyễn Công Trứ”, NXB Văn
hóa Thông tin. Tác phẩm như một câu chuyện dài đã đưa người đọc nhìn nhận
rõ hơn, đúng đắn và thỏa đáng hơn về một nhân vật lịch sử, một tâm hồn khí
phách đặc sắc của Việt Nam và của quê hương Hồng Lĩnh thông qua tiểu sử
cùng những chiến công về cuộc đời Nho sĩ Nguyễn Công Trứ. Để miêu tả và
tái hiện rõ nhất về tiểu sử cuộc đời Nguyễn Công Trứ, tác giả trình bày trong
7 chương. Ở các chương lần lượt tác giả khéo léo đưa chúng ta đến với
Nguyễn Công Trứ thật gần gũi với những câu chuyện mà cuộc đời ông trải
qua song những câu chuyện này có phần được nhân hóa lên và chưa được
trình bày dưới các mốc thời gian cụ thể.
Trần Nho Thìn (2007) với “Nguyễn Công Trứ về tác gia và tác phẩm”.
Cuốn sách này là kết quả tổng hợp của nhiều nghiên cứu cùa các học giả về
Nguyễn Công Trứ dưới nhiều góc độ. Đánh giá về tầm quan trọng trong việc
nghiên cứu về cuộc đời, tiểu sử Nguyễn Công Trứ, tác giả viết “Cuộc đời
hoạt động sôi nổi, mạnh mẽ trên nhiều lĩnh vực của ông cũng khiến cho hậu
thế chúng ta phải suy nghĩ, bàn luận.” [111; 5]. Tuy nhiên cũng cần phải thấy
rằng vì là một học giả nghiên cứu về một nhân vật lịch sử dưới góc độ văn
học nên tác giả mới chỉ dừng lại ở việc liệt kê, trình bày về tiểu sử của
Nguyễn Công Trứ mà chưa thấy được những yếu tố tích cực của việc tìm hiểu
này sẽ là nhân tố tác động đến hành trạng và tư tưởng của ông.
Mặc dù chưa khái quát được toàn bộ về cuộc đời của Nguyễn Công Trứ
song về cơ bản các nghiên cứu trên phần nào đã cho độc giả thấy được những
sắc mầu đa dạng trong cuộc đời cụ Nguyễn, đồng thời cũng giúp các nhà

nghiên cứu đi sau tìm hiểu về vấn đề này có được nguồn tài liệu tham khảo
phong phú trong những nghiên cứu của mình.
*Các công trình nghiên cứu về sự nghiệp của Nguyễn Công Trứ

18


Sự nghiệp của Nguyễn Công Trứ là đề tài luận bàn cơ bản nhất khi nói
về ông và được hầu hết các nhà nghiên cứu khảo cứu vì nó gắn liền với cuộc
đời, đồng thời nó thể hiện tư tưởng - hành động của ông. Các công trình
nghiên cứu được khai thác dưới nhiều lĩnh vực khác nhau như: Văn học,
chính trị, quân sự, kinh tế. Dưới đây chúng tôi sẽ đi khảo sát một số các công
trình nghiên cứu tiêu biểu liên quan trực tiếp đến đề tài luận án:
Lê Thước (1928), “Sự nghiệp và thi văn của Uy viễn tướng công
Nguyễn Công Trứ”. Ngay trong lời mở đầu của cuốn sách, tác giả đã thu hút
độc giả với lời nhận định như sau: “Thường xét nước ta có một bậc vĩ - nhân,
nói về công thời công rất lớn, nói về đức thời đức rất dầy, mà nói về ngôn thì
ngôn - luận văn - chương rất có giá trị… Bậc vĩ - nhân ấy là ai? Là cụ Uy –
Viễn Tướng – công Nguyễn – Công – Trứ vậy” [117; 3]. Qua đó tác giả đã
giới thiệu toàn bộ công đức, hành trạng, cuộc đời và sự nghiệp mà Nguyễn
Công Trứ đã đem lại cho dân, cho nước. Là một trong những học giả nghiên
cứu đầu tiên về Nguyễn Công Trứ, GS. Lê Thước đã đưa độc giả đến với một
con người văn võ song toàn, bằng việc trích dẫn hàng loạt những bài thơ của
Uy viễn tướng công để người đọc có thể hiểu và cảm nhận được những ẩn
chứa trong con người Nguyễn Công Trứ.
Lưu Trọng Lư (1939) “Nguyễn Công Trứ nhà thi sĩ của Nghệ Tĩnh sau
một trăm năm”, Tạp chí Tao Đàn (1). Bài viết đã chỉ ra Nguyễn Công Trứ
không chỉ là thi sĩ của một Quốc gia mà còn là một bậc công thần, một nhà
Nho, một nhà chính trị, một võ tướng, một nhà kinh tế. Bài viết cũng đã khái
quát được cái thần của Nguyễn Công Trứ, đồng thời đánh giá sự kết hợp hài

hòa của những cái tương phản nhau trong con người cụ Nguyễn như: mộng
với thực; ngông cuồng của một lãng tử với nề nếp của một nho sinh; sự điều
hòa của thơ văn với Khổng giáo; Nguyễn Công Trứ vừa dùng binh trị nước
vừa ngâm hoa vịnh nguyệt. Qua đây tác giả đã khắc họa rõ nét chân dung của

19


Nho sĩ phong kiến, khi làm quan cũng cống hiến hết mình, lúc về già cũng vui
vầy tận hưởng những lạc thú của đời với những phóng khoáng, cao đẹp của
con người Việt Nam thời phong kiến.
Mai Khắc Ứng (2001), “Tư liệu về Nguyễn Công Trứ”, NXB Sở Văn
hóa Thông tin. Tác giả đồng tình với quan điểm và cách làm của Uy viễn
tướng công trong việc dẹp yên loạn đảng cũng như các cuộc khởi nghĩa của
nông dân. Theo tác giả, để đánh giá về vấn đề này cần phải đứng trên bình
diện của quốc gia dân tộc chứ không phải trên lập trường giai cấp để đánh giá,
qua đó tác giả cũng khẳng định việc làm của Nguyễn Công Trứ hoàn toàn
nhất quán chứ không mâu thuẫn như nhiều người đã nhận định khi cho rằng
một mặt ông làm lợi cho dân, mặt khác ông đi ngược lại lợi ích của dân.
Lê Thị Lan (2007) (Chủ nhiệm đề tài), “Tư tưởng Nguyễn Công Trứ
(1778 – 1858)”, Viện triết học, Hà Nội. Với đề tài này, tác giả đã giới thiệu
cho độc giả về thời đại cùng thân thế và sự nghiệp của Nguyễn Công Trứ. Sự
nghiệp của Nguyễn Công Trứ được tác giả nghiên cứu và khảo sát trên các
phương diện: Chính trị, quân sự, kinh tế và sự nghiệp văn chương. Qua đó,
tác giả đã đánh giá về những đóng góp của Uy viễn tướng công trên từng lĩnh
vực mà ông đạt được.
Đoàn Tử Huyến (2008) “Nguyễn Công Trứ trong dòng lịch sử”, NXB
Nghệ An. Tác giả đã đưa độc giả đến với một Nguyễn Công Trứ đầy tài năng,
đồng thời tác giả cũng đưa ra đánh giá của mình về cụ Nguyễn bằng cách đưa
ra những nhận xét của các tác giả khác về nhân vật lịch sử này. Theo tác giả

để đánh giá về Nguyễn Công Trứ thì rất khó nếu đo bằng những học thuyết và
khuôn mẫu sẵn có vì những sáng tác của ông không nằm bó hẹp trong phạm
vi quan niệm của người xưa mà sáng tác của ông chủ yếu bằng thể thơ hát nói
có tính cách như một kiểu đối phó. Nhìn chung, tác phẩm này đã cho độc giả
nhìn nhận rõ nét hơn về Nguyễn Công Trứ - một con người tài danh dưới

20


nhiều góc độ, để độc giả có thể nhận thấy một vị anh hùng dân tộc đã để lại
cho lịch sử, cho người dân Việt Nam những giá trị nhân văn sâu sắc.
HTKH “Danh nhân Nguyễn Công Trứ: cuộc đời và sự nghiệp” đã được
Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội và tỉnh Hà
Tĩnh tổ chức năm 2008 nhân dịp kỉ niệm 230 năm ngày sinh và 150 năm ngày
mất của Nguyễn Công Trứ. Tại hội thảo các nhà nghiên cứu đã đưa ra khoảng
bốn mươi báo cáo với sự nghiên cứu và tham luận của nhiều học giả nổi tiếng
trong các lĩnh vực như: Sử học, triết học và văn học. Các báo cáo tập trung
chủ yếu vào hai chủ đề chính, đó là: chủ đề 1: “Danh nhân Nguyễn Công Trứ:
Dấu ấn lịch sử và thời đại”; Chủ đề 2: “Danh nhân Nguyễn Công Trứ: Nhà
văn hóa lớn”. Mặc dù các báo cáo trong hội thảo được nghiên cứu và nhìn
nhận dưới nhiều góc độ khác nhau về danh nhân lịch sử Nguyễn Công Trứ
song nhìn chung các báo cáo đều minh chứng cho tài năng kiệt xuất của một nhân
vật lịch sử đã ghi dấu ấn của mình vào bậc nhất dưới triều Nguyễn.
Các công trình nghiên cứu được đánh giá và tìm hiểu dưới các loại hình
và góc nhìn khác nhau song về cơ bản đều đã khái quát được sự nghiệp của cụ
Nguyễn. Tuy nhiên, các nhà nghiên chỉ tập trung phân tích đến vấn đề mình
quan tâm còn những vấn đề khác thì khái lược hoặc không tìm hiểu. Do vậy
hạn chế của hầu hết các công trình nghiên cứu là chỉ dừng lại ở việc đánh giá
về sự nghiệp của cụ Nguyễn trên một lĩnh vực cụ thể mà chưa có hoặc có rất
ít các công trình đánh giá về toàn bộ sự nghiệp của ông.

* Các công trình nghiên cứu về tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Công Trứ
Trong suốt cuộc đời mình, Nguyễn Công Trứ đã để lại một kho thi văn
phong phú với nhiều thể loại như: Bài phú, thơ luật, hát nói, câu đối chữ
Nôm, tuồng. Tuy nhiên thơ văn của ông lại không được chép thành tập mà
theo các nhà nghiên cứu thì thơ văn của ông có khoảng 1000 bài nhưng hiện
nay mới chỉ lưu giữ được hơn trăm bài và được giới thiệu ở nhiều phương tiện

21


khác nhau, với hệ thống tác phẩm phong phú và nhiều chủng loại nên việc tìm
hiểu tác phẩm của Nguyễn Công Trứ đã được các học giả quan tâm tìm hiểu
dưới nhiều dạng: sách chuyên khảo, tạp chí, tác phẩm giới thiệu và tuyển
chọn... tiêu biểu như:
Tác phẩm “Sự nghiệp và thi văn của Uy viễn tướng công Nguyễn Công
Trứ” của Lê Thước (1928). Tác giả đã đánh giá rất cao tài văn chương của
Nguyễn Công Trứ “văn chương lỗi - lạc”, “ngôn - luận hùng hồn” [117; 3]
đồng thời tác giả đã giới thiệu văn chương của cụ Nguyễn với hàng loạt các
thể loại: Thơ, phú, câu đối, ca trù, tuồng ngoài ra còn có các bài sớ tâu về
chính trị. Thông qua tác phẩm, người đọc có thể thấy được tài năng văn
chương cũng như hệ thống tác phẩm của Nguyễn tiên sinh đã để lại cho hậu
thế là vô cùng phong phú và đặc sắc. Tác phẩm là tài liệu tham khảo quý giá
cho các học giả đi sau khi tiếp tục nghiên cứu về vấn đề này.
Trương Chính (1983) “Lời giới thiệu sách Thơ văn Nguyễn Công Trứ”,
NXB Văn học. Tác giả cho thấy Nguyễn Công Trứ là một nhà quân sự, một
nhà kinh tế và việc ông làm thơ chỉ là để gửi gắm tâm sự, tuy nhiên số lượng
thơ ông để lại là khá lớn so với các nhà thơ đương thời và có những đặc điểm
riêng biệt: Ông toàn làm thơ Nôm (chỉ có một bài thơ chữ Hán); ông biến Ca
trù thành một thể thơ thuần Việt; thơ của ông được chia thành thể lãng mạn,
hiện thực, hành lạc,... ngoài ra thơ của ông còn rất phóng túng như chính con

người ông. Qua tác phẩm có thể thấy sự đặc sắc trong thơ văn của Nguyễn
Công Trứ thể hiện phong cách cá nhân của con người ông mà không nhầm
với bất cứ nhà thơ nào. Tác phẩm giúp người đọc đến với Nguyễn Công Trứ
một cách gần gũi vì thơ văn của ông gắn với cuộc sống rất đời thường giản dị
mà chân thành.
Nguyễn Đức Mậu (2009) (Giới thiệu và tuyển chọn) “Nguyễn Công
Trứ tác phẩm chọn lọc” ngay trong lời giới thiệu tác phẩm, Nguyễn Công Trứ

22


đã được tái hiện với tư cách là một nhà thơ tài tử, có khả năng sáng tạo nghệ
thuật “Nguyễn Công Trứ tiêu biểu cho mẫu hình nhà nho tài tử trong văn học
Việt Nam. Tài năng sáng tạo nghệ thuật của ông in đậm bản sắc cá nhân” [72;
6]. Tác giả đánh giá Nguyễn Công Trứ là người đã hoàn chỉnh thể hát nói
thành một thể loại văn học, thể hiện vai trò của ông đối không chỉ đối với một
thể loại mà còn là “cái ý thức mới về văn học” [72; 28] đồng thời giới thiệu
hệ thống thơ văn của Nguyễn Công Trứ dưới các góc độ: Thơ, phú, câu đối,
hát nói, tuồng điều này làm cho độc giả có thể hiểu rõ nét về con người, tư
tưởng của Nguyễn Công Trứ thông qua hệ thống thơ văn của ông.
Nguyễn Lộc với bài viết “Thơ văn Nguyễn Công Trứ” được in trong
“Nguyễn Công Trứ về tác gia và tác phẩm” do Trần Nho Thìn giới thiệu và
tuyển chọn. Bài viết đánh giá vị trí của Nguyễn tiên sinh trong làng văn học
Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX, thể hiện khuynh hướng mới mang
màu sắc của thời đại, đó là sự lên ngôi chữ Hán nhưng các tác phẩm của
Nguyễn Công Trứ lại chủ yếu được viết bằng chữ Nôm đồng thời qua đây tác
giả cũng cho thấy thơ văn của cụ Nguyễn có nội dung phức tạp, đầy mâu
thuẫn, đó là “vừa ca tụng con người hoạt động, lại vừa ca tụng lối sống hưởng
lạc”, “vừa lạc quan tin tưởng lại vừa bi quan thất vọng” [111; 332]. Mặc dù
đánh giá sự phức tạp trong thơ văn của cụ Nguyễn song tác giả vẫn thấy được

logic trong thơ văn của Nguyễn Công Trứ, đó là tập trung vào các chủ đề
chính: Xoay quanh chí nam nhi, xoay quanh cảnh nghèo và thế thái nhân tình,
xoay quanh triết lý hưởng lạc. Bài viết đã giúp người đọc và các nhà nghiên
cứu hiểu rõ hơn về sự nghiệp văn chương cũng như hệ thống tác phẩm của
Nguyễn Công Trứ, qua đó có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các công
trình nghiên cứu tiếp tục về vấn đề này trong những giai đoạn sau.
Các công trình nghiên cứu trên về cơ bản đã cho độc giả thấy được
những cái nhìn sâu sắc về Nguyễn Công Trứ - một con người tài trên nhiều

23


lĩnh vực với một hệ thống tác phẩm văn chương phong phú gồm nhiều thể
loại song các phẩm phần lớn chỉ dừng lại ở việc phân tích thành tựu sự nghiệp
văn chương của Nguyễn Công Trứ mà chưa đi tìm hiểu một cách có hệ thống
tác phẩm tiêu biểu của ông. Tuy nhiên các công trình đã ít nhiều để lại những
giá trị tham khảo cho các học giả đi sau và đặc biệt là giúp tác giả luận án có
thể tiếp tục vấn tìm hiểu thêm về vấn đề này.
1.2.2.2 Nhóm các công trình nghiên cứu về tư tưởng Nguyễn Công Trứ
Tìm hiểu về tư tưởng của Nguyễn Công Trứ là mảng vấn đề chưa được
nhiều học giả quan tâm bởi nhiều lý do song có lẽ lý do quan trọng nhất là
trong suốt cuộc đời mình hầu như ông không đưa ra quan niệm hay trình bày
tư tưởng về bất kỳ vấn đề gì mà tư tưởng của ông được thể hiện trong chính
những hành động và việc làm hàng ngày. Do vậy, công trình nghiên cứu chủ
yếu tập trung vào các vấn đề như tìm hiểu về thân thế, sự nghiệp và tác phẩm
của ông, qua đó các nhà nghiên cứu rút ra tư tưởng của Nguyễn Công Trứ.
Tiêu biểu cho nhóm nghiên cứu này là:
Nguyễn Bách Khoa (1944), “Tâm lý và tư tưởng Ng. Công Trứ”, NXB
Tạp chí Văn mới. Với tư cách là một nhà phê bình văn học có khả năng sử
dụng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau, tác giả đã phân tích

tâm lý và tư tưởng của Nguyễn Công Trứ thông qua vận dụng quan điểm Mác
xít nhằm lý giải tư tưởng phức tạp của Nguyễn Công Trứ. Theo tác giả, hành
động và quan niệm sống của cụ Nguyễn là sản phẩm của xã hội nên tác giả đã
đi tìm hiểu hoàn cảnh xã hội đương thời để thấy được ảnh hưởng của xã hội
tới cuộc đời và sự nghiệp của cụ. Trong tác phẩm, tâm lý tư tưởng cũng như
cá tính của Nguyễn Công Trứ được tác giả chú ý đi sâu, tìm hiểu, phân tích
một cách sắc sảo, có sức thuyết phục. Tuy nhiên, do cái nhìn hạn chế của xã
hội lúc bấy giờ cũng như quan điểm về giai cấp của tác giả, khiến tác giả có
những hạn chế và cực đoan khi đánh giá về Nguyễn Công Trứ. Việc nghiên

24