Thú y bài giảng dành cho sinh viên

TR

NGă IăH CăPH MăV Nă
NG
KHOAăS ăPH MăT ăNHIÊN


BÀIăGI NG

THÚ Y

(Dùng cho b c Cao đ ng ngành S ph m K thu t Nông nghi p)

ăăăăăăăăăăăăăăăăGi ng viên : Lê V n An

Tháng 05/2015


M TăS ăTHU TăNG ăVI TăT T
B nh truy n nhi m (BTN)
Công ngh sinh h c (CNSH)
Kí sinh trùng (kst)
Vi sinh v t (vsv)
Sinh v t (sv)
Sinh viên (SV)
Gi ng viên (GV)
Vi khu n (vk)
ng v t (đv). Th c v t (tv)
Kháng sinh (ks)
Kháng nguyên (kn)
Kháng th (kt)

Th n kinh trung

ng (tktw)

Th n kinh giao c m (tkgc)
Th n kinh phó giao c m (tkpgc)
Sinh tr

ng (st), phát tri n (pt), sinh s n (ss)

S n xu t (sx)
Ph

ng pháp (pp)

Mi n d ch (MD)
V t nuôi (vn)
Ch n nuôi (cn)
Xác đ nh (xđ)
L m m long móng (LMLM)
Môi tr

ng (mt)

Sinh v t h c (svh)
Trao đ i ch t (T C)
Gia súc (gs), gia c m (gc)
Ki m d ch (KD)

2

L IăNịIă
Bài gi ng thú y đ
d c và

U

c biên so n theo ch

ng trình chính th c c a B Giáo

ào t o chuyên ngành K thu t Nông nghi p, dành cho sinh viên (SV) h

Cao đ ng S ph m chính qui, tr

ng

i h c Ph m V n

ng.

M c tiêu chung c a h c ph n
 V ki n th c:
- Hi u đ
g p

c nh ng ki n th c c b n c n thi t v d

c lí, m t s b nh th

ng

các loài v t nuôi và các bi n pháp phòng, tr b nh.
- Gi i thích c s khoa h c các bi n pháp phòng, ch ng d ch b nh cho vn.
 V k n ng:
- Nh n bi t và s d ng đ

ch n đoán, đi u tr các b nh th

c các lo i thu c thú y đ phòng, tr b nh; bi t

ng g p

v t nuôi cho gia đình và đi ph

ng.

- Có n ng l c t nghiên c u h c t p; không ng ng hoàn thi n, c p nh t ki n
th c m i; th

ng xuyên tích l y kinh nghi m.

 V thái đ :
- Bi t v n d ng nh ng ki n th c, kinh nghi m vào th c ti n ch n nuôi; bi t
x lí tình hu ng khi có d ch b nh x y ra

đ a ph

ng.

- Ý th c v sinh phòng b nh trong ch n nuôi gia đình và gi gìn v sinh môi
tr

ng xung quanh.
H c ph n này β tín ch , n i dung bài gi ng g m 5 ch

Ch

ng 1. D

Ch

ng β. B nh n i, ngo i và s n khoa

Ch

ng γ. B nh kí sinh trùng (kst)

Ch

ng 4. B nh truy n nhi m (BTN)

Ch

ng 5. V sinh phòng, ch ng d ch b nh cho v t nuôi.

ng và 4 bài th c hành

c lí h c thú y.

v t nuôi.

v t nuôi.
v t nuôi.

B n bài th c hành nh m c ng c ki n th c lý thuy t và nâng cao k n ng
th c hành, giúp SV có th v n d ng vào th c t gi ng d y và tham gia s n xu t.
Nh ng ki n th c trên đ

c l a ch n t nh ng v n đ c b n, hi n đ i, nh ng hi u

bi t m i, nh ng ti n b k thu t tiên ti n trên th gi i và nh ng k t qu nghiên c u
trong n

cđ

c ch n l c, cô đ ng đ đ a vào bài gi ng.

3


Chúng tôi hi v ng r ng đây là tài li u c n thi t không ch cho các th y, cô
giáo và sinh viên ngành K thu t Nông nghi p, mà còn là t li u b ích cho nh ng
ng

i mu n tìm hi u l nh v c này.
Trong quá trình biên so n không sao tránh kh i nh ng thi u sót, mong quí v

và các b n đ ng nghi p góp ý, b sung đ bài gi ng đ

c hoàn thi n h n.

Chúng tôi xin chân thành c m n.
Tácăgi

4


Ph năA.ăLÝăTHUY T
Ch

ngă1.ăD

CăLÝăH C THÚ Y (6 ti t)

M cătiêu
Sau khi h c xong h c ph n này, sinh viên c n đ t
- V ki n th c: hi u và gi i thích, v n d ng các n i dung đã h c vào th c ti n
nh : phân bi t đ

c các khái ni m v thu c, th c n, ch t đ c; ngu n g c, phân

lo i, tác d ng, quan đi m, nguyên t c s d ng thu c hi n nay; s h p thu, bi n đ i
và th i tr thu c trong c th ; m t s nhóm thu c thú y th

ng dùng và ng d ng

công ngh sinh h c (CNSH) trong s n xu t vaccine và kháng sinh cho v t nuôi.
- V k n ng: SV phân bi t đ
d ng thu c qua nhãn; phân bi t đ

c đ đ c c a thu c, hi u các thông tin và s
c thu c h ng, thu c kém ch t l

tra tính ch t v t lí, hóa h c c a thu c và s d ng đ

ng qua ki m

c thu c đ phòng, tr b nh cho

v t nuôi.
- V thái đ : SV ph i th n tr ng khi dùng thu c, đ c bi t là dùng các lo i
thu c có đ c tính và kháng sinh.
1.1.

iăc

ngăv ăthu căvàăcáchăđi uătr

1.1.1.ăKháiăni măv ăthu c;ăm iăquanăh ăgi aăthu c, th că năvàăch tăđ c
1.1.1.1. D

c lí h c thú y là gì? là môn h c chuyên nghiên c u v tính n ng, tác

d ng c a thu c đ i v i c th v t nuôi.
1.1.1.β. L ch s phát tri n v thu c: đ
h i loài ng

c ti n hành cùng v i s phát tri n c a xư

i.

- Th i đ i nguyên th y khi b đau đ n, b nh t t con ng
lo i cây, c trong t nhiên đ

i đư bi t s d ng các

n, u ng, bôi, xoa, đ p… th y gi m đau, kh i b nh

nh ng còn thô s .
- Th i c đ i, đư có nhi u công trình nghiên c u v thu c nh
n

, Vi t Nam và nhi u n
- Cu i th i Trung c , ng

tr b nh – m ra ngành hóa d

Trung Qu c,

c khác.
i ta đư bi t s d ng các hóa ch t (Fe, Cu, Hg…) đ
c t đó.

- Ngày nay, nh s phát tri n c a các ngành khoa h c khác nh : hóa sinh, sinh
v t h c, sinh h c phân t , sinh lí, sinh hóa, vi sinh v t h c… d

5

c lí h c c ng phát

tri n m nh m . G n đây, d

c lí h c đư đi sâu nghiên c u tìm ra nhi u lo i thu c

m i đ phòng, ch ng các b nh hi m nghèo; đ c bi t là ng d ng công ngh sinh
h c vào ch n đoán b nh và s n xu t các lo i vaccine, huy t thanh.
1.1.1.γ. M i quan h gi a thu c, th c n và ch t đ c
- Thu c: là nh ng ch t l y t th c v t (tv), đ ng v t (đv), vi sinh v t (vsv),
ch t khoáng, ho c các ch t t ng h p đ a vào c th đv b ng nhi u đ

ng khác

nhau, có tác d ng giúp c th đang b r i lo n v m t ch c ph n sinh lí nào đó tr
l i bình th

ng, ho c có th kích thích c th s n sinh ra kt ch ng đ v i b nh.

- Th c n: là nh ng ch t đ
và t l thích h p đ nuôi d

c đ a vào c th qua đ

ng tiêu hóa v i s l

ng c th , giúp c th vn s ng, st và sx bình th

ng

ng.

- Ch t đ c: là nh ng ch t khi đ a vào c th v i li u nh c ng gây nên nh ng
kích thích nguy hi m, làm r i lo n ch c n ng sinh lí c a c th . N u dùng li u l n
h n có th gây t vong.
L u ý:
+ M t ch t có th v a là thu c, v a là th c n, v a là ch t đ c. Ví d : mu i,
kháng sinh, khoai lang, khoai mì…
+ Hi n nay, ng

i ta phân chia li u c a thu c theo tác d ng đi u tr nh sau:

li u t i thi u, li u đi u tr , li u t i đa, li u đ c, li u gây ch t.
+ Gi a thu c và ch t đ c khó phân chia ranh gi i, th
v li u l

ng chúng ch khác nhau

ng. Ví d : strichnin là ho t ch t có trong h t cây mư ti n. Dùng li u r t ít

s kích thích các c quan c m giác, b máu, ch ng suy nh

c, kém n. Nh ng dùng

li u cao s làm c co gi t, c ng đ , ng đ c và có th d n đ n t vong.
1.1.2. Ngu năg căc aăthu c:ăcó 5 ngu n
1.1.2.1. Th c v t: lá, thân, r , c , qu , hoa, h t. Ví d :
- Lá kh tr ng đ c s n; lá i tr ch ng tiêu ch y; lá m t nhân tr s ng; lá vông
tr m t ng ; lá tía tô, kinh gi i, c m n tr u tr c m nóng cho heo...
- Thân và r cây c tranh có tác d ng l i ti u; cây sài đ t ch a m n nh t; cây

rau má làm h nhi t…
- C t i dùng tr c m; c cà r t tr thi u vitamine A; c khoai lang giúp nhu n
tr

ng…

6


- Hoa s n dây ph i khô tr viêm ru t; hoa kim ngân tr m n nh t, ng a…
- Qu cau già, qu s quân t tr giun, sán cho heo; qu đu đ làm nhu n
tr

ng… h t bí, h t keo t y giun, sán; h t tiêu tr đau b ng; h t mu ng mu ng tr

đau m t…
1.1.β.β.

ng v t: các s n ph m c a đ ng v t có th dùng làm nh ng lo i thu c quí

trong y h c và thú y. Ví d :
- R t, th ch sùng ngâm r
-B tx

u tr b nh gà rù.

ng nung, cua đ ng cho gà n đ tr ch ng đ tr ng non.

- V y con tê tê đ tr b nh t c tia s a, m n nh t.
- T c kè tr lao, y u ph i, ho hen, th n kém, t ng h ng c u.

- M t ong tr viêm h ng, táo bón, đau loét d dày, b ng, an th n, gi m acid d
dày.
- M t g u tr m t tím b m.
- Máu c a đ ng v t (đư t o mi n d ch m t b nh truy n nhi m nào đó) đ đi u
ch huy t thanh phòng và tr b nh truy n nhi m…
1.1.β.γ. Ch t khoáng: có th dùng làm thu c đ phòng và tr b nh. Ví d :
- Fe, Cu, Co tham gia t o máu.
- Ca, P đ phòng, tr còi x

ng, m m x

- Iod đ phòng, tr b nh b

uc .

ng, đ tr ng non.

- Zn đ phòng, tr b nh thi u k m.
1.1.β.4. Vi sinh v t (n m, vi khu n, virus): t vsv ho c gi i đ c t c a nó ng

i ta

có th đi u ch kháng sinh, huy t thanh, vaccine dùng đ phòng, tr b nh truy n
nhi m cho v t nuôi. Ví d :
- T n m, vk s n xu t ks; ho c t vk, virus ch t o vaccine, huy t thanh.
- T n m Penicilium notatum s n xu t ks peniciline.
- T n m Astinomyces griseus s n xu t ks streptomicine.
- T n m Streptomices aureofacius s n xu t ks tetraciline.
- T vk Bacillus subtilic s n xu t ks bacitracin...
1.1.β.5. T ng h p hóa h c: các lo i thu c này đ

7

c đi u ch th c s tinh khi t.


Ví d : APC (Aspirin Phenylalanin Cafein), seda, sulfamide, các thu c tr tim
(coramin, ladalat…).
1.1.3. Phânălo iăthu c, cácăquanăđi măhi nănayăv ăvi căs ăd ngăthu c
1.1.γ.1. Phân lo i thu c: đ ti n cho vi c nghiên c u và s d ng ng

i ta phân lo i

thu c qua hai y u t sau đây
Phân lo i theo đ c tính c a thu c: có γ lo i
+ Thu c đ c b ng A: là thu c có đ c tính r t m nh đ i v i ng
dùng li u r t nh , khi s d ng ph i đ

i và v t nuôi,

c th y thu c ch đ nh, theo dõi. Trên nhãn

thu c có ghi dòng ch đóng khung "thu c đ c b ng A, s d ng theo h

ng d n c a

th y thu c". Ví d : các lo i thu c gây mê (ether, keramin, barbital…); các lo i
thu c có mu i arsenic; thu c kích thích th n kinh giao c m (strichnin, cafein…).
+ Thu c đ c b ng B: là thu c có đ c tính đ i v i ng
đ c h n thu c đ c b ng A, khi s d ng ph i theo h

i và v t nuôi nh ng ít

ng d n c a th y thu c. Trên

nhưn thu c có ghi dòng ch "thu c đ c b ng B, s d ng theo h

ng d n c a th y

thu c". Ví d : các lo i thu c gây tê c c b (novocain, cocain…); các lo i thu c đi u
hòa nh p tim (spartein…).
+ Thu c thông th

ng: là thu c có đ c tính th p ho c không có đ c tính. Tuy

nhiên, n u s d ng li u cao c ng có th gây tai bi n cho ng
nhưn thu c không ghi dòng ch

i và v t nuôi. Trên

và không x p lo i. Ví d : các lo i sulfamide,

vitamine…
Phân lo i theo tác d ng c a thu c: có 6 lo i
+ Thu c tác đ ng lên h th n kinh nh : thu c tác đ ng t i toàn b h tktw
(thu c mê, thu c ng …); thu c tác đ ng vào t ng trung khu th n kinh (thu c gi m
đau, gi m s t…); thu c kích thích h tktw (long não, cafein, strichnin…).
+ Thu c tác đ ng ch y u

đ u mút th n kinh c m giác: là thu c có tác d ng

lên đ u mút dây th n kinh giao c m (tkgc), gây c n tr s truy n xung đ ng th n
kinh v trung

ng th n kinh, làm m t c m giác đau nh thu c tê (novocain, cocain,

tanin, codein…); thu c b o v đ u mút dây th n kinh c m giác (ch t chát, thu c b c
và hút h i, thu c kích ng da và niêm m c).

8


+ Thu c tác đ ng ch y u

đ u mút dây th n kinh v n đ ng: tác đ ng ch y u

vào đ u dây th n kinh giao c m (tkgc) và th n kinh phó giao c m (tkpgc). Ví d :
pilocarbin, arecolin, atropin…
+ Thu c tác đ ng lên h tim m ch g m: thu c tác đ ng ch y u lên tim, ch a
suy tim, ít nh h

ng đ n h tktw. Ví d : glucozit, coramin có tác d ng đi u ch nh

nh p tim ch m và y u tr l i bình th
tr

ng; thu c tác đ ng ch y u lên h tktw trong

ng h p suy s p ho t đ ng tim đ t ng t (thu c tr tim). Ví d : long não, cafein,

adrenalin kích thích tim đ p tr l i sau khi ng ng đ t ng t; các thu c ch ng đông
máu (heparin, complexon…), thu c c m máu (CaCl2, vitamine K, gluconate de
calci, cây nh n i…).
+ Thu c tác đ ng đ n quá trình trao đ i ch t g m: các lo i vitamine nhóm B
(B1, B2, B6, B12…); hormone và ch ph m. Ví d : insulin đi u hòa đ

ng l

ng

trong máu.
+ Thu c ch ng vi khu n và ch ng kí sinh trùng:
- Thu c ch ng vi khu n: có 2 nhóm là thu c sát trùng (g m ch ph m nhóm
clor, oxi, iod, phenol) và thu c kh

trùng (g m sulfamide

c ch vi khu n;

penicilin, streptomicin, bacitracin, erythromicin, kanamicin… di t vi khu n).
- Thu c ch ng kst: có 2 nhóm là thu c ch ng giun sán (bên trong c th nh :
piperazin, levamisol, lopital, levaris, fascinex (t y sán lá gan), metronidazol (di t
trùng roi)… và thu c ch ng kst ngoài da và côn trùng (ve, r n, gh …) nh :
dipterex, m l u hu nh, l u hu nh vôi, ectomin…
1.1.γ.β. Quan đi m hi n nay v vi c s d ng thu c
Các chuyên gia cho r ng: nguyên t c c b n đ phòng, tr b nh cho ng

i và

v t nuôi c n tuân th 4 quan đi m sau đây

- S d ng thu c đ phòng b nh h n là đ ch a b nh.
- S d ng thu c ph i toàn di n (dùng thu c đi u tr k t h p v i b i d
ch m sóc, gi i quy t y u t mt và nh ng đi u ki n c b n nh nhu c u dinh d

ng,
ng).

- S d ng thu c ph i đ t hi u qu kinh t cao (hi u l c c a thu c đ i v i m m
b nh và giá thành r , h p lí).

9


- S d ng thu c ph i chú ý đ c tính và kh n ng tích l y c a thu c (đ c tính
th p, th i tr nhanh, ít ho c không tích l y l i trong c th ).
1.1.4. Tácăd ngăc aăthu căđ i v iăc ăth ăv tănuôi
Tác d ng c a thu c đ i v i c th và ph n ng c a c th đ i v i thu c là m t
c ch svh r t ph c t p. Tùy theo tính ch t, cách dùng, tr ng thái b nh lí, li u
l

ng… mà thu c có các tác d ng khác nhau nh ng ch y u là 6 tác d ng sau đây:

1.1.4.1. Tác d ng t i ch và tác d ng toàn thân
+ Tác d ng t i ch : là thu c ch tác d ng

n i cho thu c.

+ Tác d ng toàn thân: là thu c tác đ ng đ n toàn b h tktw ho c các c quan
quan tr ng trong c th . N u dùng li u cao, nhi u l n tác d ng t i ch c ng có th
gây nên tác d ng toàn thân. Ví d : bôi thu c đ nhi u l n

v t th

ng sâu d b

trúng đ c th y ngân.
1.1.4.2. Tác d ng chính và tác d ng ph : thông th

ng m i lo i thu c đ u có tác

d ng chính và tác d ng ph (có h i). Vì v y, trong đi u tr ph i ph i h p thu c đ
gi m tác d ng có h i cho v t nuôi. Ví d :
- Dùng kháng sinh ph i kèm theo thu c b ho c b i d

ng.

- Dùng thu c gi m đau (celebrex, rexbra) tác d ng ph là nh h
- Dùng thu c t ng c

ng tim.

ng ho t đ ng tim m ch thì tác d ng ph là l i ti u.

- Dùng sulfamide d gây s i th n, r i lo n ti t ni u, viêm gan, vàng da, ng a,
bu n nôn, ít ho t đ ng…
- Dùng streptomycin có tác d ng ph là ù tai, viêm th n…
1.1.4.3. Tác d ng tr c ti p và tác d ng gián ti p
+ Tác d ng tr c ti p: cho thu c ngay t i v t th

ng.

+ Tác d ng gián ti p: cho thu c n i này s ph c h i các c quan liên quan.
Ví d : khi con v t b ng t, ta cho ng i NH3 đ kích thích niêm m c m i, lên
tktw đ kích thích t ng c

ng ho t đ ng c a tim, m ch máu, hô h p giúp con v t

t nh l i.
1.1.4.4. Tác d ng h i ph c và không h i ph c
+ Tác d ng h i ph c: khi dùng thu c thì s có tác d ng, nh ng khi h t thu c
thì s h i ph c l i bình th

ng. Ví d : tiêm các thu c gây tê s

10

c ch t m th i dây


th n kinh t i đó. Khi h t thu c, dây th n kinh đó d n truy n c m giác l i bình
th

ng.
+ Tác d ng không h i ph c: khi dùng thu c thì s có tác d ng ngay, nh ng khi

h t thu c thì s không h i ph c l i t ch c bình th

ng. Ví d : tiêm b p th t CaCl2

s làm cháy t ch c n i tiêm.

1.1.4.5. Tác d ng hi p đ ng và tác d ng đ i l p
+ Tác d ng h p đ ng: là dùng β hay nhi u lo i thu c ph i h p l i thì k t qu
đi u tr s cao h n. Ví d :
- Penicilin + streptomicin + B1 tr các b nh truy n nhi m.
- Tetracilin + chloramphenicol + berberin tr các ch ng tiêu ch y.
+ Tác d ng đ i l p: khi dùng thu c ph i h p l i thì h n h p thu c m t tác
d ng ho c khi dùng thu c quá li u ta dùng thu c khác đ gi i. Ví d :
- Dùng streptomicin + vitamine C thì thu c s m t tác d ng.
- Ng đ c khoai mì do HCN dùng glucoza 5% đ gi i.
- Ng đ c strichnin dùng atropin đ gi i.
- Ng đ c th c n, say n ng, r i lo n tiêu hóa dùng n
tr

c mu i sinh lí đ ng

ng đ gi i.

1.1.4.6. Tác d ng nguyên nhân và tác d ng tri u ch ng
+ Tác d ng nguyên nhân: là tìm nguyên nhân gây b nh r i m i dùng thu c đ
đi u tr t n g c. Ví d :
- Ch n đoán b nh đóng d u heo thì dùng penicilin... đ tr .
- Ch n đoán b nh th

ng hàn gia c m thì dùng chloramphenicol...

- Ch n đoán b nh t huy t trùng thì dùng streptomycine, kanamycine...
+ Tác d ng tri u ch ng: là khi th y tri u ch ng gì thì ta dùng thu c y. Ví d :
- Th y con v t s t thì dùng thu c h nhi t.
- Th y con v t ho thì dùng thu c ho.
- Th y con v t b viêm thì dùng kháng sinh...

Trong th c t , c n s d ng ph i h p các thu c chuyên tr và thu c ch a tri u
ch ng vì thu c ch a tri u ch ng góp ph n quan tr ng vào vi c l p l i th ng b ng
cho c th đ đ i phó v i b nh.

11


1.1.5. Cácănguyênăt căs ăd ngăthu căthúăy: c n n m v ng nh ng v n đ sau đây
+ Ph i ki m tra tính ch t v t lý, nhưn thu c đ bi t h n dùng và m i thông tin
ghi trên nhãn.
+ Bi t đ

c tính ch t, tác d ng, cách dùng và các y u t

+ S d ng li u l

nh h

ng đ n thu c.

ng thích h p đ phòng, tr b nh có hi u qu (tùy t ng lo i

thu c, lo i v t nuôi, tùy b nh lí…). Ví d :
- Li u chia theo th i gian: 1 l n, 1 ngày, toàn đ t đi u tr .
- Li u chia theo tác d ng đi u tr : li u t i thi u, li u đi u tr , li u t i đa,
li u đ c, li u gây ch t. Th c t , ng

i ta th

ng dùng li u đi u tr , ho c gi a li u

đi u tr - li u t i đa khi c n thi t.
+ N m tính ch t tích l y, đ

ng th i tr c a thu c ra kh i c th , ph n ng c a

thu c, tính l n thu c và cách gi i đ c.
+ C n hi u β quan đi m sau đây:
- Thu c không ph i là y u t duy nh t đ tr b nh.
t ng c

i u tr b nh ph i toàn di n: dùng thu c đi u tr , thu c b , ngh ng i và

ng b i d

ng cho c th .

1.1.6.ăS ăh păthu,ăbi năđ iăvàăth iătr ăthu cătrongăc ăth ăv tănuôi
1.1.6.1. Các đ

ng d n thu c vào c th v t nuôi

+ Tùy lo i thu c, lo i b nh, lo i v t nuôi, l a tu i mà ng

i ta s d ng thu c

cho thích h p sao cho c th h p thu thu c nhanh, hi u qu cao.
+ Có th đ a thu c theo 5 con đ

ng sau đây:

-

ng da và niêm m c: r c, bôi, xoa, b m, nh m t, nh m i.

-

ng hô h p: ng i, hít, xông h i…

-

ng tiêu hóa: u ng, b m, th t vào h u môn…

-

ng sinh d c: th t, b m, nhét thu c vào…

-

ng tiêm: th

ng dùng, hi u qu cao, nh ng ph i xđ chính xác b nh

đ tiêm đúng thu c, đúng li u, đúng k thu t. Tùy lo i thu c, tính ch t, tác d ng mà
ta có th tiêm d

i da, trong da, xoang b ng, b p th t, m ch, ngay t i v t th

1.1.6.β. S phân ph i, bi n đ i thu c trong c th

12

ng…


Sau khi đ

c c th h p th , các lo i thu c đ

c phân ph i kh p c th (g m

các ch t không đi n gi i) ho c phân ph i không đ u (nh các thu c có thành ph n
là kim lo i). Trong quá trình T C c a c th r t nhi u thu c b bi n đ i (chuy n
hóa) thành nh ng ch t khác thông qua các ph n ng nh : oxi hóa, kh amin, kh
carboxyl, acetyl hóa… r i m i th i ra ngoài.

c bi t, m t s thu c không qua

chuy n hóa mà th i nguyên v n nh saccarin; m t s thu c b trung hòa b i d ch v
nh Na2CO3. Gan đóng vai trò quan tr ng nh t trong vi c chuy n hóa thu c c a c
th v t nuôi.
1.1.6.γ. S th i tr thu c
Thu c sau khi đ
qua nhi u con đ
nghiên c u đ

c c th h p th và tác d ng, chúng đ

ng khác nhau nh : đ

c đào th i ra ngoài

ng th n, tiêu hóa, hô h p, da, ti t s a. Vi c

ng th i tr thu c r t có ý ngh a vì c n c vào đó đ có nh ng bi n

pháp phòng và ch a ng đ c thu c. Ch ng h n: dùng sulfamide th
thu c

th n, do đó c n cho v t nuôi u ng thêm nhi u n

và th i tr theo đ

ng n

ng b tích l y

c đ thu c hòa tan nhanh

c ti u.

1.2.ăM tăs ănhómăthu căthúăyăth

ngădùng: có 6 nhóm

1.2.1.ăThu cătácăđ ngălênăth năkinhătrungă

ng

Có 2 nhóm là: thu c kích thích tktw nh strichnin, cafein, long nưo và thu c

c ch tktw nh thu c mê, thu c ng . Ph m vi ch

ng trình ch gi i thi u m t s

lo i thu c kích thích tktw g m γ lo i:
- Thu c gây h ng ph n lúc h ng ph n th n kinh gi m sút (t th p lên trung
bình) nh strichinin.
- Thu c gây h ng ph n thêm h tktw nh cafein.
- Thu c h i ph c h ng ph n lúc h ng ph n th n kinh b suy s p nh long não.
1.2.1.1. Strichnin
+ Ngu n g c: là ch t chi t xu t t h t cây mư ti n, m c nhi u
đ i nh : mi n Nam Vi t Nam,

n

các n

c nhi t

, châu Phi, Nam M ; đây là lo i thu c đ c

b ng A.
+ Tính ch t: là ch t k t tinh hình l ng tr , không màu, không mùi, v r t đ ng,
ít tan trong n

c.

13

+ Tác d ng
- Kích thích toàn thân khi c th suy nh
- Làm t ng c

c, kém n.

ng ho t đ ng c a các c quan c m giác nh : xúc giác, th

giác, kh u giác, thính giác; làm t ng huy t áp, tim đ p nhanh, hô h p nhanh.
- Kích thích t y s ng: li u bình th
s ng, vì th ch a đ

ng strichnin làm t ng ph n x t y

c b nh b i li t cho v t nuôi. Li u cao t y s ng b kích thích

m nh làm co c , con v t c ng đ , ng

i u n cong,

n thân ra phía tr

c, con v t

ng t th .
+ Cách dùng: có th xoa, cho u ng, tiêm d

i da. Chú ý hi n t

ng trúng đ c;

n u b ng đ c thì dùng atropin đ gi i.
+ L u ý:
- Không nên tiêm strichnin quá 5 ngày vì thu c h p thu nhanh nh ng th i
ch m.
- Li u dùng r t ít. Ch ng h n chó (0,0006 - 0,001 g/ngày); dê, c u, heo
(0,002 – 0,005 g/ngày); ng a (0,0β – 0,1 g/ngày); trâu, bò (0,02 – 0,15 g/ngày).
1.2.1.2. Cafein
+ Ngu n g c: là ch t alcaloit, chi t xu t t lá chè (kho ng γ%), h t cà phê
(β%), cây cola (1,5%), ho c ch t t ng h p.
+ Tính ch t: là ch t k t tinh, v đ ng, ít tan trong n

c, tan trong benzoat natri.

+ Tác d ng
- Li u nh : kích thích tktw, làm t nh táo, t ng ho t đ ng tim, t ng bài ti t
n

c ti u nên dùng đ ch a suy nh

c tim, ti u ti n, c m n ng, ng đ c, ng t.

- Dùng đ tr l c, tr s c, b i b c th đ i v i các b nh n ng kèm suy
nh

c, m t m i.
- Dùng ph i h p v i thu c h nhi t khi b s t cao.
+ Cách dùng: tiêm d

i da, có th t ng li u khi c n thi t, li u l

ng tùy lo i

v t nuôi. Ch ng h n: trâu, bò (β – 3 g/ngày); dê, c u, heo (0,2 – 1,0 g/ngày); chó
(0,1 – 0,5 g/ngày).
+ L u ý: h t s c c n th n khi dùng thu c này cho ng a.
1.2.1.3. Long não

14


+ Ngu n g c: đ
th t ng h p đ

c l y t tinh d u c a cây long nưo (laurus camford), ho c có

c long nưo nhân t o. Hi n nay, ng

i ta còn s n xu t đ

c ch t d n

xu t c a long nưo.
+ Tính ch t: là ch t k t tinh màu tr ng, mùi th m và h c, v đ ng, r t ít đ c; d
tan trong r
đ th

u, ete, cloroform, d u và ch t béo; ít tan trong n

c, th ng hoa

nhi t

ng.
+ Tác d ng:
- Làm t ng ho t đ ng tim, t ng huy t áp, t ng hô h p, ph c h i c n ng

tu n hoàn và hô h p khi b trúng đ c.
- Th

ng dùng đ đi u tr các tr

ng h p sau: kích thích h tim m ch khi

v t nuôi b viêm nhi m; làm thu c tr l c khi v t nuôi b suy nh
+ Cách dùng: có th tiêm, u ng, xoa bóp ngoài da. Li u l

c.
ng tùy lo i thu c,

lo i v t nuôi.
+ L u ý: dùng thu c này th t s có mùi long nưo, dùng sau 2 – γ ngày m i h t
mùi.
1.2.2.ăThu cătácăđ ngălênăh ătiêuăhóa
1.β.β.1. Ch t chát (tanin, taninum)
+ Ngu n g c: th

ng l y trong các lo i lá, trái, v có ch t chát nh lá i, lá

tr u, lá sim, lá m , lá chè, trái i, trái ô ma, v m ng c t…

+ Tính ch t: tanin là ch t b t màu vàng xám, r t chát, d tan trong n

c.

+ Tác d ng:
- Làm se niêm m c ru t vì tanin + albumin t o thành màng c ng, dày, che
ph , b o v đ u mút th n kinh đ b kích thích, làm cho s bài ti t c a ru t ch m
h n, n

c th m vào ru t ít h n, do đó ng

i ta th

ng dùng đ tr tiêu ch y.

- Làm s n da, gi m ti t d ch ru t, gi m s lên men.
- Làm khô các v t th

ng ch y n

c, sát trùng v t th

ng và m n nh t,

ch ng viêm.
+ Cách dùng: cho u ng, li u l

ng tùy lo i v t nuôi. Ch ng h n: ng a (5 – 20

g/ngày); trâu, bò (5 – 25 g/ngày); dê, heo (2 – 5 g/ngày); chó, mèo (0,5 g/ngày).

1.2.2.2. Thu c t y

15


+ Là nh ng thu c có tác d ng làm t ng c

ng nhu đ ng ru t và bài ti t d ch

ru t do đó gây tiêu nhi u và l ng.
+ M t s lo i thu c t y th

ng dùng trong thú y nh :

Sulfate natri (Na2SO4.H2O)
- Tính ch t: là thu c có tinh th tr ng, v m n chát, d tan trong n
- Tác d ng: li u th p gây nhu n tr

c.

ng, kích thích ti t m t, t ng c

ng

h p th ch t béo; li u cao là thu c t y đi n hình.
- Li u l

ng: tùy v t nuôi và hàm l

Ch ng h n ng a: li u nhu n tr

bò: li u nhu n tr
tr

ng; cho u ng vào bu i sáng, lúc đói.

ng β0 – β5 g/ngày, li u t y 100 – 250 g/ngày. Trâu,

ng β5 – 50 g/nàgy, li u t y β50 – 400 g/ngày. Heo: li u nhu n

ng γ – 5 g/ngày, li u t y β0 – 40 g/ngày.
Sulfate magne (MgSO4.7H2O)
- Tính ch t: là thu c có d ng tinh th tr ng, sáng bóng, v m n chát.
- Tác d ng: trong đi u tr th

ng dùng đ t y. Ch ng h n ng a: li u t y

200 – 500 g/ngày; trâu, bò 300 – 800 g/ngày; heo 25 – 50 g/ngày.
i hoàng
- Là thu c t y có tác d ng làm t ng nhu đ ng ru t già, đ
b t ho c cao ngâm r

c ch

d ng

u.

- Li u th p có tác d ng nhu n tr

ng, kích thích ti t m t; li u cao dùng

làm thu c t y đi n hình.
Th o quy t minh (mu ng mu ng)
- L y t h t và lá c a cây mu ng mu ng.
- Dùng làm thu c nhu n tr
cao (khi dùng sao vàng s c l y n

ng, ho c có th tr đau m t đ và huy t áp

c u ng).

1.2.3.ăThu căkhángăsinh
1.β.γ.1.

ic

ng

+ Kháng sinh là nh ng ch t có tác d ng ng n c n, kìm hưm s sinh tr

ng,

phát tri n và sinh s n c a vi khu n ho c tiêu di t vi khu n.
+ Trong ch n nuôi, ch t kháng sinh ngoài m c đích đi u tr b nh, nó còn có
tác d ng kích thích cho v t nuôi t ng tr ng và m n đ n u dùng li u nh .

16


+ Hi n nay, ng

i ta chia làm 2 nhóm kháng sinh là: ks do t ng h p hóa h c

và ks do chi t tách t vsv (n m, vi khu n); ho c t sv (đ ng v t, th c v t).
1.β.γ.β. Các lo i kháng sinh
Thu c kháng sinh do t ng h p hóa h c (kháng sinh hóa ch t – sulfamide)
+

ic

ng v sulfamide: ch t sulfamide đư đ

1905. Nh ng đ n n m 19γ5 Domagk (ng
prontosin có tác d ng kìm hưm liên c u khu n

i

c Helmo t ng h p t n m

c) l n đ u tiên đư tìm ra ch t
chu t b ch, t đó kích thích nhi u

công trình nghiên c u. C ng trong n m đó v ch ng ông Trefouel – vi n pasteur
pari đư tách ch t trên ra làm β ph n khác nhau là: ch t triaminobenzen và ch t amid
sulfanilic (có tác d ng kìm hưm s phát tri n c a vi khu n). Công trình nghiên c u
này đư góp ph n quan tr ng trong vi c ch t o ra sulfamide b ng cách t amid
sulfanilic thay th các g c khác nhau ng

i ta đư t o r t nhi u lo i sulfamide khác

nhau. Nh v y, sulfamide là tên chung c a m t nhóm thu c có c u t o hóa h c t
ch t g c là amid sulfanilic.
+ Tác d ng c a sulfamide: sulfamide là nh ng ch t có tác d ng c ch s
sinh tr

ng, phát tri n và sinh s n c a vi khu n, làm cho vi khu n y u đi, t o đi u

ki n cho ho t đ ng th c bào c a c th d dàng h n. Woodo th y r ng: có nhi u
y u t làm gi m tác d ng c a sulfamide, trong đó y u t quan tr ng nh t là PABA
(acid paraamino benzoic).
C ch tác d ng c a sulfamide: cho t i nay, ng

i ta ch a hi u bi t đ y đ

v c ch tác d ng c a chúng, nh ng theo gi thuy t c a Felds thì tác d ng c a
sulfamide và nhi u ch t ks khác là tác d ng kháng chuy n hóa, nó làm ng n c n quá
trình T C c a c th vi khu n. Nh ng ch t tham gia vào quá trình T C c a c th
g i là ch t chuy n hóa (hay chuy n hóa t ). Vk mu n st, pt và ss đ

c c n ph i có

ch t PABA (ch t chuy n hóa) đ t ng h p acid folic gây tác đ ng. Vì v y, n u thi u
PABA thì vk không t ng h p đ

c acid folic, do đó vk s ng ng sinh tr

ng, phát

tri n và sinh s n. Gi a sulfamide và PABA có công th c g n gi ng nhau (m t bên
có g c sulfonyl, m t bên có g c carboxyl) và kích th

c phân t g n b ng nhau. Vì

th , trong quá trình t ng h p acid folic, vk d dàng s d ng sulfamide – t o ra ch t
không ph i là acid folic, do đó vi khu n s ng ng st, pt và ss.

17


Ghi chú: ái l c c a PABA (ch t chuy n hóa) trong vi c t ng h p acid folic >
sulfamide (ch t kháng chuy n hóa) r t nhi u. Gi a chúng có h ng s c nh tranh,
h ng s c nh tranh c a PABA v i m t s sulfamide nh sau:
PABA v i streptocid tr ng là: 1/600
PABA v i ganidan là: 1/100
PABA v i sulfathiazol là: 1/γ6…
H ng s c nh tranh càng l n thì tác d ng c a sulfamide càng m nh. Nh v y,
theo s li u trên thì tác d ng c a sulfamide theo th t t ng d n nh sau:
streptocid tr ng < ganidan < sulfathiazol
+ Cách s d ng sulfamide
- Dùng càng s m càng t t, dùng ngay sau khi b t đ u xu t hi n các tri u
ch ng nhi m khu n.
- S d ng li u cao ngay t đ u đ t o đ
- Nên cho u ng nhi u n

c n ng đ c n trùng c n thi t.

c đ kh i h i th n (4 viên thu c + 1 lít n

c).

- Dùng m t lo i thu c n u không kh i b nh thì ph i đ i thu c khác ngay.
- Dùng đ li u trình 6-8 ngày, n u kh i b nh có th dùng thêm 1-2 ngày
n a ch không d ng thu c s m.
- Nên dùng ph i h p v i các lo i ks khác đ nâng cao hi u l c c a thu c
(n u c n).
- Khi dùng thu c sulfamide ph i k t h p v i vitamine B1, B6, C; cho n
th c n loưng; t ng c

ng b i d

ng c th .

- Sulfamide có tác d ng đi u tr t t, nh ng c ng gây ra các tác d ng ph
nh : v t nuôi có th choáng, bu n nôn, n ít ho c b

n, ít ho t đ ng, r i lo n ti t

ni u (bí ti u, ti u ra máu, s i sulfa hay acetyl hóa), viêm gan, vàng da, n i m n,
ng a c c b ho c toàn thân. Dùng lâu ngày s thi u máu, da và niêm m c nh t nh t,
c th gi m s c đ kháng.
+ Hi n nay có m t s thu c sulfamide th

ng dùng nh : sulfaguanidin

(ganidan), sulfathiazol, sulfathiazol, sulfamerazin, sulfadimerazin, sulfanilamid,
sulfarim, sulfacylum, sulfametoxazol, trimetoprim t l 5:1 (bi t d
trimazol…)

18

c là biseptol,


Thu c kháng sinh do n m
+ Ngu n g c: trên 2.500 n m tr

c đây, y h c Trung Qu c đư bi t dùng

s a đ u nành lên men đ đi u tr các ch ng nhi m khu n. Các tác gi nh :
Manaxein và Palatenov (1871) đư quan sát và đ c p nhi u đ n ch t kháng sinh.
Fleming (ng

i Anh, 19β8) trong lúc nghiên c u t c u vàng, ông th y khi có l n

n m m c penicilium, thì vùng g n n m m c đó vk không phát tri n đ
ông đư chi t tách đ

c t môi tr

c. Sau đó

ng nuôi c y n m Penicilium notatum m t ch t

đ c hi u có kh n ng ng n c n s pt t c u vàng và m t s vk khác g i là penicilin
và dùng vào đi u tr , nh ng penicilin c a Fleming còn r t đ c.

n n m 1941

Florey và Chain v i nhi u nghiên c u công phu đư chi t xu t đ

c t

n m

Penicilium notatum ch t penicilin tinh khi t và chính th c đ a vào s n xu t. N m
1942 Ermoleva (Liên Xô c ) đư chi t xu t đ
cao. Sau đó nh ng lo i thu c ks khác l n l

c t n m penicilin có hàm l

ng r t

t xu t hi n nh : streptomycin (1944),

chloramphenicol (1947), aureomycin (1948)… Hi n nay, có hàng nghìn lo i ks đư
đ

c s n xu t nh ng các nhà nghiên c u trên th gi i v n đang tìm tòi và t ng h p

các ks m i có tác d ng ch ng n m, vk, virus, ung th …
+

c đi m khác nhau c b n c a ks do n m v i sulfamide là:
- Tác d ng c a kháng sinh do n m đ n vi khu n m nh m , r ng rưi h n

so v i sulfamide.
-

c tính ít h n nên d s d ng và ít gây r i lo n cho c th .

+ M t s kháng sinh n m th

ng dùng:

- Pencilin: là lo i kháng sinh đ

c chi t xu t t n m Penicilium notatum,

Penicilium crysogenum, Penicilium crustosum ho c t bán t ng h p (1941). Là ch t
b t màu tr ng; d b phá h y trong môi tr
đ cao; dung d ch penicilin

ng acid, ki m, oxi hóa, đ

100C ch gi đ

m và nhi t

c trong 48h, đào th i nhanh (4 - 6h).

Chúng có nhi u lo i nh : penicilin G, V, F, X, K, L… nh ng ng

i ta th

ng s

d ng penicilin G và V. N u l y penicilin G làm tiêu bi u thì tác d ng c a nó là: di t
các vk Gr (+) r t m nh, không tác d ng ho c tác d ng y u v i các vk Gr (-), tr c
khu n lao và virus. Vì v y, có th

ng d ng đi u tr đ

c u, ph c u, đóng d u, nhi t thán, u n ván, v t th

19

c nh ng b nh do liên c u, t
ng có m , m n nh t, các lo i


viêm (ph i, th n, bàng quang, m t…) li u 5.000 - 10.000 UI/kg th tr ng/ngày tùy
lo i v t nuôi, tùy tr ng thái b nh lí.

c bi t, thu c d b d ch v phá h y, d gây co

gi t nên không dùng đ r a các v t th

ng

nưo, d gây d

ng nên dùng thu c

ph i đúng ch đ nh nh t là đ i v i v t nuôi nh , chó, thú c nh…
- Streptomycin đ
ng

c chi t su t t n m Astinomyces griseus do Waksman

i M tìm ra n m 1944, là thu c đ c b ng B, d ng b t tr ng ngà ch a trong l

đ ng 1 g = 1.000.000 UI, tan trong n

c ho c dung d ch n

c mu i đ ng tr

ng, d

gây choáng, r t b n, th i ch m (sau β4h th i 80%), có th tiêm ho c cho u ng vì
thu c ít b phá h y và h p thu đ

c trong ng tiêu hóa; tác d ng ch y u v i vk Gr

(-) & vk kháng acid nh vk lao, còn vk Gr (+) thì y u h n penicilin. Vì v y, có th
ng d ng đi u tr đ

c nh ng b nh nh t huy t trùng, nhi m khu n đ

(tiêu ch y, viêm ru t…), nhi m khu n đ
qu n…), nhi m khu n

ng hô h p (lao, viêm ph i, viêm ph

da (đóng d u, vàng da do xo n trùng…), x khu n

trâu, bò; ph ng n p mang

astinomyces

ng tiêu hóa

tôm do vk pseudomonas…

c bi t,

thu c không dùng cho loài v t; ít dùng cho gia c m vì r t d m n c m; d gây tai
bi n cho chó (r i lo n ti n đình, đi lo ng cho ng, viêm th n…) n u dùng thu c li u
cao và kéo dài.
- Tetracylin: hi n nay, trong thú ý ng

i ta th

ng s d ng γ lo i là

tetracylin, oxitetracyclin (terramycin), chlotetracyclin (aureomycin). Chúng có c u
t ot

ng t nhau, ngoài tác d ng đi u tr b nh thu c còn dùng đ phòng b nh và

kích thích t ng tr

ng cho v t nuôi còn non.

Tetracyclin: đ

c chi t xu t t

n m Streptomyces aureofacius,

Streptomyces enboniger… d ng b t k t tinh, màu vàng t i, không mùi, g n nh
không v , d

i tác d ng c a ánh sáng và đ

màu s m l i. Tác d ng

h u h t Gr (+) và Gr (-) (m n c m cao h n), nên dùng đ

tr các b nh nh : nhi m khu n đ
ho c tr c khu n, th

m không khí thu c b oxi hóa thành

ng ru t (tiêu ch y do escheria coli, l do amip

ng hàn…), nhi m khu n đ

qu n, viêm màng ph i có m …); nhi m khu n đ

ng hô h p (viêm h ng, viêm ph
ng ti t ni u; nhi m khu n da;

viêm m t. Thu c có th cho u ng, tiêm, bôi xoa ngoài (d ng m ).

20


Oxitetracylin (terramycin, oxinycoin, tetran): là thu c đ
n m Astinomyces rimosus; d ng b t k t tinh màu vàng t

đ th

ng và khô, d b oxi hóa thành màu nâu d

i, không mùi, b n

ng. Thu c tác d ng

khu n đ
th

nhi t

i tác đ ng c a ánh sáng và

không khí m, đ c tính th p song dùng lâu ngày s có hi n t
d

c chi t xu t t

ng quen thu c và d

c Gr (+) và Gr (-) nên dùng đ tr các b nh nh : nhi m

ng hô h p, tiêu hóa, ti t ni u, máu (nhi t thán), ngoài da (đóng d u, v t

ng nhi m trùng

gia súc, v t t i loét

cá…), b nh xo n trùng. Ngoài ra,

terramycin còn dùng làm thu c nh m t, nh tai, ho c bôi ngoài da (d ng m ).
Chlotetracylin (aureomycin, biomycin): đ

c chi t xu t t

n m

Astinomyces aureofaciens; d ng b t tinh th màu vàng; không mùi, v đ ng, ít tan
trong n

c, d b phân h y b i acid, ki m và ánh sáng; thu c tác d ng m nh

Gr (+) và Gr (-) nên dùng đ tr các b nh nh : viêm (ph i, đ

c vk

ng tiêu hóa, d dày-

ru t, tai ngoài); tiêu ch y, l ; t huy t trùng; nhi t thán; xo n khu n; nhi m khu n
(do t c u,

m t), v t th

ng có m , b ng. Ngoài ra, còn có các lo i ks do n m

khác nh : ampicilin, kanamycin, gentamycin, chloramphenicol…
Thu c kháng sinh do các ngu n g c khác (vi khu n, th c v t, đ ng v t)
- T vk: bacillus subtilic s n xu t kháng sinh bacitracin (subtilin) tr tiêu

ch y, l tr c trùng.
- T tv nh : hành, t i có phitoncid; hành có alicin; cà chua có tomatin;
ho c t các loài cây khác (tô môn, sài đ t, b công anh…) c ng có ch t kháng sinh.
- T đv: cá có ermolin dùng đ tr cúm, l ; t h ng c u có erythrin có tác
d ng v i liên c u, b đào c u trùng.
Nh ng hi u bi t c n thi t khi dùng kháng sinh:
- Ch n đúng ks đ i v i b nh, dùng đúng ch đ nh (n ng đ , li u l

ng, li u

trình…).
- Tr

c khi dùng ks ph i th ph n ng (test). Có β lo i: test nh gi t và test

l y da, n u th y d

ng tính thì không dùng thu c đó.

- Dùng ks càng s m càng t t, dùng li u cao r i gi m d n.
- Nên dùng ph i h p các lo i ks v i nhau và kèm theo thu c b đ t ng
hi u qu đi u tr .

21


- N u b choáng ph n v ta ph i x lý ngay (đ v t nuôi n m yên n i kín
gió, đ u h i th p và nghiêng v m t bên, tiêm d

i da 0,2 - 0,3 ml dung d ch

adrenalin 0,1%. N u sau 10 - 15 phút th y con v t không có chuy n bi n gì, ta tiêm
ti p adrenalin 0,1% v i li u nh trên; n u tim m ch v n y u và m t m i thì tiêm
glucoza 5% vào t nh m ch th t ch m, li u 15 – 20 ml/kg th tr ng; có th cho v t
nuôi th ho c hít oxi (t m bông có oxi), cho u ng thu c an th n, tiêm thu c ch ng
d

ng (dimedron ho c promethazin, li u β ml/10 - 20 kg th tr ng. Sau khi tr l i

bình th
d

ng, c n theo dõi s c kh e, cho u ng thu c tr s c và t ng c

ng b i

ng đ t ng s c đ kháng c th ).
- Không dùng ks trong các tr

ng h p nh : v t nuôi có ti n s choáng, d

ng; m c b nh th n; tr s sinh…
Ghi chú:
+ Test nh gi t: sát trùng da b ng b ng c n 700, nh vào đó 1 gi t dung
d ch NaCl 0,9%, c nh đó 4 cm nh 1 gi t kháng sinh (1 ml có 1 v n đ n v ), 10 - 20
phút sau n u th y

đó có bi u hi n ban đ , s n ng a, phù n thì test là d

ng tính,

ta không nên dùng ks này đ tiêm.
+ Test l y da: sát trùng da b ng c n 700, nh vào đó 1 gi t dung d ch NaCl
0,9%, c nh đó 4 cm nh 1 gi t kháng sinh (1 ml có 1 v n đ n v ), đ t kim vô trùng
trên b m t da m t góc 450, cho đ u kim vào sâu 1 - 1,5 mm (không làm ch y máu)
b m thu c vào (ít và loãng), 10 - β0 phút sau n u th y
ng a, phù n (đ

ng kính > 5 mm) thì test là d

đó có bi u hi n ban đ , s n

ng tính, v t nuôi d

ng v i ks này

nên ta không tiêm.
1.2.4.ăThu căsátătrùngăvàătr ăkí sinh trùng
1.β.4.1. Thu c sát trùng
+ Tác d ng: c ch ho c tiêu di t vk, làm cho da ho c niêm m c
(m n, nh t, tr y, tróc…) không b nhi m trùng, tái sinh nhanh, v t th
thành s o.
+ M t s lo i thu c sát trùng th

ng dùng:

22

v t th

ng

ng chóng


- Thu c tím (KMnO4 = kalium hypermanganium): dùng đ r a các v t
th

ng, niêm m c ni u đ o; làm m t mùi hôi th i; làm se niêm m c; ch a b ng

(n ng đ loưng); sát khu n m nh: Gr (-) m nh h n Gr (+).
- Iod: dùng đ sát khu n vì nó làm bi n m t albumin c a nguyên sinh ch t
vi khu n.
- Xanh methylen (methylen blue): dùng đ nhu m; sát khu n ngoài da,
niêm m c mi ng, l i.
- Thu c đ (mercurochrom): dùng đ sát trùng (vi trùng sinh m , v t
th

ng, n i m x , m n nh t…); ho c t y mùi hôi th i

niêm m c m m, m i. T t

nh t là nên pha thu c đ v i pecicilin, ho c rifadin đ dùng.
- C n etylic (th

ng là c n 700) không màu, tinh khi t (dùng trong đi u

tr ). Dùng đ bôi lên da sát trùng, ch ng viêm, làm khô da, s n da.
L u ý: c n xanh dùng đ đ t đèn c n.
1.2.4.2. Thu c tr kí sinh trùng

+ Ph i b o đ m β đi u ki n sau: đ c đ i v i kst, không đ c đ i v i ký ch .
+ Thu c có nhi u tác đ ng khác nhau:
- Làm c ch s phát tri n c a giun sán, tê li t ho c làm ch t giun sán, sau
đó giun sán theo phân ra ngoài.
- Làm tê li t giun sán nên không bám đ

c vào b máy tiêu hóa, sau đó

dùng thu c t y đ đ a giun sán ra ngoài.
- Làm kích thích giun sán và ru t co bóp đ đ a giun sán ra ngoài, không
c n dùng thu c t y.
+ M t s thu c tr kst: piperazin, dipterex, levaris, levamisol, lopatol, vermox,
trái keo, h t cau già, h t bí đ …
1.2.5. Thu căvaccineăvàăhuy tăthanh
1.2.5.1. Vaccine
+ Khái ni m: n m 1876, m t y s ng
ch ng cho ng
ph

i Anh đư l y v y đ u mùa c a bò cái

i (bò cái: vacca) th y bò m c b nh nh . Sau đó ng

ng pháp này đ phòng b nh đ u mùa cho ng

c u v thu c phòng b nh, Pasteur (ng

i ta đư dùng

i. B ng nhi u công trình nghiên

i Pháp) đư kh ng đ nh: có th t o mi n d ch

23


nhân t o cho ng

i và v t nuôi, đ ng th i đ ngh s d ng thu t ng "vaccine" đ

g i tên cho các ch ph m sinh h c dùng đ phòng BTN; các vaccine đó đ

c ch

b ng b n thân m m b nh (vk, virus…) ho c s n ph m do m m b nh s n sinh ra
(đ c t ). Nh v y, b n ch t c a vi c s d ng vaccine là đ a kháng nguyên vào c
th đ ng v t kh e, kích thích c th s n sinh ra kháng th đ c hi u ch ng l i s xâm
nhi m c a m m b nh t

ng ng, kích thích y g i là đáp ng mi n d ch.

+ Phân lo i: có 2 lo i vaccine
- Vaccine ch t (vaccine vô ho t): đ
c y vk hay virus; khi đ t đ n m t s l
ch t đi b ng nhi u ph
vaccine này là th

c ch t o (s n xu t) b ng cách nuôi

ng nh t đ nh c n thi t thì làm cho chúng

ng pháp khác nhau (v t lí, hóa h c…).

ng t o mi n d ch t

c đi m c a

ng đ i y u, th i gian mi n d ch ng n, vì th

đ làm cho tính mi n d ch cao h n, dài h n ng

i ta cho thêm vào vaccine d u ho c

ch t b tr keo phèn… Lo i này s d ng th

ng an toàn, không gây ph n ng,

dùng li u cao h n vaccine s ng. Có γ d ng vaccine ch t th

ng đ

c s d ng:

D ng vaccine ch t không có b tr (bacterin): đi u ch b ng canh trùng
ch t nh vaccine xo n trùng.
D ng vaccine ch t có b tr keo phèn: nh m làm t ng hi u l c và th i
gian mi n d ch trong c th đ ng v t. Ch ng h n: vaccine t huy t trùng các lo i,
vaccine đóng d u heo keo phèn…
D ng vaccine ch t có b tr d u (vaccine nh hóa).
- Vaccine s ng (vaccine nh

b nh đư đ

c đ c): đ

c ch t o (s n xu t) b ng m m

c làm gi m đ c l c t nhiên ho c l y đ c t x lí b ng nhi u ph

ng

pháp khác nhau (v t lí, hóa h c, sinh h c…) đ chúng không còn có kh n ng gây
b nh và kh n ng ph c h i l i tính gây b nh ban đ u, nh ng y u t kháng nguyên
v n còn đ đáp ng mi n d ch cho đ ng v t. Ví d : vaccine lasota, vaccine d ch t ,
vaccine đóng d u heo…

c đi m c a nó là th

mi n d ch lâu h n, s d ng th
Có β lo i vaccine s ng th
D ng t

ng đ

ng t o mi n d ch m nh, th i gian

ng d gây ph n ng, dùng li u ít h n vaccine ch t.
c s d ng là:

i: không b o qu n đ

c lâu, nên th

trình d tr và đem đi s d ng.

24

ng g p khó kh n trong quá


D ng đông khô: đ

c làm đông khô

nhi t đ l nh nên vi c b o qu n, d

tr , v n chuy n, s d ng d dàng, th i gian b o qu n c ng lâu h n.
c đi m c a vaccine:

+

- Ch có tác d ng phòng b nh ch đ ng đ t o mi n d ch ch đ ng.
- Sau khi s d ng 7 - β1 ngày (tùy lo i) m i t o đ

c mi n d ch b o h

v ng ch c, trong th i gian này v t nuôi có th m c b nh, đ kháng gi m nên ta ph i
nuôi d

ng, ch m sóc, v sinh th t t t.
- Th i gian mi n d ch γ - 6 tháng tùy lo i, do đó ta ph i n m rõ đ c đi m

này đ gây mi n d ch l i b ng cách tái ch ng.
+ Cách s d ng vaccine:
- Tr

c khi s d ng vaccine ph i ki m tra l , nhưn, tính ch t v t lí c a

thu c đ bi t nh ng đ c đi m c a thu c và dùng đ
- Khi đư pha loưng vaccine v i n

c hay không.

c c t ho c n

c sinh lí nên dùng h t

thu c trong ngày.
- Có th tiêm vaccine d

i da, tiêm th t, nh m t, nh m i, đ c bi t không

tiêm vào t nh m ch. Tuy t đ i không dùng vaccine b h ng, m t nhưn, quá h n s
d ng.
- Vaccine ch tiêm cho v t nuôi kh e, m t s tr
b nh d ch t v t ta ph i tiêm th ng vaccine vào

ng h p b nh đ c bi t nh

d ch đ gi m thi t h i t i đa và d p

t t d ch nhanh chóng.
- Dùng vaccine ph i đúng quy đ nh tùy lo i đv, n ng đ , li u l
tiêm, k thu t tiêm… Sau khi tiêm ph i theo dõi, b i d

ng, đ

ng

ng, ch m sóc v t nuôi.

- N u v t nuôi có ph n ng c c b n i tiêm (nóng, s ng, đau…) có th
ch

mn

c nóng, tiêm cafein đ làm gi m ph n ng này. N u n i tiêm b nhi m

trùng gây áp xe m , ph i m áp xe đó và đi u tr b ng ks. N u có hi n t
(s t, run, n i m n, th g p…) ph i x lí ngay b ng thu c ch ng d

ng d

ng

ng (kháng

histamin nh : adrenalin, phenergan, ephedrin, dimedron…).
- Tr

c và sau khi tiêm vaccine ph i sát trùng d ng c th t t t, đ ngu i

m i l y thu c vào.
+ Cách b o qu n vaccine:

25