Bản đồ học bài giảng dành cho sinh viên

TR

NG

I H C PH M V N

KHOA S

PH M T

NG

NHIÊN

*************

BÀI GI NG

B N
CAO

H C

NG S

PH M

Biên so n: ThS. Lê ình Ph

Tháng 12/2013

A Lụ

ng


L I NịI

U

B năđ ăh c lƠămônăh căcungăc pănh ngăkháiăni măc ăb năv ăb năđ vƠăb năđ ă
đ aălý,ăvaiătròăc aăb năđ ătrongănghiênăc u,ăs năxu tăvƠăđ iăs ng,ăcácăđ căđi măv ă
c ăs ătoánăh căc aăb năđ ,ăh ăth ngăkýăhi uăđ căthùă- ngônăng ăb năđ ,ăquáătrìnhă
t ngăquátăhóaăb năđ ,ăcácăph

ngăphápăbi uăhi năb năđ ,ăphơnălo iăb năđ ăvƠăquáă

trìnhă biênă t p,ă thƠnhă l pă b nă đ ă giáoă khoa.ă NgoƠiă ra,ă mônă h că cònă chúă tr ngă rènă
luy năv ăk ăn ngăs ăd ngăb năđ ăthƠnhăth o,ăcácăph

ngăphápănghiênăc uăb ngăb nă

đ ăchoăsinhăviênăđ ăph căv ăchoăquáătrìnhănghiênăc u,ăh căt păvƠăgi ngăd yăsauănƠy.
Trongăquáătrìnhăgi ngăd y,ădoănh năth yăsinhăviênăg păm tăs ăkhóăkh nătrongă
tìmătƠiăli uăh căt păc ngănh ăt nănhi uăth iăgianăđ ăghiăchép.ăNh măt oăđi uăki nă
choă sinhă viênă cóă tƠiă li uă h că t pă m tă cáchă ch đ ng,ă chúngă tôiă biênă so nă t pă bƠiă
gi ngăB năđ ăh cătrênăc ăs ănh ngăki năth cătr ngătơmăc aăb ămôn,ăđ ngăth iăb ă
sungănh ngăh

ngăd n,ătómăt tăc năthi tăvƠăh ăth ngăcơuăh iăônăt p.

N iă dungă c aă đ ă c
ch

ngă bƠiă gi ngă đ

ngătrìnhăCaoăđ ngăS ăph măngƠnhă

că biênă so nă d aă trênă s ă phơnă b ă c aă

aălýăc aătr

ngă

iăh căPh măV nă

ngă

(3ătínăch ),ăbaoăg mănh ngăki năth căkháiăquátăvƠăc ăb nănh tăv ăB năđ ăh c.ăTƠiă
li uăbiênăso năcóă7ăch

ng,ăc ăth ănh ăsau:

Ch

ngă1:ăB năđ ăh căvƠăb năđ ăđ aălýă

Ch

ngă2:ăC ăs ătoánăh căb năđ ă

Ch

ngă3:ăNgônăng ăb năđ

Ch

ngă4:ăT ngăquátăhóaăb năđ

Ch

ngă5:ăPhơnălo iăb năđ

Ch

ngă6:ăB năđ ăđ aăhìnhăvƠăph

Ch

ngă7:ăThƠnhăl păvƠăs ăd ngăb năđ ăđ aălýădùngătrongănhƠătr

ngăphápăs ăd ngăb năđ ăđ aăhình
ng.

biênă so nă bƠiă gi ngă nƠy,ă chúngă tôiă d aă vƠoă tƠiă li uă “B nă đ ă h c”ă ậ giáo
trìnhăCaoăđ ngăS ăph măc a tác gi ăLơmăQuangăD c,ăNXB HP,ă2004ăvƠăm tăs ătƠiă
li uăkhác.
Trongăquáătrìnhăbiênăso n cóăth ăcòn v năđ ăthi uăsót,ăr tămongăđ
c aăđ ngănghi p vƠăb năđ c. Xin chân thƠnhăc mă n.
2

căs ăgópăýă


Ch

ng 1. B N

H C VÀ B N

A Lụ

M c tiêu:
-N mđ

c khái ni m b n đ h c và b n đ đ a lý

-N mđ

c các y u t c a b n đ

- Ý ngh a c a b n đ đ a lý.
1.1.

nh ngh a b n đ h c vƠ b n đ đ a lý

1.1.1. Khái ni m v b n đ h c
nhăngh aădoăGiáoăs ăK.A.ăSalishevăđ aăra:
“B n đ h c là khoa h c v s nghiên c u và ph n ánh s phân b không
gian, s ph i h p và s liên k t l n nhau c a các hi n t

ng t nhiên và xã h i (c

nh ng bi n đ i c a chúng theo th i gian) b ng các mô hình kí hi u hình t

ng đ c

bi t - s bi u hi n b n đ ”.
-

nhăngh aăđưăbaoăhƠmătrongănóănh ngăb năđ ăđ aălý v ăTráiă

tăvƠăb năđ ă

các hành tinh khác.
- M ăr ngăđ iăv iăt tăc ăcácăs năph măb năđ ăkhácănh ăqu ăc uăđ aălý,ăb năđ ă
n i, bi uăđ ăkh i,ăb năđ ăs ăv.v...
-

nh ngh aănƠyăkhôngănh ngăxácăđ nhă“B năđ ăh c” lƠăm tăkhoaăh căđ căl pă

thu că l nhă v că cácă khoaă h că t ă nhiênă mƠă cònă ch ă raă Ph

ngă phápă b nă đ ă lƠă m tă

d ngăđ căbi tăc aămôăhìnhăhoá.
- N mă1995,ăt iăBacxêlônaă- TơyăBanăNha,ăđ iăh iăl năth ă10ăH iăB năđ ăth ă
gi iăđưăđ aăraăđ nhăngh a:“B n đ h c là ngành khoa h c gi i quy t nh ng v n đ
lí lu n, s n xu t, ph bi n và nghiên c u v b n đ ”.
V iăđ nhă ngh aă nƠy,ă vaiă tròă vƠă ch că n ngă c aă B nă đ ă h că đ

căph nă ánhă rõă

rƠngăvƠăm ăr ngăh n.ă
Phơnăbi tăkháiăni m:
- “B n đ h c” và “B n đ ” khôngăph iălƠăđ ngănh t.ă
- B năđ ăh călƠăm tămônăkhoaăh cătrongăđóăcóăh ăth ngăki năth călý lu năđ

că

t oăraăv iăs ăthamăgiaăc aăcácănhƠăkhoaăh căthu căcácăl nhăv căkhácănhau,ălƠăcácătácă
ph măkhoaăh c.ă
- B năđ ălƠăs ăhi nădi năđi uăki năr tăc năthi tăchoăs ăt năt iăvƠăphátătri năc aă
3


B năđ ăh c.ă
-

nhă ngh aă ch tăch ă vƠăhoƠnă ch nhădoăGiáoăs ăK.A.ă Salishevăđ aăra,ăđ

nhi uăng

că

iăth aănh n.

- B năđ ăh căcóăđ iăt

ngănh năth călƠăkhôngăgianăc ăth ăc aăcácăđ iăt

ngă

đ aălý vƠăs ăbi năđ iăc aăchúngătheoăth iăgian.ă
- B năđ ăh călƠăkhoaăh căv ăcácăb năđ ăđ aălý.ăB năđ ăđ aălý lƠăđ iăt

ngănh nă

th căc aăkhoaăh căb năđ .
1.1.2. Khái ni m v b n đ đ a lý
T ălơu,ăng

iătaăth

ngăđ nhăngh a:

“B n đ đ a lý là hình v thu nh trên gi y, t
v c hay toàn b b m t Trái

ng đ i chính xác v m t khu

t”.

- Th nh t,ăđ nhăngh aănh ăv yăxácăth căv iăm iăb năv ăv ăb ăm tăTráiă
nh ăb cătranhăphongăc nhăbi uăhi năđ aăph

ngăb ngăcácăph

ti năc aăngh ăthu tăt oăhình,ăho căm tăb că nhăch păđ aăph

ngă

ng.ă

- Th hai,ănóăch ăgi iăh nă ăs ăbi uăhi năb ăm tăTráiă
b năđ ăhi nănayăcóăkh ăn ngăbi uăhi nănhi uăđ iăt

ngăphápăvƠăph

t,ă

t,ătrongăkhiăđóănh ngă

ng,ăhi năt

ngăt ănhiên,ăkinhăt ă

- xưăh iăkhôngăch ănhìnăth yănh ănúi,ăsông,ăr ng,ăbi nămƠăcònăc ănh ngăhi năt

ngă

khôngă nhìnă th yă nh ă nhi tă đ ,ă ápă xu tă khôngă khí,ă cácă m iă quană h ă gi aă cácă hi nă
t

ngăvƠănh ngăhi năt

hi nănh ngăđ iăt

ngăkhôngăc măth yănh ăt ătr

ng,ăhi năt

n măsơuătrong l păv ăTráiă

t.ăKhôngăch ăbi uă

ngăphơnăb ătrênăb ăm tăđ tămƠăc ănh ngăđ iăt

ngă

tă(c uăt oăđ aăch tă- kho ngăs n),ătrongăl păkhíăquy nă

vƠăc ănh ngăbi năđ iăc aăchúngătheoăth iăgian.ăPh
khôngăgi ngăv iăcácăph

ngăTráiă

ngăphápăbi uăhi năb năđ ăc ngă

ngăphápăbi uăhi năcácătranhă nhăđ aălý.

Theo K. A. Xalishev:
“B n đ đ a lý là nh ng bi u hi n thu nh , đ
tính ch t hình nh - kí hi u và đ

c qui đ nh v m t toán h c, có

c khái quát hoá b m t Trái

t lên trên m t

ph ng. Nh ng bi u hi n này trình bày s phân b , tình tr ng và các m i liên h c a
nh ng hi n t
th i gian, đã đ

ng t nhiên và xã h i khác nhau, c nh ng bi n đ i c a chúng theo
c l a ch n và nêu đ c tr ng phù h p v i m c đích c a t ng b n

đ c th ”.
4


1.2. Các tính ch t c b n c a b n đ đ a lý
1.2.1. C s toán h c
Ph

ngăphápătoánăh căđ măb oănguyênăt căvƠăquyălu tăchuy năb ăm tăt ănhiênă

c aăTráiă

tălênăm tăph ngăb năđ .

Chi uăb ăm tăt ănhiênăc aăTráiă
b ăm tăelipsoidăTráiă

tălên m tăelipxoidăTráiă

tăđ năm căc năthi tăcóăth ăquanăsátăđ

t,ăti păđóăthuănh ă
c.ăCu iăcùng,ăb ngă

m tătrongăcácăphépăchi uăhìnhăkhaiătri năb ăm tăelipsoidăđóălênătrênăm tăph ng.ăă
C ăs ătoánăh căc aăb năđ ăg măcóăc ăs ătr căđ a,ăt ăl ăvƠăphépăchi uăb năđ .
1.2.2. H th ng kí hi u c a b n đ
- H ăth ngăkíăhi uăb năđ ălƠăph
nh ngăkhíaăc nhănh tăđ nhăc aăđ iăt

ngăti năđ căbi tăđ ăph năánhătoƠnăb ăho că
ng.ăPh

ngăti năch ăy uăc aănóălƠănh ngăy uă

t ăđ ăh aăvƠămƠuăs c.
- H ăth ngăkíăhi uăb năđ ăhayăg iălƠăngônăng ăb năđ ăđ măb oăs ăghiănh năn iă
dung,ăhìnhădángăvƠăv ătríăkhôngăgianăc aăđ iăt
khôngăgian,ăquyălu tăphátătri năc aăđ iăt

ng,ăđ ngăth iăph năánhăs ăphơnăb ă

ngătheoăth iăgian.

- Trênă t ngă b nă đ ă thìăngônă ng ă b nă đ ă đ

căgi iă thíchă vƠă s pă x pă cóă logică

trongăb năchúăgi i,ăsongăhìnhă nhăth căt iămƠănóăt oănênăthìăl iă ătrongăkhungăc aă
b năđ .
1.2.3. S t ng quát hóa n i dung bi u hi n
LƠăquáătrìnhăch năl aăvƠăphơnăc păđ iăt

ngăc năph năánhălênăb năđ ătrongăđóă

cóăs ăcơnăđ iăhƠiăhòaăcácăthƠnhăph năc aăm tăy uăt ăvƠăgi aăcácăy uăt ăn iădungă
khácănhauănh măđ măb oăph năánhăchínhăxácăb năch tăc aăđ iăt

ngăvƠăđápă ngăt iă

uănh ngăyêuăc uăđưăđ tăra.
1.2.4. Tính tr u t

ng

B năđ ăcóătínhătr uăt

ngăvìănóăth ăhi năcácăđ iăt

vƠăđ aălênăb n đ ă ăd ngăquyă

ngăđưăđ

căt ngăquátăhóaă

c.

1.2.5. Tính đ n v
M iăm tăđi mătrênăb năđ ăch ăt

ngă ngăv iăm tăđi mănh tăđ nhătrênăth căđ a,ă

đ ngă th iă m iă kíă hi uă cóă m tă ýă ngh aă n iă dungă riêng;ă đi uă đóă lƠmă choă b nă đ ă cóă

tínhăđ năv .
5


1.2.6. Tính t
Tínhă t

ng ng đ a lý

ngă ngă đ a lý c aă b nă đ ă gi iă thíchă m că đ ă vƠă kh ă n ngă nh nă bi tă

lưnhăth ăv ăm tăđ aălý.
1.3.

it
it

1.3.1.

ng nghiên c u vƠ nhi m v môn h c
ng nghiên c u

- B năđ ăh căcóăđ iăt

ngănh năth călƠăkhôngăgianăc ăth ăc aăcácăđ iăt

ngă

đ aălý vƠăs ăbi năđ iăc aăchúngătheoăth iăgian.
- B năđ ăh călƠăkhoaăh căv ăcácăb năđ ăđ aălý.ăB năđ ăđ aălý lƠăđ iăt

ngănh nă

th căc aăkhoaăh căb năđ .
1.3.2. Nhi m v
- Ch căn ngăc aăB năđ ălƠăph

ngăti nătruy nătinăb ngăđ ăh a,ăvaiătròăch ăy uă

c aănóălƠăgiaoăl uă(D.Moris n,ăArth. Rolimson, L. Ratajski, M.K. Botrarov).
- Nhi măv ăc aăB năđ ăh călƠănghiênăc uăvƠăhoƠnăch nhăph

ngăphápătruy nă

tin.
- R Jolliffe - nhƠăb năđ ăh căAustraliaăv iăgócăđ ăthôngătinăl iăchoăr ngăB năđ ă
lƠăph

ngăti năghiănh n,ătruy nătinăvƠăph ăbi năthôngătin không gian.
- Nhi măv ăc aăB năđ ăh călƠănghiênăc uăc uătrúcăkhôngăgian,ăph năánhăcácă

quiălu tăc aăh ăth ngăkhôngăgianăđ aălý cácăhi năt
t ă- xưăh iăxétăv ăm tăphơnăb ,ăm iăt

ngăvƠăđ iăt

ngăt ănhiên,ăkinhă

ngăquanăvƠăquáătrìnhăphátătri n.ă

- B nă đ ă lƠă s nă ph mă khoaă h că c aă B nă đ ă h că đ ă ph nă ánhă nh ngă k tă qu ă
nghiênăc uăc aăkhoaăh căđ aălý.ăB năđ ăt oăraănh ngătriăth căm iăv ăthiênănhiênăvƠă
xưăh i.
1.3.3. Ph

ng pháp nghiên c u

- B năđ ăh căcóăph

ngăphápănghiênăc uăriêngăậ “Ph

- Ph

ngăphápăb năđ ălƠăph

- Ph

ngăphápăb năđ ănghiênăc uăph

- Nghiênăc uăph

ngăphápăb năđ ”.

ngăphápănh năth căc aăkhoaăh căb năđ .
ngăphápălu năb năđ .

ngăphápăthƠnhăl păvƠăs ăd ngăb năđ .

1.4. Vai trò vƠ ý ngh a c a b n đ h c đ i v i khoa h c, đ i s ng vƠ s n
xu t

1.4.1. Vai trò c a b n đ trong đ i s ng h ng ngƠy
6


- B năđ ăđ aălý khácăv iăbàiăvi tăđ aălý.ăB năđ ăđ aălý cho ta kháiăni mă“B ă
m t”ălưnhăth ă(khôngăgianăhaiăchi u,ăbaăchi u), cònăbƠiăvi tăđ aălý choătaăs ămô t ă
đ aălý v ălãnhăth ăđó.ăVìăv y,ătrongănghiênăc u c ngănh ăgi ngăd yăđ aălý ph iăcoiă
b năđ ăvà bàiăvi tălà haiă“Kênh thông tin (hình và ch )” b ăsungăchoănhau.ăM tăbài
vi tăđ aălý có tínhăkhoaăh călà bàiăvi tăđ

căh

ngăvàoăb năđ ăvƠăm tăb năđ ăcó giá

tr ălà ph iăd aătrênăc ăs ăđ aălý, làm sángăt ănh ngăquiălu tăđ aălý.
- Trongăth căti n,ăb năđ ăđ aălý đ

căs ăd ngăm tăcáchăr ngărãi đ ăgi iăquy tă

nhi uănhi măv ăkhác nhau,ănh ngănhi măv ăg năli năv iăs ăkhaiăthác,ăs ăd ngălãnh
th .ăS ăth mădò các khoáng s năcóăích,ăđi uătraătài nguyênăr ng,ăđánhăgiáăđ tănông
nghi p,ăv.v… đ uăph iăd aătrênăc ăs ăb năđ . Nh ngăcôngătrìnhăk ăthu tănh ăthi tă
k ,ăxâyăd ngăcác côngătrìnhăthu ăl i,ăm ngăl

iăgiaoăthông, v.v...ăđ uăđ

căv chăraă

trênăb năđ .ă
- Trongăm tăn năs năxu tăphátătri năcóăk ăho ch,ăcôngăcu căphátătri năkinh t ă

g năch tăv iăs ăphânăb ăh pălíăl căl

ngăs năxu t,ăs d ngăkhôn ngoan và có hi uă

qu ătài nguyên thiên nhiên,ăch ngăô nhi mămôiătr

ng,ăc iăt oăt ănhiên.ăMu năv yă

đi uăki năđ uătiênăvƠăc ăb nălà ph iăđi uătraăt ngăh pălãnhăth ,ăthuăth păđ yăđ ăvà
có h ăth ngăcácăđi uăki năt ănhiênă- tài nguyên thiênănhiên,ăđi uăki năkinhăt ă- xã
h i,ăl căl

ngăs năxu tăc aălãnhăth .

- Thi uă b nă đ ă khôngă th ă gi iă quy tă đ
l

cănh ngă nhi mă v ă nh ă phână b ă l că

ngă s nă xu t,ă t ă ch că lãnhă th ă n nă s nă xu tă xưă h i,ă k ă ho chă hóa s ă phátă tri nă

t ngăh păn năs năxu tăcácămi n,ăcác vùng.
- V iă giaoă thông,ă duă l chă vƠă qu că phòng,ă b nă đ ă là ph

ngă ti nă d nă đ

ng

đángătinăc yănh t.ăNh ngăphiăcông yênă nătrênăb uătr i,ăthu ăth ăv ngăláiăngoƠiăbi nă
kh iălƠănh ăcó b năđ .ăB năđ ălà “m tăth n” c aăcác nhà quânăs ,ăcác cánăb ăthamă

m u.ăB năđ ăđ aăhìnhă quânăs ălƠăc ăs ăđ ăthànhăl păcácăb năđ ăchi năl

c,ăchi nă

thu t,ălƠăph

ng,ăh pă

ngăti nălãnhăđ o,ăch ăhuyătácăchi n,ăhành quân,ăb ătríăl căl

đ ngăbinhăch ng.
- B năđ ăđ aălý khôngăth ăthi uătrong nghiênăc uăkhoaăh c,ănóălƠăph
nghiênăc uăc aăcác ngànhăkhoaăh căv ăTráiă
hi uănh ngăquiălu tăphânăb ăc aăcácăđ iăt

t.ăB năđ ăgiúp các nhà khoaăh cătìmă

ng,ăs ălanătruy năc aăcácăhi năt
7

ngăti nă
ngăvà


nh ngăm iăt

ngăquanăc aăchúng trong không gian, cho phép phátăhi nănh ngăquiă

lu tăt năt iăvà d ăđoánăconăđ

ngăphátătri năc aăchúngătrongăt

ngălai.ăB tăc ăm tă

s ănghiênăc uăđ aălý nàoăc ngăph iăb tăđ uăt ăb năđ ăvà k tăthúcăb ngăb năđ ă(b nă
đ ălà anpha và ômêgaăc aăđ aălý).
1.4.2. Vai trò c a b n đ trong gi ng d y đ a lý
- Trongăgi ngăd yăvƠăh căt păđ aălý,ăb năđ ăv aălăn iădungăv aălƠăph

ngăti nă

đ căthùăkhôngăth ăthi uătrongăgi ngăd yăvƠăh căt păđ aălý.
- B nă đ ă lƠă côngă c ă duyă nh tă giúpă choă h că sinhă cóă kh ă n ngă nhìnă baoă quátă
đ

căcácăhi năt

ngădi năraătrongăm tăkho ngăkhôngăgianăr ngăl n.

- B năđ ălƠmănhi măv ăminhăh aăchoăbƠiăgi ngăđ aălý trongănhƠătr

ng.

- B năđ ăcungăc păcácăki năth c,ălƠăngu năh ătr ătíchăc căb ngăkênhăhìnhăchoă
kênhăch ătrongăsáchăgiáoăkhoa.
- B năđ ăgiúpăm ăr ngăkháiăni măkhôngăgianăchoăh căsinh,ăgiúpăphátătri năócă
t ăduyălogicăvƠăócăquanăsát,ăkh ăn ngăphơnătíchăc aăh căsinh.
- Giáoăd cătínhăth măm ăchoăh căsinh.
- B nă đ ă lƠă m tă ph

ngă ti nă cóă hi uă qu ă đ ă ph ă bi nă cácă triă th c,ă nơngă caoă

trìnhăđ ăv năhoáăchungăchoăm iăng
n

i,ăcungăc pănh ngăhi uăbi tăv ăquêăh

c,ăv ăcácăqu căgiaătrênăth ăgi i,ăgiáoăd călòngă yêuăn

b oăv ămôiătr

ng.ăB năđ ălƠăph

ng,ăđ tă

c,ă yêuăquýăthiênănhiên,ă

ngăti năs năxu t,ăph căv ăđ iăs ngăconăng

i.ă

1.5. VƠi nét v l ch s phát tri n c a ngƠnh b n đ h c
1.5.1. B n đ h c th i c đ i
- M tă trongă nh ngă b nă đ ă th ă gi iă đ
n mătr

că x pă vƠoă lo iă c ă nh tă kho ngă 2.500ă

căCôngănguyênălƠăb năv ătrênăt măđ tăsétăđ

cătìmăth yăkhiăkhaiăqu tăthƠnhă

ph ăGasură(Phíaăb căBabylon).
- Ng

iăcóăýăni măđ uătiênăbi uăhi nătoƠnăb ăth ăgi iăC ăđ iălƠăAximană(610-

546ăTCN),ăsauăđóălƠăEratosphenă(271- 195 TCN) và Xtrabôn (63 TCN ậ 21 SCN).
Trongă17ăcu năsáchăvi tăv ă

aălý h c,ăXtrabônăđưădƠnhănhi uăph nănóiăv ăb năđ .ă

Ôngăđưăxơyăd ngăphépăchi uăhìnhătr ăgi ăđ uăkho ngăcáchăvƠăđ aăraăcáchăth ăhi nă
cácăđ iăt
- Ng

ngăđ aălý (Ngônăng ăb năđ ).
iă cóă côngă l nă nh tă phátă tri nă mônă b nă đ ă c ă đ iă ph iă k ă đ nă lƠă
8


K.Ptôlêmê (87-150) - nhƠă thiênă v nă h că n iă ti ng.ă Támă t pă “
K.Ptôlêmêăđ

căcoiălƠătácăph măn iăti ngănh tăth iăkìănƠyă (đ

aă lý h c”ă c aă

căd chăraăti ngăLaă

tinhăvƠăinăvƠoăn mă1472).ăTrongătácăph m,ăcóănhi uătrangăvi tăv ăB năđ ăh c.ă

că

bi tă K.Ptôlêmêă đưă l pă 27ă b nă đ ă th ă gi i,ătrongă đóă chơuă Âu,ă chơuă Á,ă chơuă Phiăcóă
hìnhăd ngăb ăbi năt

ngăđ iăchínhăxác,ănh tălƠăvùngă

aăTrungăH iăvƠăTây Nam Á.

1.5.2. B n đ h c th i trung c vƠ th i k ph c h ng
- Th iăTrungăc ăv iăs ăth ngătr ăc aăNhƠăth ,ănh ngăti năb ăkhoaăh căc aăn nă
v năhoáăC ăđ iăb ăhu ăho iăvƠălưngăquên,ăth ăgi iăquanătônăgiáoăng ătr ,ăt tăc ăch ătină
vƠoă“ i uăkhámăpháăc aăNhƠăth ”.ăB năđ ăđ
trênălƠăThiênăđ

căbi uăhi nă ăgi aălƠăJeruzalem,ăphíaă

ng.

- Cu iăth ăk ăXIII,ăTrungăQu căphátăminhăraăđ aăbƠn,ăđưăm ăraăb

căphátătri nă

m iăchoăcácăphátăki năđ aălý vƠăs ăphátătri năc aăB năđ ăh c.ăPhátăminhănƠyăđưăt oă
đi uăki năchoăngƠnhăhƠngăh iăphátătri n.ăNhi uăb năđ ăth ăhi năcácăđ
raăđ i.ăNh ngăb năđ ănƠyăđ

ngăb ăbi nă

căg iălƠă“Portulan”ă(b năđ ăđ aăbƠn,ăb năđ ăbi n).ă

đi măc aăb năđ ănƠyălƠătrênăb năđ ăcóăcácătơmăđ
cácăbôngăh ngăto ăraă16ătiaăcóăghiăh

că

căxemănh ăcácă“bôngăh ng”.ăT ă

ng.

- Th ă k ă XV,ă XVI,ă cácă cu că thámă hi mă l nă c aă cácă nhƠă đ aă lý nh ă Cristôpă
Côlông (1492 - 1504 - tìmăraăchơuăM ),ăVaxcôăđ ăGamaă(1497ă- 1499 - phátăhi nă
thêmăcácăchiăti tăvùngăb ăbi năNamăPhiătrênăđ

ngăsangă nă

);ăMajenl ngă(1519ă

- 1522 - thámăhi măvòngăquanhăth ăgi i)ăđưăchoănhi uăhi uăbi tăđ ăv ăb năđ ăcácă
chơuăl căvƠăth ăgi i.
- Ng

iăcóăcôngăl nănh tăđ iăv iăB năđ ăh căth iăkìănƠyăph iăk ăđ nănhƠăb nă

đ ă h că ng

iă HƠă Lană G.Mercatoră (th ă k ă XVI).ă Nh ngă côngă trìnhă l nă c aă G.ă

Mercatoră lƠă b nă đ ă chơuă Âu,ă ch aă nh ngă ch ă saiă trênă b nă đ ă c aă Ptôlêmêă (

aă

TrungăH i),ăc iăti năh ăth ngăch ăvi t,ăđ aăki uăch ăinănghiêngăvƠoăb năđ ăthayăth ă
ki uăch ăGôătích.ăHaiăcôngătrìnhăn iăti ngănh tăc aăG.MercatorălƠăđ aătoánăh căvƠoă
B nă đ ă h c,ă chuy nă m ngă l

iă kinh,ă v ă tuy nă t ă m tă hìnhă c uă Qu ă đ tă sangă m tă

ph ngăb năđ ăvƠăthƠnhăl păt păb năđ ă(Atlat).ăTiêuăbi uăchoănh ngăcôngătrìnhănƠyălƠă
b năđ ăhƠngăh iăth ăgi iă(1569),ăv ătheoăphépăchi uăhìnhătr ăth ngăđ ngăgóc,ăđ mă
b oăv ăcácăđ

ngătƠăhƠnhălƠăđ

ngăth ng.ăVƠătuy năt păb năđ ăv iătênă“Atlat”ă(tênă
9


c aănhƠăvuaăhuy nătho iăx ăLibi)ăg mă107ăb năđ ăđ
G.Mercatoăđ

căcoiănh ăng

căxu tăb năđ yăđ ăn mă1602.ă

iăsángăl păraăngƠnhăB năđ ăh căhi năđ i.

1.5.3. B n đ h c ngƠy nay

- T ăcu iăth ăk ăXVIIăn năkinhăt ăvƠăkhoaăh căk ăthu tătrênăth ăgi iăb
th iăk ăphátătri năm i.ăNhi uăVi năHƠnălơmăkhoaăh căđưăđ
Phápă(Parisă1666),ă

căvƠoă

căthƠnhăl pă ăcácăn

c:ă

c (Berlin 1700) Nga (Pêterburg-1724).ăS ăthƠnhăl păcácăb nă

đ ăđưătr ăthƠnhănhuăc uăkhoaăh c,ăkinhăt ,ăquơnăs ăc aănhi uăqu căgia.ăPh măviăbi uă
hi năc aăb năđ ăkhôngăch ăcònăgi iăh năquanhăcácătuy năđ

ngăthámăhi măvƠăcácă

b ăbi nămƠăngƠyăcƠngăm ăr ngăvƠoăsơuătrong l căđ a,ăv iănh ngăđ aăhìnhăph căt p.
- M tăs ăn

căchơuăÂuăđưăthƠnhăl păcácăC ăquanăb năđ ănhƠăn

cănh ă ăAnhă

(1791),ăPhápă(1817)ăvƠăt ăđóăxu tăhi n cácălo iăb năđ ă“Tôpô”ăv iăs ăb tăđ uăb ngă
vi căxơyăd ngăh ăth ngăTamăgiácănhƠăn

c,ălƠmăc ăs ăkh ngăch ăt a đ ăth ngănh tă

qu că gia,ă nh ă ă Nauyă (1779-1882ă ),ă Thu ă i nă (1805ă -1919),ă Ph nă Lană (18301913)ăv.v…ăM tăs ăn

căđưăthƠnhăl păb ăb năđ ăt ăl ăl nătoƠnăqu cănh ăNh tăB nă

(1:50.000), Pháp (1:80.000), Nauy (1:100.000) v.v...ă

năcu iăth ăk ăXIX,ăh uăh tă

cácălưnhăth ăchơuăÂu,ăph năl năchơuăM ăvƠăm tăph năchơuăÁ,ăchơuăPhiăđưăđ
lênăb năđ ăvƠănhi uăn

căv ă

căđưăină nătr năb ăcácăb năđ ăđ aăhìnhăquơnăs ăt ăl ăl n.

- Th ă k ă XVIIIă lƠă th ă k ă xu tă hi nă nhi uă côngă trìnhă toánă b nă đ ă c aă cácă nhƠă
toánăh c,ăb năđ h cănh ăBonn,ăJ.Lambertă(1728-1777), K.Wollweide (1774-1825),
Fr.Gauss (1775-1855)…ăđưăgópăph nănơngăcaoătínhăchínhăxácătoánăh căc aăb năđ .
- T ăcu iăth ăk ăXIXăvƠăn aăđ uăth ăk ăXXăkhiăcácăngƠnhăkhoaăh cănh ăToánă
h c,ăThiênăv năh c,ăV tălíăh căphátătri năđ nătrìnhăđ ăcaoăđưăt oăchoăkhoaăh căB nă
đ ăphátătri năm nhăm .ă
c uăTráiă

tănh ă

căbi tăv iăs ăphátătri năc aăcácăngƠnhăkhoaăh cănghiênă

aăch tăh c, Khíăh uăh c,ă

aăm oăh c...ăđư đ tăraăchoăkhoaăh că

B năđ ănh ngănhi măv ăm i,ăn iădungăbi uăhi năb năđ ăkhôngăch ăgi iăh nănh ngă
đ iăt

ngăphơnăb ătrênăm tăđ tămƠăcònănh ngăđ iăt

ngăn măsơuătrongălòngăđ tăvƠă

c ăcácăhƠnhătinhăkhác.
- NgƠyă nay,ă nh ănh ngă thƠnhă t uă c aă khoaă h că k ă thu tă m iă(ch pă nhă máyă
bay,ă nhăv ătinh,ăcácămáyăch pănhi uămƠu,ămáyătính,ăcôngăngh ătinăh c,ăv.v…)ăcôngă
vi căđoăv ,ăbiênătơp,ăv ăvƠăs năxu tăb năđ ,ăatlatăđ
10

căthu năl i,ănhanhăchóng.ăDoă


đóăcácăs năph măb năđ ăngƠyăcƠngăphongăphúăvƠ đaăd ngăc ăv ăn iădungăvƠăhìnhă
th c.
1.5.4. L ch s phát tri n ngƠnh đo v b n đ Vi t Nam
- S ă đoă v ă b nă đ ă đưă đ

că ôngă chaă taă ti nă hƠnhă t ă nh ngă n mă đ uă côngă

nguyênănh măb oăv ătoƠnăv nălưnhăth ăc aăT ăqu c.ăN mă43ăsauăcôngănguyên,ăđưă
đoăđ căvƠăd ngăcác m căđ ngăd căbiênăgi iăvƠăn mă724ăđoăv ăb năđ ăđ ăđ păcaoăh ă
th ngăđêăphòngăth ă

iăLa.ăTácăph măb năđ ătiêuăbi uăvƠăcóăgiáătr ăkhoaăh cănh tă

cònăđ ăl iăđ nănayălƠă“T păb năđ ăH ngă

c”ăđ

căthƠnhăl pă tri uăvuaăLêăThánhă

Tông (1460-1497).ă Cácă b nă đ ă nƠyă đưă th ă hi nă hìnhă d ngă n
quy năhaiăqu năđ oăHoƠngăSaăvƠăTr

că taă côngă b ă ch ă

ngăSa.

- V ăc ăs ălíălu n,ăth ăk ăXVII,ănhƠăbácăh căLêăQuýă ônă(1726-1783) trong
phoăsáchă“Khoăhi uăbi tăquýăgiá”ăg mă9ăt păđưădƠnhă1ăt păvi tăv ăB năđ ăh căcùngă
v iă2ăt păkhácăvi tăv ăV ătr ăh căvƠă
- T ă gi aă th ă k ă XVII,ă cácă n

aălý h c.
că chơuă Âuă m ă r ngă s ă truy nă giáoă vƠă xơmă

chi măthu căđ a,ănhi uănhƠătruy năgiáoăvƠănhƠăquơnăs ăđưăđ năv ăb năđ ăn
- N mă1650ănhƠătruy năgiáoăAlexandreăđ ăRhodexăđưăl păb năđ ă“V

căta.
ngăqu că

AnăNam” vƠăcùngăth iăgianănƠyă(1666)ănhƠăhƠngăh iăPieterăGoosăl păb năđ ăb ăbi nă
vùngăb ăbi năn

căta.ăCu iăth ăk ăXVIIăđ ăchu năb ăchoăs ăxơmăchi măthu căđ a,

nhi uăs ăquanăPhápăđưăđ năquanăsátăvƠăl păb năđ ăb ăbi năn
h iăNamăK ă(1818),ăb năđ ă

cătaănh ăb năđ ăHƠngă

aălý An Nam (1838)...

- T ă1872-1873:ă oăđ căvƠăl păcácăb năđ ăt ăl ăl nănh ăB ăb năđ ăNamăKì,ăt ă
l ă1:ă125.000,ăg mă20ăm nhăc aăthuy nătr
m ngăl

iătamăgiácăB căB ăv iăđ

đ ătoƠnă ôngăD

ngăBigrel.ăNh ngăn mă1874-1875,ăl pă

ngăđáyăquaă

ăS năvƠăn mă1881ăxu tăb năb nă

ngăc aăDutreullăRhinăv iăcácăđ aădanhăđ

căPhápăhóa.

- T ă 1886-1895:ă ThƠnhă l pă C ă quană chuyênă trách:ă “V nă phòngă đoă đ că Ban
thamăm uăquơnăđ iăvi năchinhă ôngăd

ng”,ăXơyăd ngăđ

că“H ăth ngăkhoáătamă

giác” - c ăs ăkh ngăch ăđoăv ăchiăti tăđ aăhìnhăvƠăthƠnhăl păh ăth ngăb năđ ăđ aăhìnhă
v iăcácăt ăl :ă1/100.000ăvƠă1/200.000ăđ iăv iăB căK ,ăTrungăK ,ăNamăK :ăb năđ ă
1/100.000 toànă ôngăD

ng,ăb năđ ă1/25000ăvƠă1/50.000ăcácăvùngăđ ngăb ngăvƠă

vùngăm ,ă1/10.000ăvƠă1/5000ăcácăthƠnhăph ăvƠăth ăxư.
11


- Sauă cáchă m ngă Thángă Tám,ă n

că taă đưă thƠnhă l pă “Phòngă b nă đ ă B ă t ngă

tham m uăquơnăđ iănhơnădơnăVi tăNam”
- NgƠyă14/12/1959ăNhƠăn
Ph ăTh ăt
n

căđưăthƠnhăl pă“C că oăđ căvƠăB năđ ” tr căthu că

ng.ăTr iăquaănhi uăthayăđ iăt ăch cănh :ă“C căđoăđ căvƠăB năđ ăNhƠă

c”ă“T ngăc că

aăchính”,ănayă(theoăNgh ă

nhă19 - 2002/CP ngày 11/11/2002)

lƠă“C căđoăđ căvƠăB năđ ” tr căthu căB ăTƠiănguyênă- Môi tr
vƠăB năđ ăn

cătaăkhiăm iăraăđ iăđưăxácăl păl iăm ngăl

ng.ăNgƠnhă oăđ că

iătamăgiácăkh ngăch ăMi nă

B căvƠăch nhălíăh ăth ngăb năđ ăđ aăhình.ăSauăkhiăth ngănh tăđ tăn
l păm ngăl
l

iăkh ngăch ăMi năNam.ă

nănayăn

c,ăti păt căxácă

cătaăđưăhoƠnăch nhăh ăth ngăm ngă

iătamăgiácăkh ngăch ătoƠnăqu căt ăc păIăđ năc păIVăl păl

iăt aăđ ăqu căgiaăVi tă

Namă2002ăvƠăh ăth ngăb năđ ăđ aăhình,ălƠmăc ăs ăthƠnhăl păcácăb năđ ăkhác.
- NgoƠiăC că oăđ căvƠăB năđ ănhƠăn

c,ănhi uăB ,ăNgƠnhănh ăT ngăc că

aă

ch t,ăB ăNôngănghi p,ăB ăLơmănghi p,ăB ăGiáoăd căvƠă Ơoăt oăđưăl păcácăc ăquană
b năđ ăngƠnhăđ ăthƠnhăl păcácăb năđ ăchuyênăngƠnh.ăNh ngăb năđ ăchuyênăđ ăđ uă
tiênănh ăb năđ ă

aăch tăMi năB căVi tăNam,ăb năđ ăTh ănh

ngăMi năB căVi tă

Nam,ă b nă đ ă Dơnă s ă Mi nă B că Vi tă Nam,ă t l ă 1/5000000.ă NgƠyă nayă t tă c ă cácă
ngƠnhă khoaă h că cóă liênă quană đ nă b nă đ ă vƠă nhi uă ngƠnhă kinhă t ă - xưă h iă đưă xơyă
d ngă cácă b nă đ ă chuyênă đ ă ph că v ă nghiênă c uă vƠă s nă xu t.ă Nhi uă ngƠnh,ă nhi uă
t nhăđưăxu tăb năt păb năđ .
- Côngătrìnhăb năđ ăđ ăs ănh t,ătiêuăbi uăchoăs ăphátătri năc aăkhoaăh căB nă
đ ăn

că taă lƠă t p “Atlată Qu că giaă N

că C ngă hoƠă Xưă h iă Ch ă ngh aă Vi tă Nam”,

xu tăb năn mă1996.
- S ăđƠoăt oăcánăb ăchuyênăngƠnhă oăđ că- B năđ ăđ
iă h că M ă -

aă ch t,ă

Khoa,ăB ămônăb năđ .ă

iă h că S ă ph m,ă

căm ăr ng,ăcácătr

ngă

iă h c Khoaă h că T ă nhiênă đưă cóă cácă

căbi tălƠăB năđ ăh căvƠăcácăngƠnhăkhoaăh căcóăliênăquană

đưănhanhăchóngă ngăd ngăcôngăngh hi năđ iăvƠoăvi căthƠnhăl păvƠăs ăd ngăb năđ ă
ph c v ăphátătri năkinhăt ă- xưăh i.
Tóm l i:
B nă đ ă h că cóă đ iă t
hi năt

ngă nh nă th că lƠă khôngă giană c ă th ă c aă cácă đ iă t

ngăth căt ăkháchăquan.ă
12

ng,ă


iăt

ngăc aăB năđ ăh călƠăcácăs năph măb năđ .ăNhi măv ăc aăB năđ ăh că

lƠănghiênăc uăc uătrúcăkhôngăgian,ăcácăquiălu tăphơnăb ăvƠăquáătrìnhăphátătri năc aă

cácăđ iăt

ng, hi năt

ngăđ aălý,ăvƠăph năánhălênăb năđ ăb ngănh ngăph

ngăphápă

vƠăngônăng ăđ căbi t.
CÂU H I ỌN T P CH

NG 1

1.ă B nă đ ă h că lƠă gì?ă B nă đ ă h că cóă đ iă t ng,ă nhi mă v ă vƠă ph ngă phápă
nghiênăc uăth ănƠo?
2.ă B nă đ ă h că g mă nh ngă ngƠnhă nghiênă c uă chuyênă sơuă nƠo?ă Ch că n ng,ă
nhi măv ăvƠăn iădungănghiênăc uăc aăchúng.
3.ăVaiătròăvƠăýăngh aăc aăb năđ ăh căđ iăv iăkhoaăh c,ăđ iăs ngăvƠăs năxu t.
4.ăNh năxétăv ăquáătrìnhăhìnhăthƠnhăvƠăphátătri năc aăkhoaăh căb năđ ăquaăcácă
th iăkìăl chăs ătrênăth ăgi iăvƠăc aăVi tăNam?

13


Ch

ng 2. C

S

TOÁN H C B N

M c tiêu:
-N mđ

c c s toán h c c a b n đ , các phép chi u đ , sai s trong chi u

đ , t a đ , t l , ph

ng h

ng, khung và danh pháp b n đ ...

- Bi t cách v n d ng vào trong vi c d y và h c đ a lý.
2.1. Mô hình bi u di n Trái
2.1.1. Hình d ng - kích th

t
c Trái

- B ă m tă t ă nhiênă c aă Tráiă
ph

ngătrìnhătoánăh căđ
- Trongătr căđ a,ăng

n

t

t vôă cùngă ph că t p,ă khôngă th ă bi uă di nă b ngă

c.ă
iătaăthayăb ăm tăv tălýăc aăTráiă

t b ngăm tăGeoidă(m tă

căbi nătrungăbìnhăyênăt nh,ătr iăr ngăxuyênăquaăcácăl căđ a).ă
- V ă m tăhìnhăh c,ăb ăm tăgeoidă c ngăkhôngăth ăbi uăth ăb ngăph

toánăh c,ănh ngănóăcóăhìnhăd ngăvƠăkíchăth
m tănƠyăxácăđ nhăđ
- Vìăv yăng

ngătrìnhă

căg năgi ngăv iăm tăelipxoidăxoay,ăb ă

căv ăm tătoánăh c.
iătaăl yăelipxoidăxoayăthayăth ăchoăgeoidăvƠăg iălƠăelipxoidăTráiă

t.ă
Kíchăth

căvƠăhìnhăd ngăc aăelipxoidăđ

căxácăđ nhăb ngăb ngăcácăph năt :

+ Bánătr căl n:ăa
+ Bánătr cănh :ăb

+

ăd tă = (a ậ b)/a

- Doăđ ăd tăc aăTrái

t r tănh ,ăch ăx păx ăb ngă1/300.ăDoăđóăđ iăv iăm tăs ă

tính toán trong b năđ ,ăcóăth ăcoiăTrái
tr căquayăc aăTrái

t nh ăqu ăc uăcóăđ

ngăkínhăg nătrùngăv iă

t.

- Bán kínhăqu ăc uăRăcóăth ătínhătheoănh ngăđi uăki n khácănhau,ă ăhìnhăc uă
cóădi nătíchăb ăm tă=ăb ăm tăelipxoidămƠăF.N.ăKraxovxkiătìmăraălƠ:
R = 6378,245 km
Chínhăvìăv y,ăqu ăc uăđ

căcoiălƠămôăhìnhăthuănh ăc aăTrái

kháiăni măđúngăvƠătr căquanăv ăhìnhăd ngăTrái
t

ngăquanăcácăph nătrênăb ăm tăđ t.
14

t,ăkíchăth

t,ănóăchoătaăm tă

c,ăhìnhăd ngăvƠăv ătríă


2.1.2. Các qui
các đ i t

c v đi m, đ

ng vƠ m t ph ng c b n đ xác đ nh v trí

ng đ a lý trên b m t Trái đ t

2.1.2.1. C căTráiă

t: Cácăgiaoăđi măgi aăbánătr cănh ăc aăElipxoidăv iăm tă

c aăElipxoidăg iălƠăcácăc căB că(PB)ăvƠăNamă(PN).
2.1.2.2. Kinhă tuy n: Cácă giaoă tuy nă c aă m tă Elipxôidă v iă cácă m tă ph ngă điă
quaătr căquayălƠănh ngăElipxôidăb ngănhauăvƠăg iălƠăcácăvòngăkinhătuy n.ăN aăvòng
Elipxôidăch aăhaiăc căg iălƠăkinhătuy n.
2.1.2.3. V ătuy n: Cácăvòngătrònăđ

căt oăraădoăcácăm tăph ngăvuôngăgócăv iă

tr cănh ăđ ngăth iăc tăElipxôidăg iălƠăcácăv ătuy n.ăV ătuy năl nănh tăn mătrênăm tă
ph ngăđiăquaătơmăElipxôidăg iălƠăđ

ngăxíchăđ o.ă

ngăxíchăđ oălƠăvòngătrònăcóă

bánăkínhăb ngăa.ă
2.1.3. T a đ đ a lý
C ăs ăđ ăxácăđ nhăt aăđ ăđ aălýălƠăh ăth ngăkinh,ă
v ătuy n.
V ă tríă c aă m tă đi mă trênă m tă elipxoidă Tráiă
đ

tă

căxácăđ nhăb ngăv ăđ ă( )ăvƠăkinhăđ ă( )
* Kinh đ đ a lý c a m t đi m là tr s góc nh

di n h p b i m t ph ng ch a kinh tuy n g c và m t
ph ng ch a kinh tuy n đi qua đi m đó.
Hình 2.1. Kinh, v đ đ a lý

Phơnăbi t:ă

- Kinhătuy năg că(0˚)ăđiăquaăđƠiăthiênăv năGreenwichăngo iăô Luơnă ônă G0
- Kinhăđ ă ôngă(t ă0˚v ăphíaă ôngăđ nă180˚)ăE
- Kinhăđ ăTơyă(t ă0˚v ăphíaăTơyăđ nă180˚)ăW
* V đ đ đ a lý c a m t đi m là tr s c a góc h p b i đ

ng pháp tuy n đi

qua đi m đó v i m t ph ng xích đ o.
Phơnăbi t:
- Xíchăđ oă(0˚)
- V ăđ ăB că(t ăX ăv ăphíaăBăđ nă900) N
- V ăđ ăNamă(t ăX ăv ăphíaăNăđ nă900) S
Kinh đ và v đ m t đi m trên b m t đ t là t a đ đ a lý c a đi m đó.
15


Víăd :ă
HƠăN i:ăăă1050 52’ă
210 02’ăB
M tăs ăt ăvi tăt t:
- Pole: c căăăăă P
- East:ă ôngăă E
- West: Tây  WăăăăăăăăăăăăăăăăăăăăăNEWS:ătinăt că
- South: Nam  S
- North:ăB căăă N
2.1.4. T a đ c c
C ăs ăđ ăxácăđ nhăt aăđ ăc călƠăkinhătuy năvƠăgócă
ph

ngăv .
T ă1ăđi măđưăbi t,ăcóă th ăxácăđ nhăv ătríăcácăđi mă

xungăquanhăb ngăt aăđ ăc c.ă
B ngăcáchăl păm iăquanăh ăgi aăđi măđóăv iăđi mă
đưăbi tăb ngăgóc ph

ng v và kho ng cách.

Hình 2.2. T a đ c c

óă lƠă gócă t ă B că kinhă tuy nă điă quaă đi m Aă đ n h

ngă đo nă ABă tínhă theoă

chi uăkimăđ ngăh .ă
Ví d :ăT aăđ ăc căc aăđi măBăcóăth ăvi t:ă
2.1.5. Xác đ nh t a đ đ a lý
2.1.5.1. Xácăđ nhăt aăđ ăđ aălýătrênăm tăđ t
- oătínhăkinhăđ :
Trênă th că t ,ă taă khôngă th ă đo tr că ti pă gócă nh ă di nă c aă 2ă m tă ph ng kinh
tuy năho căđoătheoăcungăxíchăđ oămƠăph iăd aăvƠoăh ăqu ăt ăquayăc aăTráiă
Tráiăđ tăquyăt ăT

t.

ănênătaăth yăMTăchuy năđ ngăbi uăki năt ă ă Tăm tă

vòngăh tă24ăgi .
Nh ăv yă1ăgi ăM tăTr i “chuy năđ ng”ăđ

că150

Doăđóătaăcóăth ăd aăvƠoăchênhăl chăgi ăđ aăph
T1 ậ T2 =
Hi u s gi đ a ph

1ậ

ngăv iăgi ăg căđ ătínhăkinhăđ ă

2

ng c a hai n i thì “b ng” hi u s kinh đ hai n i đó.
16


Ví d 1:ăGi ăđ aăph

ngăc aăHNălƠă12ăgi ,ăcùngălúcăđó,ăgi ăđ aăph

ngăc aă

H iăPhòngălƠă12ăgi ă3’ă24”.ăTìmăkinhăđ ăc aăH iăPhòngăkhiăbi tăkinhăđ ăc aăHƠăN i
là 1050 52’ă ă?
+ T ăchênhăl chăth iăgiană chênhăl chăkinhăđ :ă
12h 03’ă24”ăậ 12h = 3’ă24”
+ Taăbi t:
N uăchênhă1h

 thì chênh 150

V yăchênhă3’ă24”ă thì chênh x0 ?
x = 00 51’
V yăkinhăđ ăc aăH iăPhòng:ă105052’ ă+ă0051’ = 106043’
Ví d 2: M tă tàuă ch ă d uă đangă diă chuy nă d că theoă chíă tuy nă Namă thìă h ngă
máy. Lúcă M tă Tr iă lênă thiênă đ nhă đ iă v iă conă tƠu,ă cùng lúcă đóă đƠiă phátă thanhă
Melbourneă(Australia)ăđi măđúng 9 gi .ăTìmăt aăđ ăc aăconătƠu?ăChoăbi tăkinhăđ ă

c aăMelbourne: 1450
+ Chênhăl chăv ăgi ăđ aăph

ngăgi aăhaiăn i:ă12ă- 9ă=ă3ăgi ă

+ Gi ă c aă conă tƠuă >ă gi ă Melbourne,ă nênă  conă tƠuă ă phíaă ôngă c aă
Melbourne.
+ M i múiăgi ălƠă150  chênhănhauă3ăgi ă chênh nhau 450
+ MƠăkho ngăcáchăt ăMelbourneăđ năđ
Kho ngăchênhăkinhăđ ănƠyăđưăv

tăquaăđ

ngăđ iăngƠy:ăă1800 - 1450 = 350

ngăđ iăngƠy100(vì 450- 350 = 100)

+ SuyăraăconătƠuă ăBánăc uăTây trênăkinhătuy n:ă 1800 - 100 = 1700T
 T aăđ ăconătƠu: 230 27’N (đ

ngăchí tuy n Nam)

1700 T
- oătínhăv ăđ :
+ C ăs ăđ ătínhăv ăđ ălƠăd aăvƠoăB căthiênăc c.
+ ăm iăn iăquanăsátăkhácănhau,ăm tăph ngăchơnă
tr i t oăthƠnhăv iătr căv ătr ănh ngăgócăkhácănhau.
+ ăm iăđi mătrênăm tăđ t,ăđ caoăc aăc căv ătr ă
trênăđ

ngăchơnătr iăthìăb ngăv ăđ ăđ aălýăc aăđi măđó.
Hình 2.3.
17

cao c c v tr


Nh ngătrênăb uătr iătaăkhôngănhìnăth yăđ

căthiên c cănênăph iăd aăvƠoăcácă

thiênăth ,ăcácăsaoăho căM ăTr iăđ ătìmăv ăđ .
*ăM tăs ăph

ngăpháp th

ngădùng:

- D aăvƠoăngôiăsaoăl năho căM tăTr iă(dùngăchoăvùngăcóăv ăđ ăth p)
h + z = 900

(1)

v = +(-) z
-

(2)

oăb ngăngôiăsaoăg năc c:ăVíăd ăsaoăB căc căch ngăh n.ăTaăbi tăsaoănƠyăcóă

gócăcáchăc călƠă0054’.ăTaăđoăđ ăcaoăc aăsaoăB căc că ăv ătríăcaoănh tăho căth pănh tă
r iătr ă(ho căc ng)ăgócăcáchăc c.
Tr

ngăh păkhôngăcóă l chăthiênăv n,ătaăđoăđ ăcaoăc aăm tăngôiăsaoăg năc că

nƠoăđóăvƠoă2ăl n:ăcaoănh tă( ) vƠăth pănh tă( )ăr iăápăd ngăcôngăth c:
=( ậ )/2
2.1.5.2. Xácăđ nhăt aăđ ăđ aălýătrênăqu ăc uăho căb năđ
Xácăđ nhăt aăđ ăđ aălýătrênăqu ăc uăph iăd aăvƠoăh ăth ngăkinhăv ătuy n.ăMu nă
xácăđ nh t aăđ ăm tăđi mătaăxácăđ nhăv ăđ ăc aăv ătuy năg nănh tă ăphíaăNamăc aă
đi m c nătìmăvƠăkinhăđ ăc aăkinhătuy năg nănh tăv ăphíaăTơyăc aăđi măđó.
Víăd :ăT aăđ ăđi măBăđ

VT:

căxácăđ nh
B =

VT +

B =

KT +

v ăđ ăc aăv ătuy năg nănh tăn mă ăphíaăNamăc aăđi măB

:ăs ăgiaăv ăđ
KT:

kinhăđ ăc aăkinhătuy năg nănh tăv ăphíaăTơyăc aăđi măB

:ăs ăgiaăkinhăđ
V ăđ ăvƠăkinhăđ ăc aăv ătuy năg nănh tăvƠăkinhătuy năg n nh t đoăđ

cătrênă

qu ăc u.
S ăgiaăv ăđ ăvƠăs ăgiaăkinhăđ ăđ

cătínhăb ngăph

ngăphápăn iăsuyăvƠăgi iăt ăl ă

th c.
2.2. T l b n đ
- T ăl ă(mapăscale)ălƠăt ăs ăc aăkho ngăcáchătrênăb năđ ăvƠăkho ngăcáchăth căt ă
mƠănóăth ăhi n.ă
18


- T ăl ăb năđ ăth
+ T l s đ
th

ngăđ

căth ăhi nă ă3 d ng:ă

că xácă đ nhă b ngă m tă phơnă s ,ă cóă t ă s ă lƠă m tă vƠă m uă s ă

ngălƠăm tăs ăch năth ăhi năs ăl năđ

căthuănh ătrênăb năđ ăc aăm tăđo năs so

v iăkho ngăcáchăSăngoƠiăth căđ a.ăVíăd ăt ăl ăb năđ ă1:25.000
+ T l ch c ăth ăhóaăt ăl ăs ăb ngăl i:ă1cmătrênăb năđ ă ngăv iăbaoănhiêuămă
(km)ătrênăth căđ a. Víăd :ă1ăcmătrênăb năđ ăb ngă250ămăngoƠiăth căđ a.
+ T l th

c: là m t đo n th ng có chi u dài đ

Th

căt ăl ăth ng:

Th

căt ăl ăxiên:ă

Hình 2.4. Th

c tính s n

ct l

Ngoài ra,ăcònăcóăt ăl ăchung,ăt ăl ăriêng.
* Cácăy uăt ăđ

căchúăýăkhiăch năt ăl ăb năđ ălƠ:ă

- M cătiêuăs ăd ngăc aăb năđ ă
- Yêuăc uăc aăng

iăs ăd ngăb năđ ă

- ThƠnhăph năc aăb năđ ă
- Kíchăth

căc aăvùngăđ

- Kíchăth

căl nănh tăc aăb năđ ă(xétăy uăt ăd ăs ăd ng)

-

căth ăhi nă

ăchínhăxácăyêuăc u

* M tăvƠiăh năch ătrongăvi căl aăch năt ăl ăb năđ ăc năchúăý:
- T ăl ăquáăl n:ăyêuăc uănhi uăthôngătinăchiăti tăchoăthƠnhăph năchínhăc aăb nă
đ ăd năđ năt ngăcôngăvi căv ăb năđ ,ăt ngăth iăgianăvƠăgiáăthƠnhăs năph m.ă
- T ăl ăquáănh :ăb năđ ăkhóăđ căkhiăcóănhi uăthôngătinăc nătrìnhă bƠy,ăcóăth ă
19


lƠmăng

iăs ăd ngăb năđ ăđ căsaiăthôngătin.ă

2.3. Phép chi u hình b n đ đ a lý
2.3.1. Khái ni m v đ c đi m phép chi u b n đ
- Phépăchi uăb năđ ălƠăphépăchi uăhìnhăkinhătuy n,ăv ătuy năt ăm tăelipxôitălên
m tăph ngăb ngăph

ngăphápătoánăh c.ă

- Phépăchi uăb năđ ăxácăđ nhăs ăt

ngă ngăđi măgi aăb ăm tăelipxoităquayăvƠă

m tăph ng.ă
Ph

ng trình chi u:
X = f1 ( , )
Y = f2 ( , )
iăv iăm tăb ăm tăcóădi nătíchă30kmăxă30km,ăthìătaăcóăth ăxemăb ăm tăTráiă

-

tălƠăph ngă(đ ăcongăqu ăđ tă<1/1.000.000).ă
S ăl aăch năh ăquiăchi uăđ

căd aătrênăcácăy uăt ăsau:ă

+ăM cătiêuăc aăb năđ ă
+ăYêuăc uăc aăng

iăs ăd ngăb năđ ă

+ăV ătríăc aăvùngăđ

căth ăhi nă

+ăHìnhăd ngăvƠăkíchăth

căc aăkhuăv căđ

căth ăhi n.

2.3.2. Sai s trong phép chi u b n đ
- Doă cácă đ iă t

ngă bi uă hi nă cóă nh ngă y uă t ă hìnhă h c:ă v ă di nă tích,ă hìnhă

d ng,ăgócăc nh…ănênăc ngăcóăcácălo iăsaiăl chănh ăsau:
+ Saiăl chăv ăđ ădƠiă
+ Saiăl chăv ădi nătíchă
+ Saiăl chăv ăgócă
+ Saiăl chăv ăhìnhăd ngă
Phân tích b ng 2 – tr 58 – giáo trình  rút ra k t lu n v b n ch t c a
các lo i sai s trên b n đ
- Khiăchi uăm tăc uălênăm tăph ng,ăb năthơnăm iăđ iăt

ngăđ

căbi uăhi năđ uă

cóăcácăsaiăl chăv ăkho ngăcách,ăv ădi nătích,ăv ăgócăvƠăv ăhìnhăd ngăă
-T

ngă ngăv iăcácăy uăt ăhìnhăh căs ăcóă4ălo iăsaiăl chătrongăchi uăđ :

+ Sai l ch v đ dài:ăT ăl ăchi uădƠiăthayăđ iătheoăđ aăđi măvƠătheoăh
20

ng.ă


+ Sai l ch v di n tích:ăT ăl ădi nătíchăthayăđ iătheoăv ătríătrênăb năđ ,ăkhôngă
ph ăthu căvƠoăh

ng.ă

+ Sai l ch v góc:ăCácăgócătrênăb năđ ăkhôngăphùăh păv iăcácăgócătrênăb ă
m tăTráiă

t.ă

+ Sai l ch v hình d ng:ă Hìnhă d ngă c aă cácă đ iă t
phùăh păv iăhìnhăd ngăc aăđ iăt

ngă trênă b nă đ ă khôngă

ngătrênăb ăm tăTráiăđ t.ă

 Vi c h n ch đ sai l ch là nhi m v trung tâm c a công tác chi u đ .

ăhìnhădungăs ăbi năd ng:

-

Trênăb ăm tăc aăElipxôid,ătaăl yăm tăhìnhătrònăcóăbánăkínhăvôăcùngăbé.ăHìnhă
chi uăc aănóălênătrênăm tăph ngăb năđ ăs ăb ăbi năd ngăthƠnhăhìnhăelip.ăVìăv y nó
đ

căg iălƠăelip sai s .ăHìnhăd ngăvƠăkíchăth

căc aăcácăelipăsaiăs ătrongăcácăphépă

chi uăkhácănhauăthìăkhácănhau.
- Cácătr

ngăh păbi năd ng:

+ Ngh chăbi nă
+

ngăbi n

2.3.3. Phơn lo i phép chi u b n đ
- Theoăđ căđi măsaiăs ăchi uăhìnhă
+ Các phépăchi uăgi ăgóc:ăT iăm iăđi mătrênăb năđ ăkhôngăcóăsaiăs ăv ăgócă
+ăCácăăphépăchi uăgi ădi nătích:ăT ăl ădi nătíchă ăm iăn iătrênăb năđ ăkhôngă
b ăthayăđ i
+ă Cácă phépă chi uă gi ă kho ngă cách: T ă l ă đ ă dƠiă theoă m tă trongă haiă h

ngă

chínhălƠăkhôngăthayăđ i
+ă Cácă phépă chi uă t ă do:ă Khôngă cóă cácă đ că tínhă đ ngă góc,ă đ ngă di nă tíchă
ho căđ ngăkho ngăcáchă
- Theoăb ăm tăhìnhăh căh ătr ă(b ăm tănh năhìnhăchi u)
+ăPhépăchi uăhìnhăph

ngăv ă(M tăph ng)

+ăPhépăchi uăhìnhănónă
+ăPhépăchi uăhìnhă ngă
- Theoăv ătríăc aăm tăchi uăhìnhăh ătr ăv iătr căqu ăđ aăc uă
+ăPhépăchi uăđ ng
21


+ăPhépăchi uăngang
+ăPhépăchi uănghiêng
2.3.4. M t s phép chi u b n đ th

a: ph

ng g p

ng v , b: hình nón, c: hình tr , d: ph

ng v gi ,

e: hình nón gi , f; hình tr gi , g: đa hình nón
Hình 2.5. Hình d ng các l

i chi u

2.4. H t a đ đ a lý
H ăt aăđ ăđ aălýăchoăphépăt tăc ăm iăđi mătrênăTráiă
đ

căb ngăbaăt aăđ ăc aăh ăt aăđ ăc uăt
2.4.1. T a đ đ a lý: đ

tăđ uăcóăth ăxácăđ nhă

ngă ngăv iătr căquayăc aăTráiă

t.

căxácăđ nhăb ngăkinh đ ă( )ăvƠăv ăđ ă( )ă( ưăh că

m c 2.1.3)
2.4.2. T a đ c c c u
Các đ

ngăc ăb nătrongăh ăth ngăt a đ ăc căc uăkhôngăph iălƠăkinhătuy năvƠă

v ătuy nămƠălƠăvòngăth ngăđ ngăvà vòngăđ ngăcao.
- Vòngăth ngăđ ngălƠăvòngătrònăl năc aăhìnhăc uăTráiă
đ

ngăkínhăc aăhìnhăc uăTráiă

t.ă

ngăkínhănƠyăchínhălƠăđ

tăđiăquaăm tătrong các
ngăkínhăQQ’ăđiăquaă

c căQăc aăh ăt a đ ăc căc u.
- Vòngă đ ngă caoă lƠă nh ngă vòngă trònă nh ;ă m tă ph ngă c aă nóă vuôngă gócă v iă
đ

ngăkínhăQQ’.
V ătríăc aă m tă đi mă Aăb tăk ă trongă h ăt a đ ăc căc uăcóăc călƠăQăđ

đ nhăb ngăkho ngăcáchăthiênăđ nhăZăvƠăgócăph

căxácă

ngăv ă .

+ ZălƠăđ ăl năc aăcungăvòngăth ngăđ ngăQA,ăb ngăgócă ătơmăQCAătínhăraă
22


đ .ăZă=ăconstăchoăcácăvòngăđ ngăcao.ă
+ ă lƠă gócă nh ă di nă h pă b iă đ

ngă kinhă tuy nă PQă điă quaă đi mă Qă vƠă vòng

th ngăđ ngăđiăquaăđi măA.ă ă=ăconstăchoăcácăvòngăth ngăđ ng.ă

Ph ăthu căvƠoăv ătríăc aăđi măc căQ,ăng

iătaăchiaăraăbaăh ăth ngăt a đ ăc că

c u:
+ H ăth ngăth ngăkhiăc căQăc aăt a đ c căc uătrùngăv iăc căPăc aăt a đ ă
đ aălíă oă=ă90°.ă
+ H ăth ngăngang khiăc căQăn mătrênăđ

ngăxíchăđ oă oă=ă0°ă

+ H ă th ngă xiênă khiă c că Qă lƠă m tă đi mă b tă k ă trênă m tă c uă Tráiă

tă

0°< o<90°ă

Hình 2.6. T a đ c c c u
2.4.3. T a đ vuông góc
V ătríăđ aălýăc aăm tăđ iăt

ngăđ

g iălƠăt a đ ăvuôngăgócăc aăđi măđó,ăđ
h

ngăB căNamăvƠăth

ngăđ tălênătr

căxácăđ nhătrongăh ăt a đ ăvuôngăgócăph ngă
căkýăhi uălƠăA(x,y).ăGiáătr ăxălƠăgiáătr ătheoă
c;ăgiáătr ăyălƠăgiáătr ătheoăh

ngă ôngăTơy.ă

Hình 2.7. T a đ vuông góc
-

iăv iăh ăt a đ ă

ăCác,ăcácăgiáătr ăd

ngăđ ngăth iăc aăxăvƠăyăch ăcóăđ

că

ăgócă m tăph nă t ă bênă ph iă phíaă trênă c aă h ă t a đ .ă T iă cácă gócă ph nă t ă cònă l i,ă
23


ho căx,ăho căy,ăho căc ăxăvƠăyăph iănh năgiáătr ăơm.
ătránh cácăgiáătr ăơmăkhiăxácăđ nhăt a đ ăôăvuôngăc aăcácăđ iăt
t a đ ăvuôngăgóc,ăng

ngătrongăh ă

iăta d chăg căt a đ ăsangăpháiăTơyăvƠăxu ngăphíaăNamăm tă

s ăkmănƠoăđóăđ ăcácăgiáătr ănh năđ

- H ăt aăđ ăvuôngăgócăth

căđ uălƠăgiáătr ăd
ngăch ăđ

ng.

c xơyă d ngă ănh ngăb năđ ă t ăl ăl n.ă

Víăd ,ătrongăH ăVNă2000,ăs ăd ngăphépăchi uăUTM,ămúiăchi uă6°.ăM iămúiă
chi uăcóăm tăh ăt aăđ ăvuôngăgóc.ăG căt a đ ălƠăgiaoăđi măc aăkinhătuy năgi aăc aă
múiăchi uăđóăv iăxíchăđ o.ăTr cătungălƠăkinhătuy năgi aăc aămúiăchi uămangăgiáătr ă
xă(trongăb năđ ăs ăd ngătr cătungălƠăh
giáătr ăy.

ngăB căNam);ătr căhoƠnhălƠăxíchăđ oămangă

ătránhăcóăgiáătr ăơm,ăg căt a đ ăđ

căd chăchuy năsangăphíaăTơyă500kmă

(g căt a đ ăth tăcáchărìaămúiăm tăkho ngăx păx ă333km).ăVìăVi tăNamăn mă ăB că
BánăC uănênăcácăgiáătr ăxăđ uă mangăgiáătr ă d

ng,ăvìăv yă khôngăc năd chăchuy n

g căt a đ ăxu ng phía Nam.

Hình 2.8
T a đ ăvuôngăgócăc aăđi măPă(xă=ă2150000m,ăyă=ă48572000m)ăđ

căhi uălƠă

đi mă Pă cáchă xíchă đ oă 2150000mă vƠă cáchă kinhă tuy nă 105°ă ôngă (kinhă tuy nă gi aă
c aămúiă48)ăv ăphíaă ôngă72000m.
2.5. Ph

ng h

ng vƠ các ph

ng pháp xác đ nh ph

đ
2.5.1. Ph

ng h

ng

2.5.1.1. Cách g i theo ch :
- B năph

ngăchính:ă ông,ăTơy,ăNam,ăB c

- B năph

ngăph :ă B,ăTB,ă N,ăTN
24

ng h

ng trên b n


Ngoài ra còn b năph

ngăph xen k : B- B,ă - B,ăT-TB, B-TB, N- N,ă -

N,ăN-TN và T-TN
2.5.1.2. Cách g iăph

Hình 2.9. Ph
2.5.2. Trên b n đ th

ngăh

ng theo gócăph

ng h

ng)

ng

ng có 3 h

- B căđ aălýă(B căth c)ătheoăđ

ngăv :ă(gócăh

ng B c:

ngăkinhătuy nă

- B căđ aăbƠn:ătheoăkimăđ aăbƠnă
- B căđ aăđ :ătheoăđ

ngăd cătrongăh ăth ng
Hình 2.10. Ba lo i h

ô vuông.

ng B c

2.6. Khung vƠ b c c b n đ
2.6.1. Khung b n đ
- Khungătrong:ăgi iăh năn iădungăb năđ ă
- Khungăgi a:ăBi uăhi năs ăđ ,ăphút,ăgiơyăc aăkinhăđ ,ăv ăđ ăho căkm
- Khung ngoài: Ch ăy uăđ ătrang trí
2.6.2. B c c b n đ
B ăc căc aăb năđ ălƠăs ătrìnhăbƠyăv ătríăc aălưnhăth ăth ăhi năsoăv iăkhungăb nă
đ ;ăcáchăb ătríătên,ăb năchúăgi i,ăb năđ ăph ăho căđ ăth ăc aăb năđ .ă
2.7. H th ng phơn m nh vƠ danh pháp b n đ đ a hình
2.7.1. C s c a vi c phân m nh b n đ lƠ quy

cc al

i chi u Gausse:

- Theo chi u kinh tuy n, chia b m tăT ăthƠnhă60ămúi.ăMúiăđ
t t 1ă đ nă 60ă (Quyă

c múi t 00 ­ă đ n 60

căđánhăs th

ă lƠă múiă s 31)ă cóă kinhă saiă lƠă 6ă đ .

(kho ng cách kinh tuy n c a múi; nói cách khác là kho ng cách gi a khung Tây và
khungă ông)
- Theo chi uăv ătuy n, t X ătr lên B c c c và tr xu ng Nam c c, c 40 chia
25