Cơ sở Tự nhiên Xã hội Giáo trình dành cho sinh viên ngành Tiểu học

UBNDăT NHăQU NGăNGÃI
TR

NGă

IăH CăPH MăV Nă

NG

KHOAăS ăPH MăT ăNHIểNăậ T ăGIÁOăD CăTI UăH C

************

BÀIăGI NGăH CăPH N
C ăS ăT ăNHIểN - XÃăH Iă

NG

IăBIểNăSO N:

NGăMUỌN

QU NGăNGÃI,ăTHÁNGă5/β014


M ă

U

C ăs ăt ănhiênăvàăxãăh iălàăm tăh căph năquanătr ngăvà c năthi tăđ ăsinhăviênă
sauăkhiăraătr

ngăcóăth ăgi ngăd yăt tăcácăb ămônμăT ănhiênă – Xãăh i,ăKhoaăh c,ă

L chăs ăvàă aălý ăb căti uăh c.ă
H căph nănàyăcungăc păchoăsinhăviênănh ngătriăth căc ăb năv ăsinhăh cμăkháiă
quátă v ă gi iă th că v t,ă đ ngă v t;ă v ă conă ng
l

ng;ăv ă

aălý (

aălý đ iăc

iă vàă s că kh e;ă v ă v tă ch tă vàă n ngă

ng,ăchâuăl căvàăVi tăNam);ăv ăL chăs d ngăn

că

vàăgi ăn

căc aădânăt căVi tăNamă(cácăs ăki năL chăs ,ănhânăv tăL chăs tiêuăbi u,ă

nh ngă b

că phátă tri nă chínhă c aă L chă s Vi tă Nam).ă N iă dungă h că ph nă g mă βă

ph năchínhμ
- Ph nă1μăT ăNhiên

+ Sinh h cμăsinhăviênăs ătrìnhăbàyăđ
th că v t,ă đ ngă v t,ă conă ng

cănh ngăki năth c,ăk ăn ngăc ăb năv ă

iă vàă s că kh e.ă T ă đó,ă sinhă viênă s ă xácă đ nhă đ

că h ă

th ngătriăth căc ăb nă v ăsinhăh cătrongă mônăt ănhiênăvàăxãăh i,ă mônăKhoaăh c ă
b căti uăh c.
+ V ỏ ch ỏ ốà n ng l

ngμăcungăc păchoăsinhăviênănh ngăthôngătinăc ăb nă

nh tăv ăđ căđi m,ătínhăch tăc aăm tăs ăch t,ăv tăli u,ănh ngăd ngăn ngăl
thu căg năg iăv iăđ iăs ngăc aăconăng
+

i.

a lýμăcungăc păchoăsinhăviênănh ngătriăth căc ăb năv ă

aălý cácăchâuăl căvàă

ngăquenă

aălý đ iăc

ng,ă

aălý Vi tăNam.ăNh ngătriăth căt iăthi uănàyăgiúpăsinhăviênă

xácăđ nhăvàăd yăt tăcácăbàiăd yăcóăn iădungă

aălý trongăch

ngătrìnhăt ănhiênăvàăxãă

h i;ă aălý ăti uăh c.
- Ph năβμăXãăH i
+ M ỏ s ki n ỏh c chỐng ố xã h iμă ăti uăch ăđ ănàyăsinhăviênăs ătìmăhi uă
cácăkháiăni măv ăgiaăđình,ăcácălo iăhìnhăvàăch căn ngăc aăgiaăđình,ăcácăm iăquanăh ă
trongăgiaăđình,ăch tăl

ngăcu căs ngăvàăm tăs ăthayăđ iăđangădi năraătrong m tăs ă

giaă đìnhă Vi tă Namă hi nă nay;ă vaiă trò,ă nhi mă v ,ă ch că n ng,ă c ă c u,ă c aă l pă h c,ă
tr

ngăti uăh c,ănhi măv ăc aăng

iăgiáoăviênăvàăh căsinhăti uăh c;ăcácăho tăđ ngă

kinhăt ,ăxãăh i,ăv năhóa,ăL chăs vàăc ăc uăt ăch căxãăh iă ăđ aăph

ngă(xã,ăhuy n,ă

t nh).ăTrênăc ăs ăđó,ăsinhăviênăs ăv năd ngăm tăcáchăcóăhi uăqu ăkhiăthi tăk ăcácăbàiă

gi ngăcóăn iădungăv ăgiaăđình,ănhàătr

ng,…ătrongămônăT ănhiênăvàăxãăh iă ăti uă

h c.
+ L ch s μă cungă c pă choă ng

iă h că m tă cáchă h ă th ng,ă c ă b nă cácă s ă ki n,ă

nhânăv tăL chăs tiêuă bi u,ănh ngăb
th iă Hùngă V
trìnhăL chăs

căphátătri năchínhăc aă L chăs Vi tăNamăt ă

ngă đ nă nay.ă T ă đó,ă ng

iă h că n mă v ngă vàă gi ngă d yă t tă ch

ăti uăh c.

Nh ngă ki nă th că nàyă khôngă ch ă giúpă sinhă viênă n m đ
b nămônăh cămà cònăgiúpăsinhăviênăcóăđ
trongăt

ngă

ngălai.

că cácă thôngă tină c ă

căt ăduyătíchăc c,ăt ăh c,ăt ănghiênăc uă


M CăL C
M ă

U

PH NăA. T ăNHIểN
CH

NG 1. SINH H C .................................................................................................... 1

1.1. Th c v t .........................................................................................................1
1.1.1.ăTìmăhi uăkháiăquátăv gi i th c v t............................................................1
1.1.β.ăTìmăhi uăcácăc ăquanăsinhăd
1.β.ă

ng c a th c v t ..........................................3

ng V t .....................................................................................................22

1.β.1.ăTìmăhi uăkháiăquátăv gi iăđ ng v t.........................................................22
1.3. Con ng

iăvàăs c kh e ................................................................................36

1.γ.1.ăTìmăhi uăkháiăquátăv c ăth ng

1.γ.4.ăTìmăhi u m t s b nhăthôngăth
CH

NGă2.ăV T CH TăVÀăN NGăL

β.1.ăTìmăhi u v n

iăvàăh v năđ ng ................................36
ngăvàăcácătaiăn năth

ng g p ..............52

NG.............................................................. 57

căvàăt m quan tr ng c aăn

β.1.1.ăThànhăph năvàăc uătrúcăphânăt c aăn

c ...........................................57

c ................................................57

2.1.2. M t s tínhăch tăvàăh ng s v tălíăquanătr ng c aăn
β.1.γăCácănguyênănhânăgâyăôănhi mămôiătr

ngăn

c ...........................58

c ......................................59

2.2.ăTìmăhi uăvaiătròăvàăđ căđi m c aăkhíăquy n,ăánhăsáng,ăâmăthanh ..............60
β.β.1.ăKhíăquy n .................................................................................................60
β.β.β.ăÁnhăsáng ...................................................................................................60
β.β.γ.ăÂmăthanh ..................................................................................................62
2.3. Tìmăhi u m t s ch tăkhíătrongăkhíăquy n ..................................................63
β.γ.1.ăÔxi ............................................................................................................63
β.γ.β.ăNit ...........................................................................................................63
β.γ.γ.ăHiđrô .........................................................................................................64
β.γ.4.ăKhíăcacbonic .............................................................................................65
2.4. Nh n bi t m t s kim lo i thôngăd ng ........................................................66
2.4.1. S t .............................................................................................................66
β.4.β.ă

ng .........................................................................................................66

β.4.γ.ăNhôm ........................................................................................................67
2.5. Nh ng hi u bi t v th y tinh,ăđ g m,ăvàăv t li uăthôngăd ngăkhác ..........68


2.5.1. Thu tinh ..................................................................................................68
β.5.β.ă

g m .....................................................................................................68

β.5.γ.ăXiăm ng ....................................................................................................70
2.6. Tìmăhi u v cácăngu năn ngăl
β.6.1.ăN ngăl

CH

ng .............................................................71

ng ...............................................................................................71

β.6.β.ăCácăngu năn ngăl

ng..............................................................................71

β.6.γ.ăCácăngu năn ngăl

ng s chă(khôngăgâyăôănhi mămôiătr

NGă3.ă

γ.1.ă

ng) ................72

AăLệă......................................................................................................... 76

aălíăt nhiênăđ iăc

ng .............................................................................76

γ.1.1.ăTìmăhi u v v ătr vàăh m t tr i .............................................................76
γ.1.β.ăTìmăhi uăhìnhăd ngăvàăc u t oăbênătrongătráiăđ t .....................................81
γ.1.γ.ăTìmăhi u v năđ ng t quay quanh tr c c aătráiăđ tăvàăh qu .................83
γ.1.4.ăTìmăhi u v năđ ng c aăTráiă

t quanh h M t Tr iăvàăh qu ...............86

3.1.5. Th căhànhăs d ng qu đ a c uăvàăb năđ ...............................................89
3.1.6. Tìmăhi u m t s thànhăph n l p v
3.2. Kháiăquátăv

aăLí ..............................................89

aălíăcácăChâuăL c ...............................................................92

γ.β.1.ăTìmăhi u v ChâuăPhiăvàăChâuăM ...........................................................92
γ.β.β.ăTìmăhi u v ChâuăÁ .................................................................................96
γ.β.γ.ăTìmăhi u v ChâuăÂu,ăChâuă
γ.γ.ă

iăD

ngăvàăChâuăNamăC c ...................98

aălíăVi t Nam .........................................................................................102

3.3.1.ăTìmăhi u v tríăđ aălíăvàăcácăđi u ki n t nhiên ......................................102
γ.γ.β.ăTìmăhi uă

aălýădânăc ăvàăcácăngànhăkinhăt .........................................106

γ.γ.γ.ăTìmăhi uăthiênănhiên,ăconăng

iăvàăho tăđ ng kinh t

cácăvùng ........110

PH NăB. XÃăH I
CH

NGă1.ăM T S

KI N TH C CHUNG V XÃăH I ...................................... 124

1.1.ăGiaăđình .....................................................................................................124
1.1.1.ăTìmăhi uăkháiăni m v giaăđìnhăvàăcácălo iăhìnhăgiaăđình .....................124
1.1.β.ăTìmăhi uăvaiătròăvàăch căn ngăc aăgiaăđình ...........................................125
β.1.γ.ăTìmăhi u m i quan h trong gia đình,ăch tăl ng cu c s ngăvàănh ng
thayăđ iăđangădi năraătrongăcácăgiaăđìnhă Vi t Nam.......................................128


1.β.ăTr

ng h c ................................................................................................131

1.β.1.ăTìmăhi uăvaiătrò,ăm cătiêuăvàănhi m v c aătr

ng Ti u h c ................131

1.β.β.ăTìmăhi u l p h c ....................................................................................133
1.β.γ.ăTìmăhi u nhi m v c aăng

iăgiáoăviênăti u h c ...................................134

1.β.4.ăTìmăhi u nhi m v c a h c sinh ti u h c...............................................135

1.γ.ăQuêăh

ng .................................................................................................136

1.γ.1.ăXácăđ nhăđ c
1.γ.β.ăTìm hi uăquêăh
CH

ngătìmăhi uăQuêăh

ng ................................................136

ng ...............................................................................136

NGă2.ăL CH S .................................................................................................... 139

β.1.ăTìmăhi u bu iăđ u d ngăn

căvàăgi n

c c aădânăt c ............................139

2.1.1. N năv năhoáă ôngăS năvàănh ng chuy n bi năxãăh i ...........................139
2.1.2. N năv năminhăV năLangă- ÂuăL c .........................................................140
β.β.ăTìmăhi u th i k B c thu căvàăch ng B c ................................................144
β.β.1.ăKháiăquátăchung......................................................................................144
2.2.β.ăCácăs ki n quan tr ng c n ghi nh .......................................................144
β.β.γ.ăÁchăth ng tr c aăcácătri uăđ i phong ki n Trung Qu c ........................144
β.β.4.ăPhongătràoăđ u tranh c aănhânădânătaăch ngăáchăđôăh phong ki n
ph ngăB c.......................................................................................................145

β.γ.ăTÌmăhi u th i k bu iăđ uăgiànhă
β.γ.1.ăCôngăcu c th ng nh tăđ tăn

c l p .................................................150

c c aă inhăB L nh ................................150

2.3.2. Cu căkhángăchi n ch ngăxâmăl

c T ng l n th nh t...........................151

β.4.1.ăKháiăquátăchung......................................................................................152
2.4.2. M t s s ki năvàănhânăv t L ch s tiêuăbi uătrongăcácătri uăđ i...........153
β.5.ăTìmăhi u th iăkìăh nă80ăn măkhángăchi n ch ng th cădânăphápă(1858ă1945) .................................................................................................................162
β.5.1.ăGiaiăđo n t 1858ăđ n 1895 ...................................................................162
β.5.β.ăGiaiăđo năđ u th k XX ........................................................................163
β.5.γ.ăGiaiăđo n t 1930- 1945 .........................................................................164
β.6.ăTìmăhi u v cu căkhángăchi n ch ngăpháp ...............................................165
β.6.1.ăN măđ uătiênăsauăcáchăm ngăthángăTámă1λ45.......................................165
β.6.β.ăChínăn măkhángăchi n ch ngăPháp ........................................................165


β.7.ăTìmăhi u v cu căkhángăchi n ch ng m c uăn
2.7.1.ăTìnhăhìnhăn

c (1954-1975).............169

cătaăsauăn mă1λ54 ............................................................169

2.7.β.ăCácăgiai đo năcáchăm ng Vi t Nam t 1λ54ăđ n 1975 ..........................169

β.8.ăTìmăhi u th i k c n
2.8.1. Th ng nh tăđ tăn
β.8.β.ăM

căđiălênăch ngh aăxãăh i t 1λ75ăđ n nay ..........173
c ...............................................................................173

iăn măxâyăd ng ch ngh aăxãăh i (1975-1985) ..............................173

β.8.γ.ăCôngăcu căđ i m i (T 1986- nay) ........................................................173
β.λ.ăTìmăhi u v l ch s đ aăph

ng .................................................................174

β.λ.1.ăÝăngh aăc a vi c h c t p L ch s đ aăph
2.9.2. L ch s đ aăph
TƠiăli uăthamăkh o

ng ........................................174

ngăg m nh ng v năđ ch y u sau ..............................174


PH N A. T ăNHIểN
(β0ăti t)


Ch

ng 1. SINH H C (6 TI T)

M cătiêu:
Sauăkhiătìmăhi uăti uăch ăđ ăsinhăh c,ăSinhăviênă(SV) s ăcó đ
th c,ăk ăn ngăc ăb năv ăth căv t,ăđ ngăv t,ăconăng
nàyăgiúpăSV xácăđ nhăđ

cănh ngăki nă

iăvàăs căkho .ăNh ngăhi uăbi tă

căh ăth ngătriăth căc ăb năv ăsinhăh cătrongămônăT ănhiênă

vàăXãăh iă ăti uăh c;ăcóăkh ăn ngăthuăl

măđúngăcácăm uăv t,ăt ăli uăd yăh c;ălàmă

cácăđ ădùngăd yăh căc năthi tăvàăcóătháiăđ ăyêuăthíchăb ămôn,ăyêuăthiênănhiên,ăb oă
v ătàiănguyênăsinhăv t.ă
1.1. Th căv t
1.1.1. Tìmăhi uăkháiăquátăv ăgi iăth căv t
1.1.1.1.

căđi măchungăc aăth căv t

Gi iăth căv tăbaoăg mănh ngăc ăth ăđ năbào,ăđaăbàoănhânăchu nă(Eukaryota)ă
có váchăt ăbàoăb ngăxenluloz ,ăt ăd

ngănh ăcóăl căl păch aăch tădi păl căa,ăbăvàă

cácăs căt ăquangăh păkhác.ă aăs ăth căv tăítăcóăkh ăn ngădiăchuy năvàăcóăph nă ngă

ch măv iăcácăkíchăthíchăt ămôiătr

ngăngoài.

C ăth ăth căv tăcóăkh ăn ngăs ăd ngăn ngăl

ngăánhăsángăM tăTr iăđ ăt ngă

h pă ch tă h uă c ă t ă khíă CO2 trongă khôngă khí,ă n

că vàă mu iă khoángă trongă đ t.ă

Nh ngăkhácăbi tăv iăc ăth ăt ăd

ngăđ năbào,ăgi iăProtistaălàătrongăchuătrìnhăs ngă

c aăc ăth ăth căv tăđaăbàoăph năl năcóăgiaiăđo năl

ngăb iăchi mă uăth .

H uăh tăth căv tăđ uăcóăr ,ăthân,ălá,ăhoa,ăqu ăvàăh t.ăR ăgiúpăth căv tăbámăvàoă
giáăth ,ăhútăn

căvàămu iăkhoángăcungăc păchoăcây.ăThânăgiúpăchoăcâyăđ ngăth ngă

trongăkhôngăgian,ăv năchuy năch tăh uăc ăt ăláăxu ngăvàăch tăvô c ăhoàătanătrongă
n

căt ăr ălên;ăláăcóăvaiătròăt ngăh păch tăh uăc ăt ăkhíăCOβ,ăn

d

iătácăđ ngăc aăn ngăl

căvàămu iăkhoángă

ngăánhăsángăM tăTr i.ăHoa,ăqu ăvàăh tălàăc ăquanăsinhă

s năh uătínhăc aăth căv t.
1.1.1.2.ăKháiăquátăv ăgi iăth căv t
- Ngànhărêu vàăđ aăti nă(Bryophyta)μăHi nănayăđãăđ nhălo iăđ

căkho ngăh n

12.000 loàiă rêuă vàă đ aă ti n.ă óă làă nh ngă c ă th ă th că v tă đ uă tiênă chi mă l nhă môiă
tr

ngăc n.ă
- Ngànhă c ă thápă bútă (Equisetophyta).ă Làă nh ngă th că v tă cóă m chă đ uă tiên,ă

-1-


nh ngăcóăc uăt oăđ năgi n.ăChúngăcóăthânăng mătrongăđ t,ăt ăđóăm căraăthânăquangă
h pămàuăl c,ăm căth ngăđ ngămangănh ngăláăhìnhăv yănh .ă ăVi tăNamăph ăbi nă
cóăm tăloàiăđ

cădùngăđ ăbánătrongăcácăqu yăbánăhoaălàăc ăđ tă(Equysetaădelibe).

- Ngànhăthôngăđáă(Lycopodiophyta)μă Làănh ngăcâyă cóă kíchăth

th

căkhôngăl nă

ngăch ăđ tăđ năđ ăcaoă80cm.ăChúngăcóăthânăbò,ăt ăđóăphânăraănh ngăthânăth ngă

đ ngă vàă mangă nh ngă láă m ng,ă ph ng,ă s pă x pă xo n.ă Trênă đ nhă thână cóă nh ngă láă
chuyênăhóaăt pătrungăl iăthànhăt ăch căgi ngănh ănónăcâyăthông,ăcácă bàoăt ăđ

că

hìnhăthànhătrongăđó.
- Ngànhă d
d

ngă x ă (Polypodiophyta)μ Hi nă m iăch ă th ngă kêă đ

ngăx ,ăphânăb ăr ngărãiătrênăTráiă

s ăloàiăcóăkíchăth

că λ.000ă loàiă

tăvàăcóănhi uătrongăr ngăm aănhi tăđ i.ăM tă

căl n,ăb ăngoàiătrôngăgi ngănh ăcácăcâyăc ,ăb iăthânăm căth ngă

vàă hóaă g ,ă khôngă phână nhánh.ă Thână ă trênă m tă đ tă hayă trongă đ t,ă t ă thână m că raă
nh ngăr ăhìnhăs iăvàănh ngăláăhìnhăl

căth ngăđ ng.ăLáăc aăcâyăd

ngăx ă ătrongă

ch iăcu năl i,ăkhiăl nălênăchúngăm iădu iăra.
- Ngànhăh tătr nă(Gymnospermatophyta): Hi năđãăth ngăkêăđ
đaăs ălàăcácăcâyăg ăvàăcâyăb i.ăTh căv tăh tătr năcóăh tăkhôngăđ
qu .ăHoaăvàăh tăc aăchúngăđ
nàyăth

căh nă550ăloài,ă
căbaoăb cătrongă

căhìnhăthànhă ăm tătrongăc aăláăhìnhăv yăvàănh ngăláă

ngăs păx păd ngănón.ă ăVi tăNamăph ăbi n cóăđ iădi nălàăcácăcâyμăv nătu ,ă

thiênă tu ,ă thông,ă tùng,ă bách…ă dùngă đ ă l yă g ,ă tr ngă làmă c nhă vàă làmă thu că ch aă
b nh.
- Ngànhăh tăkínă(Agiospermatophyta)μăcóăs ăl

ngăloàiăphongăphúănh tătrongă

gi iăth căv t.ăTrongăngànhănày,ăcóăm tăs ăloàiăs ngăhoànătoàn trongăn
l iăcóăth ăs ngă ăn iăkhôăh nănh t.ă aăs ălàăcâyăt ăd

c,ăm tăs ă

ng,ăcònăm tăs ăloàiăcóăđ iă

s ngăkíăsinhăhayăbánăkíăsinhănh μălanăvàăt măg i;ăm tăs ăl iăthíchănghiăv iăl iăs ngă
năth t.ăHi năđãăth ngăkêăvàăđ nhălo iăđ

căh năβγ0.000ăloàiătrongăhaiăl pμăl păM tă

láăm măvàăl păHaiăláăm m.
Gi iăth căv tă(plantae)ăr tăđaăd ngăphongăphú.ăChúngăphânăb ăh uăh tăm iăn iă
trênăTráiă

tăvàăcóăm tă ăt tăc ăcácămi năkhíăh uμăt ăhànăđ iăđ năônăđ i,ăphongăphúă

nh tălàănhi tăđ i;ăcóăm tă ăcácăd ngăđ aăhìnhμăt ăđ i núi,ătrungăduăđ năđ ngăb ngăvàă
ngayă c ă vùngă saă m că c ngă cóă th cv t.ă S ă phână b ă r ngă vàă s ă đaă d ngă c aă môiă

-2-


tr

ngăđãăgiúpăchoăth căv tăhìnhăthànhănh ngăđ căđi măthíchănghiăphùăh păv iămôiă

tr

ngăs ng,ăt oănênăs ăđaăd ngăphongăphúăc aăchúng.

1.1.1.3. Vai tròăc aăth căv tăđ iăv iăt ănhiênăvàăconăng

i

a. Vai ỏrò c a ỏh c ố ỏ đ i ố i ỏ nhiên

S ăxu tăhi năc aăth căv tăđãăt oăti năđ ăv tăch tăchoăs ăphátătri năc aăsinhăv t.
Th că v tă cungă c pă th că n,ă ôxyă vàă ch ă ă choă cácă sinhă v tă d ă d

ngă khác.ă B ngă

chínhăs t năt iăc aămình,ăth căv tăcóăvaiătròăquanătr ngătrongăquáătrìnhăđi uăhòaă
l

ngăCO2,ăôxyătrongăkhôngăkhí,ăđi uăhòaăkhíăh u,ăch ngăxóiămònăb oăv ăđ t,ăgi ă

n

căvàăch ngăôănhi mămôiătr

th ăgi iăhi nănayăđ

ng. Vìăv yăcácăcánhăr ngănhi tăđ iăcònăt năt iătrênă

căxemălàănh ngă“láăph iăxanh”ăc aăTráiă

b. Vai ỏrò c a ỏh c ố ỏ đ i ố i con ng

i

Th căv tăkhôngăch ăcóăvaiătròăquanătr ngăđ iăv iămôiătr
vai tròăcungăc păl

t.
ngăs ngămàăcònăcóă

ngăth cμălúa,ăngô,ăkhoai,ăs n;ăth căph mμărauăxanhăvàăđ uăcácă

lo i,ă các lo iă rauă giaă v ,ă làmă thu că ch aă b nhă …ă ph că v ă l iă íchă c aă conă ng

i.ă

Th că v tă cònă cungă c pă th că nă choă v tă nuôiă đ ă phátă tri nă ch nă nuôi,ă cungă c pă
nguyênă li uă choă cácă ngànhă côngă nghi pă ch ă bi nă nôngă lâmă s nă khác,ă cácă lo iă v tă
li uμătre,ălu ng,ăg ...ăchoăxâyăd ngăvàăs năxu tăcácăđ ădùngăchoăđ iăs ng.
1.1.2. Tìmăhi uăcácăc ăquanăsinhăd

ngăc aăth căv t

1.1.2.1. C u t oăvàăch căn ngăc a r
R làăc ăquanăsinhăd
th ,ăhútăn

ng c a th c v t,ăcóăvaiătròăgiúpăc ăth bámăch tăvàoăgiá

căvàămu iăkhoángăhoàătanăcungăc păchoăcây.ă

cònălàăc ăquanăd tr ch tădinhăd
a.

m t s loàiăth c v t, r

ngăvàătham giaăvàoăsinhăs năsinhăd

ng.

c đi m hình ỏhái c a r

a.1. Cácăb ph n c a r (hìnhă1.1)
T năcùngălàăchópăr cóămàuăs măh n
cácă ph nă khác,ă cóă nhi m v che ch cho
môă phână sinhă kh i b h ă h i khi r đâmă
vàoăđ t.
Ti p v iă chópă r
tr

làă mi n sinh

ng,ălàănhómăt bàoămôăphânăsinhălàmă

-3-

Hìnhă0.1.1.ăCácăph năc aăr


cho r dàiăra.
Mi n h p th cóănhi uălôngănh làmănhi m v hútăn

căvàămu iăkhoángăhoàă

tanănênăcònăg iălàămi nălôngăhút.
Mi nătr

ngăthànhăcònăg iălàămi năphânănhánhăvìăt iăđâyăb tăđ uăcóăth sinh

cácălo i r bên.

a.2. Cácăki u r (hìnhă1.2)
- R tr (R c c)μăđ cătr ngăchoăcácăcây Haiăláăm m.ăNóăg m r chínhăvàăcácă
r bên.ăR chínhăphátătri n t m m r ,ăđâmăth ng xu ngăđ t,ăhayăcònăg iălàăr c p 1,
t i mi nătr

ngăthànhăl iăphânăraănh ng r bênăg iălàăr c p 2, r phânănhánhăt r

c păβălàăr c păγ…
- R chùmμăđ cătr ngăchoăcácăcâyăM tăláăm m. Do r chínhăs m ng ngăphátă
tri n,ănênăcóănh ng r nh phátăsinhăt g căthânăphátătri năt
kíchăth

ngăđ iăđ ngăđ uăvàăcóă

c g n gi ng nhau t oănênăr chùm.

Ngoàiăra,ă m t s câyăHaiăláăm măcònăcóăr ph ,ălàăr phátăsinhăt thânăho c
lá.ăChúngăm c t thânăg năđ t c aăcácăcâyăg lâuăn mμăđa,ăsi…,ăkhiăch m xu ngăđ t
chúng phátătri năthànhănh ng r tr ch ngăđ choăcây.ăM t s câyăM tăláăm m l i
cóăr ph m cătrênăthânμăngô,ătre…

Hìnhă1.2.ăCácăki uăr .ăA.ăR ăc c;ăB.ăR ăchùm

-4-


a.3. Bi n d ng c a r
Do s ng

cácămôiătr

ngăkhácănhau,ăr cóăth thayăđ iăhìnhăd ngăvàăc u t o

đ th c hi n ch căn ngăđ c bi t. Các r bi n d ngăth
- R c μălàăr ph ng to ch a ch tădinhăd

ng g p:

ngăđ d tr . R c cóăth phátătri n

t r chínhănh μăc c i,ăcàăr t ho căcóăth phátătri n t r bênănh μăs n,ăkhoaiălang…
- R ch ngμăth
đàă(Ceriops)…

ng g p

cácăcâyăng p m n ven bi nănh μăđ

c (Rhizophora),

óălàăcácăr ph phátătri n t thân,ăcànhăm c to ra r i c m xu ng

đ tăthànhăm t h th ng ch ngăđ .
- R th μăth

ng g p

cácăcâyăng p m n ho căcácăcâyă vùngăđ m l y, nh ng

n iăr khóăh p th khôngăkhí.ăVíăd : r th c aăcâyăb t m c (Taxodium distichum),

câyăb n (Sonneratia),ăcâyăv tă(Bruguiera)…
Ngoàiăraătrongăgi i th c v tăcònăcóăr c t, r khôngăkhí,ăr bám,ăr mút.
b. C u t o gi i ph u c a r
b.1. C u t o c aăchópăr vàămi năsinhătr

ng

Chópă r cóă nhi m v b o v môă phână sinh,ă nênă cácă t bàoă
th

ngoàiă c aă nóă

ngăhóaănhày,ăhóaăb n.
Môăphânăsinhăng nμăphânăhóaăchoăraăcácămôăc a r ,ămôăphânăsinhăng n c a r

g măcóăγăph n:
- T ngăngoàiălàăt ngăsinhăbìăchoăraăl p bi uăbìăc a r .
- Gi aălàăt ng sinh v sinhăraăcácăt bàoăc a v s ăc p
- Trongăcùngălàăt ng sinh tr cho ra tr gi a ch aămôăd n g măcácăt bàoăkéoă
dàiătheoătr c c aăthân.
b.2. C u t o c a mi n h p th .
T ngoàiăvàoătrongămi n h p th g măcóăγăph nμăngoàiăcùngălàăbi uăbì,ăti p
theo làăt ng v s ăc p g măcóăcácăl p x p t ngoàiăvàoătrongălàμăv ngoài,ămôăm m
v vàăv trong;ătrongăcùngălàătr gi a c a r g m: v tr vàăh th ng d n.
b.3. C u t o mi n c aătr

ngăthành.

aăs câyăM tăláăm măvàăm t s câyăHaiăláăm măcóămi n h p ph t n t i t i
cu i đ i. Nhi uăcâyăHaiăláăm m s ngălâuăn m,ăr t ngăthêmă kíchăth

kínhănh c u t o c a mi mătr

ngăthành.

-5-

cv đ

ng


1.1.2.2. Thân
Thânălàăph năc ăquanătr căth

ng

trênăm tăđ t, n i ti p v i r mangăláăvàăc ă

quan sinh s n.ăNóăcóăch căn ngănângăđ choăcâyăđ ng v ngătrongăkhôngăgian,ăd n
truy năn

căvàămu i khoángăhoàătanăt r lênăvàăch t h uăc ăt láăxu ng.ă ôiăkhi,ă

thânăcònălàăn iăd tr ch tădinhăd

ngăchoăcây.

a. ảình ỏhái c a ỏhân
a.1. Cácăb ph n c aăthân.
M cădùăthânăc aăcácăloàiăr tăđaăd ngănh ngăđ uăcóănh ng ph n chung gi ng

nhau, g măthânăchínhăvà cành.
 Thânăchính
G m m tăthânăchínhăth

ngăcóăh

ngăng

c v i r vàăcóăhìnhăd ngăthayăđ i

cácăloài.ăPh n l năthânăcóăhìnhătr v i m t c tătròn,ăđôiăkhiăcóăm t c tăhìnhăbaăc nh
(c g u,ă x

ngă r ngă ta,ă cói…)ă ho că hìnhă vuôngă (nh ă b că hà,ă tíaă tô…)ă ho că n m

c nh-nhi u c nhă(nh ăb u,ăbí…).ăCóălo iăthânăl i d tănh ăx
vàă đ

ngăr ngăbà.ăChi u cao

ngă kínhă c aă thână c ngă khácă nhauă theoă loài,ă cóă loàiă câyă caoă hàngă tr mă métă

nh ăb chăđànăChâuăÚc,ăcâyăxêcôiaă(Sequoia)ă châuăM ,ăng

c l iăcóăcâyăthânăr t

béăch caoăvài xentimet.ăThânăchínhăcóănhi u b ph năkhácănhauμ Ch i ng n; Ch i
nách;ăCh i ph ; M uăvàăgióng.
 Cànhăvàăs phânăcành
Cànhăphátătri n t ch iănáchăc aăthânăchính,ăđóălàăcànhăbên.ăCànhăc ngăcóăc u

t oăvàă s sinhătr

ng gi ngăthânăchính,ă ngh aălàăc ngăcóă ch i ng năvàăch iănách.ă

Cácăch iănáchăl iăphátătri năthànhăcácăcànhăti p theo, cu iăcùngăt oăthànhătánăcây.ă
Tu vàoăt ngăloàiăcâyămàăgócăt o b iăthânăvàăh

ngăphânăcànhălàăkhácănhauălàmă

choătánăcâyăcóăhìnhăd ngăkhácănhau.
a.2. Cácăd ngăthân
D aăvàoăth i gian s ng c aăcây,ăki uăphânănhánhăc aăthânăvàăt l t

ngăđ i

gi aăthânăv iăcànhămàăphânăbi tăcácăd ngăthânăsauăđâyμ
 Thânăg
Làăthânăc a nh ngăcâyăs ngălâuăn m.ăThânăchínhăphátătri n m nhăvàăch phână
cànhă t m t chi u cao nh tă đ nh so v i m tă đ t. D aă vào chi uă caoă màă ng

-6-

i ta


phânăraăcâyăg l n (cao t 18ămétătr lên),ăg v a (cao t 12-18ămét)ăvàăg nh (t
6-1βămét).
 Thânăb i
Làăthânăd ng g s ngălâuăn mănh ngăthânăchínhăkhôngăphátătri n,ăcácănhánhă
xu tăphátăvàăphânăchiaăngayăt g căthânăchính.ăChi u cao c aăcâyăb iăkhôngăquáă4ă

métănh ăsim,ămua…
 Thânăn a b i
Làăcâyăs ng nhi uăn măcóăthânăhóaăg m t ph n
g vàăch tăđiăvàoăcu i th iăkìădinhăd
vàăquáătrìnhăđóăđ

g c, ph nătrênăkhôngăhóaă

ng. T ph n g c s m c ra nh ng ch i m i

c l p l iăhàngăn m,ăvíăd μăcâyăc lào,ăcâyăx

ngăsông…

 Thânăc
Làăcâyăcóăph nătrênăm tăđ t ch tăđiăvàoăcu i th iăkìăqu chín,ăthânăkhôngăl n
đ

c.ăThânăc cóănhi u lo iμăthânăm tăn m,ăhaiăn măvàănhi uăn m.ă

a.3. Cácălo iăthânătrongăkhôngăgian
Trênă môiă tr

ng c nă câyă ch u nhi u tácă đ ngă c ă h cμă gió,ă n ng,ă m a,ă ho t

đ ng c aăđ ng v t…ănênăkhôngăph iăcâyănàoăc ngăcóăkh n ngăđ ng th ng trong
khôngăgian.ăTu theoăt ăth c aăchúngătrongăkhôngăgianămàăng

iătaăphânăbi t ra

cácălo iăthânμ
 Thânăđ ng
Cóăthânăm c th ngăđ ngăvàăt o v i đ t m tăgócăvuông,ăg p

h u h tăcácăcâyă

thânăg vàăm t ph năcâyăthânăc .
 Thânăbò
Câyăkhôngăđ c ng r năđ đ ng th ngălênăđ
cácăm u ch măđ tăth

c,ănênăph iăbòăsátăm tăđ t. T i

ng m căthêmăcácăr ph đ l yăthêmăn

căvàămu iăkhoángă

choăcâyănh ărauămá,ăkhoaiălang…
 Thânăleo
Làă câyă khôngă đ kh n ngă m că đ ng m tă mình,ă ph i d aă vàoă cácă câyă khácă
ho căvàoăgiànăđ t v

năcao.ăThânăleoăcóăth thu c d ngăthânăg nh ănhi uăloàiă

trong h Nho, ho c thu c d ngăthânăc nh ăb u,ăbí,ăm

p.ăCóănhi uăcáchăleoăkhácă

nhau: leo nh thână qu nă (bìmă bìm,ă m ngă t i,ă c t …),ă leoă nh tua cu n (b u,ă bí,ă

-7-


m

p), leo nh gaiămócă(song,ămây…),ăleoănh r bámă(tr uăkhông,ădâyătrâuăc …).

a.4. Bi n d ng c aăthân
Ngoàiăch căn ngăchínhăc aăthânălàăd n truy n,ănângăđ vàămangăhoaălá,ătrong
nh ngăđi u ki năđ c bi tăthânăcóănh ng bi năđ i v c u t oăvàăhìnhătháiăngoàiăđ
phùăh p v iăcácăch căn ngăkhác.ă óălàăcácăbi n d ng c aăthân.
 Thânăc
Làă lo iă thână ho că cànhă ph ngă lênă tíchă tr ch tă dinhă d

ng.ă Thână c cóă th

hìnhăthànhătrênăm tăđ t,ăcóămàu l cănh ăc suăhào,ăho căhìnhăthànhăd
khoaiătây.ăThânăc khácăv i r c

iăđ tănh ăc

ch nóăkhôngăcóăchópăvàălôngăhút,ăr bên;ătrênă

thânămangăcácăs oăláă đóăcóăcácăch iănách.
 Thânăr
Làă lo iă thână ng m
tr .ăThânăr khácăv i r

d

iă đ tă màă b ngoàiă trôngă gi ngă nh ă r , ch a ch t d

ch khôngăcóăchópăr ,ănh ngăcóănh ngăláăm ngăhìnhăv y,

màuănâuăho cămàuănh t,ăvíăd : c dong, c ri ng…
M t s loàiăcâyăs ngătrongăn

c,ăthânăcóănh ng bi n d ng. Ch ng h n,ăthână

bèoăt m ch làăm t phi n d tămàuăl c,ăkhông cóălá,ăr phátătri n y u;ăthânăbèoăcámă
ch làăm t kh iăhìnhătr ng nh ,ăkhôngăcóăr .
 Thânăm ngăn

c

M t s loàiă câyă s ng

n iă khôă h n,ă thână th

ngă dàyă lênă doă môă n

tri n,ăthânăcóădi p l călàmănhi m v quang h pănh ăcâyăx

ngăr ngăta,ăx

că phátă
ngăr ng

kh .
 Giòăthân

Làăph năthânădàyălên,ăch i ng n b tiêuăgi m, ch mang m t ho căhaiăláăvàăt
ch iănáchăs phátătri năthànhăgiòăm i.ă âyălàăki uăthânăph bi n

nhi uăloàiăphongă

lan. M t s thânăleoăthu c h C nâuănh ăc t c ngăcóăgiòătrênăthân,ătrongăcácăgiòă
nàyăch a tinh b tănh ăc d

iăđ t.

 Thânăhành
Cóăhìnhăqu lêăho căhìnhăc u d t, g măcácăb láăx păúpălênănhauăch a ch t d
tr g iălàăv yăhành.ăThânăcâyăhànhăcóăch i ng n n m

gi aăcònăcácăv yăhànhăx p

baoăxungăquanh.ăNáchăcácăv yăhànhăcóăch iănách,ăt đóăcóăth phátătri năthànhăcácă

-8-


câyăhànhăcon.ăChúngăcóăthânăchínhăr t ng n,ăhìnhănónăhayăhìnhăđ aămangănhi u r
phíaăd

ph

iănh ăhành,ăt i, h ,ălayă n,ăthu tiên…

 Cànhăhìnhălá
M t s câyăs ng

n iăthi uăn

căláătiêuăgi m,ănênăthân,ăcànhăch a di p l c vàă

cóăd ngăláălàmănhi m v quang h pănh ăcâyăqu nh.
b. C u t o gi i ph u c a ỏhân
b.1.

nh ng n
nh ng năhayăđ nhăsinhătr

cành.ă

ng c aăthânăchi m v tríătrênăcùng c aăthânăho c

cácăngànhăth c v tăcóăh tăthìăđ nhăsinhătr

ngăcóăhìnhănónăv iăđ nh tròn,ă

g m nhi u t bàoămôăphânăsinhăng năvàăcácăc ăquanăc aăthân,ălá,ăcành,ăc ăquanăsinhă
s năđ uăđ

căhìnhăthànhăt đó.

b.2. C u t oăs ăc p c aăthânăcâyăHaiăláăm m
ph n g n ng n,ă n iă màă môă phână sinhă th c pă ch aă ho tă đ ngă thìă thână cóă
c ut oăs ăc p.ăTrên látăc tăngangăthânănonăt ngoàiăvàoătrongăg măcácăph n: bi u
bì,ăv s ăc p, tr gi aăvàăru t.
b.3. C u t o th c p c aăthânăcâyăHaiăláăm m

Thânăc aăcâyăH t tr năvàăcâyăHaiăláăm m s ng nhi uăn m,ăhàngăn măđ u l n
thêmănh s xu t hi năvàăho tăđ ng c aăcác t ch c th c p m i, do t ngăphátăsinhă
tr và t ngăphátăsinhăv t oănên.ă

ki uăbóăd năliênăt c, c u t o th c p

thânăcâyă

Haiăláăm m t ngoàiăvàoătrongăcóăcácăl p: v s ăc p, v th c p, g th c p, g s ă
c păvàăru t.
Trongăc ăth th c v t, h d n c a r ,ăthân,ăláălàmăthànhăm t h th ng nh t.ă óă
làăk t qu c aăquáătrìnhăchuy n ti p x y ra ph c t pătrongăquáătrìnhăphátătri năcáăth
c aăchúng.ăNh đóăthânăcóăvaiătròăd n truy năn

căvàămu iăkhoángăt d

iălênăvàă

ch t h uăc ăt trênăxu ng.
1.1.2.3. C u t oăvàăch căn ngăc aălá
Láălàăc ăquanăquangăh păchínhăc aăcây,ăt ng h pănênăch t h uăc ăvàăt oăraăcác
ch tădinhăd

ngăc ăb năđ nuôiăcây,ăláăcònălàăc ăquanăhôăh păvàăthoátăh iăn

a. ảình d ng ngoài c a lá
a.1. Cácăb ph n c aălá

-9-

c.


Láăc aăcâyăH tăkínăđaăs cóăbaăph năchínhμăcu ngălá,ăphi năláăvàăb lá. Phi n
láălàăm t b n m ngăcóămàuăl c, g măcácăt bàoăth tăláăch a nhi u l c l p.ăLáăcóăm t
l ngăvàăm t b ng,ătrênăphi năláăcóăcácăgânăn iălên,ăt

ngă ng v iăcácăbóăd n

bênă

trong,ă làmă nhi m v v n chuy n.ă Cóă haiă ki uă gână chínhμă gână songă songă hayă gână
hìnhăcungăđ cătr ngăchoăcâyăM tăláăm măvàăgânăhìnhăm ngăđ cătr ngăchoăcâyăHaiă
láăm m.
Cu ngăláălàăph n n iăláăvàoăthânăvàăcành.ă

m t s cây,ăláăkhôngăcóăcu ngămàă

g n tr c ti păvàoăthân.
B láă làă ph n g c cu ngă láă loeă r ngă raă thànhă b ômă l yă thână ho că cành.ă Cóă
nhi uăloàiăcây,ăláăkhôngăcóăb ; s cóăm t c a b láălàăđ cătr ngăc a m t s h ,ănh ă
h Lúa,ăh Hoaătán…
Ngoàiăbaăph năchínhătrên,ăláăcònăcóănh ng ph n ph khácănh μăláăkèm,ăthìaălìa,ă
b chìaăvàăm t s ph n ph khácănh ăgai,ălông,ătuy n do bi uăbìăc aăláăphátătri n
thành.
a.2. Cácăd ngălá
Tu theo s phână chiaă c a cu ngă láă hayă không,ă ng

i ta chia ra hai lo iă láă

chínhμăláăđ năvàăláăkép.
 Láăđ n
Cu ngă láă khôngă phână nhánhă vàă ch mang m t phi n,ă khiă láă r ngă thìă r ng c
cu ngăvàăphi n. D aăvàoăphi năláăcóăth nguyênăhayăchiaăc tămàăng

i ta chia ra

cácăki uăláăđ nănh ăsauμ láăđ nănguyên,ăláăđ năcóăthùy,láăđ năchiaăthùy,ăláăđ năch
thùy.ăNgoàiăra,ăd aăvàoăhìnhăd ng c a phi nălá,ăng

iătaăchiaăraăláăhìnhătròn,ăhìnhă

b u d c,ăhìnhătr ng,ăhìnhătim,ăhìnhăm iămác,ăhìnhăgi i…
 Láăkép
Do cu ngăláăphânănhánhănênăphi năláăchiaăthànhăcácăthu riêngăbi t, m i thu
cóăhìnhăd ng gi ng chi căláănh g iălàăláăchét.ăT t c cácăláăchétăđ uăđínhătrênăm t
cu ng.ă Khiă láă képă r ng,ă th

ngă cácă láă chétă r ngă tr

că cònă cu ngă chínhă r ng sau.

Tu theoăcáchăs p x p c aăláăchétămàăphânăbi tăthànhăhaiălo iăláăképμăLáăképălôngă
chimăvàăláăképăchânăv t.
a.3. S bi n d ng c aălá

-10-


thíchănghiăv iăcácămôiătr

ng s ngăkhácănhauăho c v i m t s ch c ph n

đ c bi t,ăláăcóăth bi năđ iăhìnhăd ngăthànhăcácăb ph năsauăđâyμăv yă(câyăphiălao,ăláă
tiêuăgi măhoànătoàn,ăcònăl iălàănh ng v y nh khôngămàu,ăm căchungăquanhăcànhă
nh ,ăcònăcácăcànhănh cóămàuăl căđ m nh n ch căn ngăquangăh păthayăchoălá),ăgai
(câyăx

ngăr ng,ăcâyăx

ngăr n…),ătuaăcu n (ph n ng n c aăcâyăđ uăHàălanăcóăláă

képăbi năthànhătuaăcu n),ăláăb t m iă(câyăb t ru i,ăcâyăn p m).
a.4. Cáchăm călá
Láăm cătrênăthânăvàăcànhătheoăcácăki uăsauăđâyμ
- M căcáchμăm i m u ch mang m tălá.
- Láăm căđ i: m i m uăláămangăhaiăláăđ i di n nhau.
- Láăm căvòngμăm i m uăcóăt baăláătr lên.
b. C u t o gi i ph u c a lá
b.1. C u t o c aăláăcâyăHaiăláăm m
aăs câyăHaiăláăm măcóăβăb ph n: cu ngăláăvàăphi nălá.
 C u t o c a cu ngălá
Cu ngăláăphânăbi t đ
ph ng; m tăd

c m tătrênăvàăm tăd

i, m tătrênăth

ngăh iălõm,ăho c

i l i. C t ngang cu ngălá,ăt ngoàiăvàoătrongăcóăcácăph n sau:

- Bi uă bìă làă nh ng t bàoă hìnhă ch nh t, x p theo chi uă dàiă c a cu ng.ă Phíaă
ngoàiăcóăt ng cuticun, l khíăvàăđôiăkhiăcóălôngăcheăch .
- Môădàyăn măngayăd

i bi uăbì,ălàmănhi m v nângăđ .

- Môăm m bao g măcácăt bàoădàiătheoăchi uădàiăc a cu ng, ch a nhi u l c
l p.
- Cácăbóăd n n m trong kh iămôăm m,ăth
trên.ă Bóă d n
trong, libe

trênă to,ă

d

ng x păthànhăhìnhăcung,ăm tălõmă

i nh vàă trongă m iă bóă d n, ph n g bao gi c ngă

ngoài.

 C u t o c a phi nălá
Phi năláăphânăbi t m tătrên,ăm tăd

i,ăđ uăđ

đi năhìnhμăkhôngăcóăl c l p,ămàngăngoàiăth
sápă ho că lông.ă Bi uă bìă m tă trênă th

c gi i h n b i l p t bàoăbi uăbìă

ngădàyăh năvàăcóăcuticun,ăđôiăkhiăcóă

ngă cóă ítă ho că khôngă cóă l khí,ă m tă d

nhi u l khí.

-11-

iă cóă


Gi a hai l p bi uăbìătrênăvàăd

iălàăph n th tălá.ă óălàănh ng t bàoămôăm m

đ ngăhóa,ăcóămàngăm ng, n i ch tăphânăhóa,ătrongăch a nhi u l c l păvàătinhăb t.
Th tăláăcó th phânălàmăhaiăph nμă môăd uăvàămôăx p.ăMôăd u n măd
bi uăbìăm tătrên,ăch a nhi u l c l păh nămôăx p,ămôăx p n măd
bi uăbìăm tăd

il p

iămôăd uăsátăl p

iălá.

Cácăbóăd nă(gânălá)ăn m trong ph nă môăđ ngăhóa,ăch giápăgi aă môăd uăvàă
môăx pălàmăthànhăh gânălá.ăTrongăh gânăláăcóăm tăbóăl n nh t n m gi aăchiaăđôiă
láăthànhăhaiă n aăđ i x ngăquaăgânăchính,ăcònăcácăbóăkhácăcàngăxaăbóăchínhăcàngă
nh .ăBóăd n

láăkhôngăcóăt ngăphátăsinhănênăláăsinhătr

ngăcóăh n,ăth

ng ch m t

n măhayăm tămùaălàăr ng.
b.2. C u t o c aăláăcâyăM tăláăm m
aăs câyăM tăláăm măkhôngăcóăcu ng, ch cóăb vàăphi nălá.
 C u t o b lá
Cóăc u t oăt

ngă ng v iăthânăcâyăM tăláăm m,ătr

ng h păcóăcu ngăthìăc ngă

cóăc u t oănh ăcu ngăcâyăHaiăláăm m.
 C u t o phi năláăcâyăM tăláăm m
C t ngangăláăcâyăM tăláăm mă(víăd μăláăcâyăngô)ăcóăc u t oănh ăsauμ
L păngoàiăcùngăc a hai m tălá,ălàăhaiăl p bi uăbìăcóăph t ng cuticun. Gi aălàă
ph n th tăláăcóăc u t oăđ ng nh t,ăngh aălàăkhôngăphânăhóaăthànhămôăd uăvàămôăx p.
Chúngăg măcácăt bàoămôăm m trònăc nhăhayăcóăc nh, ch a l c l păvàăđ h cácă
kho ngăgianăbào.ăCácăbóăd n n mătrongămôăm măđ ngăhóa,ăs l
đâyăth

ngăcácăbóăd n

ng nhi uăvàăx păthànhăhàngăngangătrongăphi nălá.

b.3. S r ngălá
Th i gian s ng c aăláăng năh năsoăv iăcây,ănênăcácăláăgià s r ngăvàăthayăth
vào đóălàăcácăláănon.ăKhiăs p r ng,ăláăth

ngăcóămàuăvàngăho cămàuăđ , do di p l c

b pháăhu ch cònăl iăcácăch tămàuăkhácănh ăcrôtin,ăantôxian.ă

g c cu ngăláăxu t

hi n t ngăphátăsinhăngangăquaăcu ngălá,ălàmăthànhăm t l păphânăcách.ăSauăđóăcácăt
bàoăc a l păphânăcáchăhóaăb năvàăb hu ho i d nălàmăchoăcácăt bàoăch tăvàăkhôăđi.ă
Khiăcóăgióăth i ho c ch do s c n ng c a phi năláăc ngăđ làmăcácăbóăd n b gãyăvàă
láăr ng xu ng.

-12-


1.1.3. Tìmăhi uăs ăsinhăs năvƠăcácăc ăquanăsinhăs năc aăth c v t
1.1.3.1. Cácăhìnhăth c sinh s n

th c v t

M iăc ăth sinh v tăkhôngăng ngăsinhătr

ng,ăphátătri năvàăđ năgiaiăđo nănàoă

đó s sinh ra nh ngăcáăth m i gi ngămình.ă óălàăs sinh s n.ăC ăs c aăquáătrìnhă
sinh s nălàăkh n ngăphânăchiaăvàăphânăhóaăt bào.ă
s năchínhμăsinhăs năsinhăd
a. Sinh s n sinh d

th c v tăcóăbaăhìnhăth c sinh

ng, sinh s năvôătínhăvàăsinhăs n h uătính.

ng:

Ki u sinh s nănàyăg p
trình sinh s nă c ăth m iă đ
ki u sinh s năsinhăd

c th c v t b c th păvàăth c v t b căcao.ăTrongăquáă
c t oă thànhă tr c ti p t c ăquană sinhă d

ng: t nhiênăvàănhânăt o.

 Sinh s năsinhăd

ng t nhiên

Th c v t b c th p sinh s năsinhăd

ng b ngăcáchăphânăchiaăt 1 t bàoăthànhă

2, r iăthànhă4,ăr iăthànhă8ăc ăth m i...ă(víăd : t oăđ năbào).ă
thìăs sinh s năsinhăd
sinh s năsinhăd

ng.ă Cóă haiă

i v i th c v tăđaăbàoă

ng b ngăcáchăc tăđôiă s i t o ho c m tăđo năc ăth , g iălàă

ng b ngăkhúcăs iăhayăkhúcăt n.

Th c v tăcóăhoaăsinhăs năsinhăd
ra t cácăc ăquanădinhăd

ng r tăđaăd ng, nh ngăcáăth m iăđ

c sinh

ng c aăcâyμăr ,ăthân,ăthânăr vàălá.

m t s loàiăth c v t, câyă m iăcóă th m c t r m c, t lá,ăt nh ngăđo n
thânăhayăd ng bi năđ i c aăthân.
 Sinh s nănhânăt o
Hìnhă th c sinh s nă doă conă ng
d

i th c hi nă trênă cácă b ph nă c ă quană dinhă

ng ho c d aăvàoăkh n ngătáiăsinhăc aăcâyμăgiâmăcành,ăchi tăcành,ăghépăcành.ă

Ngàyănayăng

iătaăcònăápăd ngăph

ngăphápănuôiăc yămôăđ nhânăgi ng nhanh.

b. Sinh s n ốô ỏính
Sinh s nă vôă tínhă c a th c v t nh m t t bàoă đ c bi t g iă làă bàoă t .ă Bàoă t
đ

c hìnhăthànhătrongătúiăbàoăt .
i v i th c v tăđ năbào,ăkhiăsinhăs năvôătính,ătoànăb c ăth tr thànhătúiăbàoă

t ,ănh ăt o Chorella.
câyăd
d

th c v t b căcao,ăkhiăbàoăt n y m măkhôngăchoătr c ti p ra

ngăx con,ămàăchoăraăm t d ng gi ngănh ăt n c a t o, g iălàănguyênăt n.ăCây

ngăx conăđ

căhìnhăthànhăsauăm tăquáătrìnhăsinhăs n ti p theo.

-13-


c. Sinh s n h Ố ỏính

Sinh s n h uătínhălàăquáătrìnhăsinhăs năcóăs k t h p gi a hai giao t đ căvàă
cái, t oăthànhăh p t , r i t đóăsinhătr

ng,ăphátătri năthànhăc ăth m i.ăCácăgiaoăt

đ

căhìnhăthànhănh quáătrìnhăgi măphân,ădoăđóătrongăm i t bàoăgiaoăt đ uăcóăs

l

ng nhi m s c th đ năb iă(n),ăvìăth h p t cóăs l

(2n). Sinh s n h uă tínhă cóă baă tr

ng nhi m s c th l

ng b i

ng h pă khácă nhauμă đ ng giao, d giaoă vàă noãnă

giao.
- Sinh s n h uătínhăđ ngăgiaoălàăquáătrìnhăsinhăs năcóăs tham gia c a hai giao
t đ căvàăcáiăgi ng nhau v hìnhăd ng,ăkíchăth

căvàăcùngăcóăkh n ngădiăđ ng nh

roi.ă âyălàăhìnhăth c sinh s năđ năgi n nh tăvàăth

ng g p

T o.

- Sinh s n h uătínhăd giaoălàăquáătrìnhăsinhăs năcóăs tham gia c a hai giao t
đ căvàăcáiăkhácănhauăv kíchăth

căvàăkh n ngădiăđ ng: giao t đ căcóăkíchăth

nh vàă cóă kh n ngă diă đ ng nhanh, giao t cáiă cóă kíchă th

c

c l nă h năvàă diă đ ng

ch m.
- Sinh s n h uă tínhă noãnă giaoă làă quáă trìnhă sinhă s nă cóă s k t h p gi a tinh
trùngă vàă t bàoă tr ng,ă trongă đóă giaoă t đ că làă tinhă trùngă cóă kh n ngă diă chuy n
nhanh ho c tinh t khôngăcóăroiăvàăkhôngădiăđ ngăđ

c.ăC ăquanăsinhăraătinhătrùngă

g iă làă túiă tinhă (túiă đ c). Giao t cáiă khôngă cóă roiă nênă khôngă diă chuy nă đ
th

că vàă

ngăcóăhìnhătr ng g iălàănoãnăc uăhayănoãnăbào - t bàoătr ng.ăC ăquanăsinhăraă

noãnăc u g iălàătúiănoãnă(túiăcái).
Sinh s n h uătínhăti năhoáăh năsoăv i sinh s năvôătínhăvàăsinhăs năsinhăd

ng.

Sinh s n h uătínhăt o ra th h con cáiăđaăd ngăh n,ăd thíchănghiăv iămôiătr

ng

s ng,ăcóăs c s ngăcaoăvàăđ m b o cho s t n t i c aăloài.
1.1.3.2. C u t oăc ăquanăsinhăs n

th c v t h tăkín

Ngànhăh tăkínă(Angiospermatophyta)ăcóăđ cătr ngăb iătínhăch t: h tăđ
kín trong qu . H tăđ

cd u

căphátătri n t noãn,ănh ngă H t tr nănoãnăn m l raătrênăláă

noãnăh cònă H tăkínăláănoãnăkhépăkínăl i t oăthànhănh y trong ch aănoãn.ăXungă
quanhăcácăláănoãnăvàănh cóăt p h p m t s cácăláăbi nătháiăvàăhìnhăthànhăc ăquană
sinh s n m iălàăhoa.ăHoa,ăqu vàăh tălàăc ăquanăsinhăs n h uătínhăc a th c v t.

-14-


a. Hoa

Hìnhă1.3 CácăthƠnhăph năc aăhoa
1.ăLáăđƠiă;ă2.ăTrƠngăhoaă;ă3.ăNh ă;ă4.ăNh yă;ă5.ăCu ngăhoaă;ă6.ă

Hoaă(hìnhă1.γ)ălàăm t ch iăđ c bi t c aăcây.

hoaăl

ăhoa

ngătính,ăm iăhoaăđ uăcóă

cu ngăhoa,ăđ hoa, bao hoa, nh vàănh yă(hoaăđ nătínhăch cóănh ho c nh y).
+ Cu ngăhoaăcóăth phátăsinhăt náchăc a m tăláăg iălàăláăb c.ăCóăhoaăkhôngă
cóăláăb cănh ăhoaăc i,ăhoaăb

i;ăcóăloàiăcóăthêmă1-βăláăb căconăth

ng n măvuôngă

gócăv iăláăb cănh ăhoaămu ng;ăcóăloàiăcácăláă
b c c a nhi u hoa t h păthànhăt ngăbaoănh ă
hoaărauămùi,ăthìaălàăvàăcácăcâyăh Cúc…
+ă

u cu ngăhoaăth

ng loe r ngăthànhă

đ hoa.ăTrênăđ hoaămangăcácăb ph năchínhă
c a hoa g măđàiăhoa,ătràngăhoaă(đàiăvàătràngă
g iăchungălàăbaoăhoaălàmănhi m v che ch ).
+ B nh làă b ph n sinh s nă đ c c a
hoa,ă doă cácă nh t p h pă thànhă vàă n m trong

tràngă hoa.ă M i nh g m hai ph nă chínhμă ch
nh vàăbaoăph n.
+ Nh yălàăb ph n sinh s năcáiăc a hoa,
n m

chínhă gi aă hoaă doă cácă láă noãnă làmă

thành.ăM i nh y g m ba ph n: ph năphìnhătoă

Hìnhă1.4 C uăt oăc aăb ănh y
b. B u nh y;ăc.ăVòiănh y;ăd.ă u nh y;
h p hìnhă ngăhayăhìnhăch g iălàăvòiănh yăvàă p. H t ph n; o. ng ph n;ăn.ăNoƣn;ă
bd.ăBóăd n
t năcùngălàăđ u nh yă hayănúmănh yăh iăloeă
d

iă làă b u nh y trong ch aă noãn,ă ph n

r ngăhìnhăđ aă(hìnhă1.4).

-15-


+ S th ph năvàăth tinh. S th ph nălàăgiaiăđo năđ u c aăquáătrìnhăsinhăs n
h uătínhă th c v tăcóăhoa,ăđóălàăs ti păxúcăgi a h t ph năvàănh y. S th ph năcóă
th đ

c th c hi nă theoă haiă cáchμă t th ph n (v iă đi u ki nă làă h t ph nă vàă nh y

chínăcùngă m tălúcăvàă đ

c th c hi n d dàngă hoaăl

(giao ph n) nh sâuăb ,ăgió,ăn

ngătính)ăvàăth ph năchéoă

c,ăchim…ăSauăkhiăth ph n m i x y ra s th tinh.

Sau khi th tinhănoãnăs bi năthànhăh t, b u nh y bi năthànhăqu .ăCácăb ph n
c a hoa ho că héoă r i r ngă đi,ă ho că cònă gi l iă trênă qu (th

ngă làă đàiμă h ng, th ,

i…),ăcóăkhiăphátătri năthànhănh ng b ph năphátătánănh ăcánh,ălông…
b. H t
Cóăhìnhăd ng, kíchăth

căkhácănhauătu loàiăcâyăvàăcóănh ng ph năchínhμăv

h t,ăphôi,ăn iănh ăvàăngo iănh .
c. Qu
Làă ph n mang h t. Nh ng qu do b u bi nă đ iă thànhă g iă làă qu th t,ă cònă
nh ng qu trongăquáătrìnhăphátătri n,ăngoàiăb u,ăcònăcóăcácăthànhăph năkhácăc a hoa
nh ăđ hoa, tr căláăb căthamăgiaăvàoăhìnhăthànhăqu thìăg iălàăqu gi .
Qu đ

c c u t o b i ba l p v t

thànhμă v qu ngoàiă t

t

ngă ng v i baph n c aăváchăb u bi năđ i

ngă ng v i l p bi uă bìă ngoàiă c aă váchă b u; v qu gi a

ngă ng v i ph n th t c aă vách b uă vàă v qu trongă t

ngă ng v i l p bi uă bìă

trong c aăváchăb u.
Xu tăphátăt cácăki u b nh yăkhácănhauμăm tăláănoãn,ănhi uăláănoãnăr i ho c
đínhămàăchiaăthànhăbaănhómăqu chínhμ
- Nhómă qu đ nμă đ

că hìnhă thànhă t m tă hoaă cóă m tă láă noãnă ho c nhi u láă

noãnăđínhănhau.ăTu theoătínhăch t khi qu chínăcóăth t m hayăkhôngă màăchiaă
làmă haiă lo i: qu đóngă vàă qu m . Qu đóngă g m qu m ngμă nh ă nho,ă chu i,ă càă
chua,…ăvàăqu h chμăđào,ăm n,ăm ,ăd a…;ăqu m nh ăqu đ u, c i…
- Nhómăqu képăc ngăđ

căhìnhăthành t m tăhoaănh ngăb nh yăcóăláănoãnă

r i, m iă láă noãnă t oă thànhă m t qu riêngă bi tă nh ă qu h i, qu dâuă tây,ă qu hoa
h ng…
- Nhómăqu ph căđ

căhìnhăthànhăt c m t c măhoa,ătrongăthànhăph n c a

qu cóăc tr c c măhoa,ăbaoăhoa,ăláăb c…,ănh ăqu mít,ăqu d a, qu sung…

-16-


1.1.4. Tìmăhi uă nhăh
1.1.4.1. nhăh

ngăc aăcácănhơnăt ăvôăsinhăđ năđ iăs ngăth căv t

ng c aăánhăsáng

a. S phân b ốà ỏhành ph n quang ph c a ánh sáng
Nh n ngă l
h pđ

ngă ánhă sángă M t Tr iă màă cácă h t di p l c trong th c v t t ng

c ch t h uăc ăt ch tăvôăc ălàăn

c, mu iăkhoángătrongăđ tăvàăCO2 trong

khôngăkhí,ăt oănênăv t ch t cho s s ngătrênăhànhătinh.
Ánhă sángă M t Tr iă phână b khôngă đ ngă đ uă trênă m tă đ t.ă Càngă lênă caoă l p
khôngă khíă m ngă nênă ánhă sángă càngă m nh.ă Vùngă xíchă đ o tia sángă th ngă gócă nênă
ánhăsángăm nhăvàănhi uăánhăsángătr c x h nă cácăvùngăônăđ i.ăCàngăxaăvùngăxíchă
đ oăánhăsángăcàngăy u,ăngàyăcàngădài.ăS phânăb ánhăsángăcònăthayăđ iătheoămùaă
trongăn m.
N ngăl

ng M t Tr i chi u xu ng m tăđ t

sóngăkhácănhau,ăđ

d ngăsóngăđi n t ,ăcóăđ dàiăb

căchiaăthànhăbaăph năchínhμ Tia t ngo iăđ dàiăb

10-γ80nmă(nanômét); Ánhăsángănhìnăth yăcóăđ dàiăb
h ng ngo iăcóăđ dàiăb
b. nh h

căsóngăt

căsóngăt 380-780nm; Tia

căsóngăt 780-340.000nm.

ng c a ánh sáng đ n đ i s ng th c v t

Ánhăsángăcóă nhăh
câyăcó tínhăh

ngăđ năhìnhătháiăgi i ph uăvàăsinhălíăc aăcây.ăNhi uăloàiă

ngăsáng,ăngh aălàăcâyăcongăv phíaăcóăánhăsáng.ăC

vàă th i gian chi uă sángă cóă nhă h
n

c

ngăđ ánhăsángă

ngă đ nă quáă trìnhă quangă h p,ă hôă h p,ă thoátă h iă

c, n y m m c a h t, m c ch i…
Nhu c uă ánhă sángă c aă cácă loàiă câyă khôngă gi ngă nhau,ă cóă th chiaă thànhă baă

nhómă câyă thíchă nghiă v iă cácă đi u ki n chi uă sángă khácă nhauμă câyă aă sángă g m
nh ngăcâyăs ngăn iăquangăđãngănh ăxàăc ,ăphiălao,ăcácăcâyăh Lúa,ăh

u…;ăcâyă

aă bóngă g m nh ngă câyă s ngă n iă ítă ánhă sángă nh ă câyă v nă niênă thanh,ă nhi uă loàiă
thu c h G ng, h Càă phê…;ă câyă ch uă bóngă g m nh ngă câyă s ngă d
v a ph i,ă nhómă câyă ch uă bóngă đ

iă ánhă sángă

că xemă làă nhómă câyă trungă giană gi aă haiă nhómă

trên.

-17-