Điệu hò thuốc cá làn điệu dân ca đặc sắc của người nguồn minh hóa

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

PHẦN I: MỞ ĐẦU
1.

Lý do chọn đề tài.
“Ai lên Minh Hóa Quê mình,
Chè xanh mật ngọt thắm tình quê hương.”

Nói đến Minh Hoá là người ta nghĩ ngay đến một vùng đất còn lưu giữ nhiều loại
hình văn hoá đặc sắc, là quê hương của "chè xanh mật ngọt" với hội Rằm tháng ba nổi
tiếng cùng những câu dân ca mộc mạc mà đằm thắm. Từ trong đời sống sinh hoạt và
phong tục tập quán của người dân nơi đây đã tạo nên những nét văn hoá mang đậm dấu
ấn của làng quê miền sơn cước. Ai đã từng đến Minh Hóa, dẫu chỉ một lần thôi cũng sẽ
không bao giờ quên được những ấn tượng đặc biệt của nó. Đó là vẻ huyền ảo của ánh
trăng rằm miền sơn cước quyện trong tiếng hát đúm, sắc bùa và làn điệu hò Thuốc ( hôi
lên), những làn điệu bày tỏ tình yêu đôi lứa... Và điều đáng mừng là trải qua thời gian,
nhiều địa phương trên địa bàn huyện vẫn gìn giữ và truyền tụng nhiều thể loại dân ca như
hát đúm, ví, hát nhà trò, hát ru, hò thuốc…Dân ca Nguồn ở Minh Hóa được người dân
lựa chọn và sử dụng tùy thuộc vào những điều kiện, hoàn cảnh khác nhau của đời sống
sinh hoạt. Mỗi làn điệu luôn gắn liền với nét riêng từ lối sống, cách nghĩ của con người
nơi đây. Hát sắc bùa thường được tổ chức vào dịp Tết, thường hát đi đến từng nhà để hát
chúc sang năm mới, gia đình gặp nhiều may mắn, làm ăn phát đạt; Hát ru ngoài sự kết
hợp lời ca gần gũi với trẻ nhỏ, những bài đồng dao để dỗ dành cho trẻ ngủ, còn là sự giãi
bày tâm tư tình cảm của người phụ nữ xưa. Hát nhà trò thường được diễn xướng trong
những dịp lễ hội... Độc đáo nhất vẫn là điệu hò thuốc cá (tức hò thuốc) cất lên mỗi dịp
hội rằm tháng ba. Đây được xem là làn điệu dân ca đặc trưng của người Nguồn và có sức
hấp dẫn kì lạ đối với du khách, tựa hồ như Minh Hóa đang mở lòng mến khách để rồi níu
lấy niềm thương nỗi nhớ của bè bạn muôn phương. Hò thuốc cá ra đời bắt nguồn từ lao
động thuốc cá tập thể bằng rễ cây tèng, phản ánh một hoạt động khá phổ biến tuy hết sức
1

Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
nặng nhọc nhưng cũng vô cùng thú vị để có được cái ăn của người Nguồn xa xưa. Với lý
do đó tôi đã chon đề tài này “ Điệu hò thuốc cá - làn điệu dân ca đặc sắc của người
Nguồn Minh Hóa”. Mong rằng qua việc tìm tòi, tìm kiếm và bằng hiểu biết của mình tôi
sẽ hiểu hơn về mảnh đất, con người nơi đây, tự hào về quê hương hướng về cội nguồn và
mong muốn được “khoe khoang” nét văn hóa đặc sắc của địa phương đến với mọi người.
Đồng thời khẳng định tầm quan trọng của văn hóa nói chung và của nền văn hóa bản xứa,
góp phần gìn giữ , kế thừa và phát huy hơn nữa truyền thống của dân tộc.
2. Nội dung và phương pháp nghiên cứu.
a, Nội dung nghiên cứu.
- Tìm hiểu khái quát đặc điểm tự nhiên – xã hội của người Nguồn
- Đi sâu vào nghiên cứu điệu hò Thuốc cá, và các nét văn hóa đặc sắc của loại hình
nghệ thuật này.
Như vậy nhiệm vụ đặt ra trong đề tài này là em muốn đi sâu, tìm hiểu thật kỹ về điệu
hò Thuốc cá để có thể hiểu rõ hơn về những làn điệu dân ca của chính quê hương mình
sinh ra và lớn lên, đồng thời khám phá những bí ẩn, những điều kì thú mà em chưa biết
thông qua sách báo, tài liệu trên sách vở, trên internet. Và một điều không thể thiếu trong
việc hoàn thành bài tiểu luận là việc nghiên cứu tài liệu kết hợp với việc tìm hiểu thực tế
để qua đó có được tầm nhìn bao quát hơn rõ ràng hơn giúp mọi người có thể hiểu rõ hơn
về điệu hò Thuốc cá, cũng như lịch sử văn hóa của người dân Minh Hóa.
b, Phương pháp nghiên cứu.
Để thực hiện tiểu luận này, em đã tìm hiểu, điều tra thực tế, tiếp xúc lấy thông tin từ
những người lớn tuổi. Đặc biệt chúng tôi được tham khảo các tài liệu nghiên cứu của nhà
nghiên cứu văn hóa dân gian Đinh Thanh Dự, tác giả Dương Bích Hà, diễn đàn
minhhoa.quangbinh.gov.vn. Sau đó dùng phương pháp thống kê, phân tích tài liệu, so

sánh đối chiếu giữa tài liệu và thực tế hiện nay…
2
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
3. Đóng góp mới của quá trình nghiên cứu.
Đây là Tiểu luận nghiên cứu về điệu hò Thuốc cá của người Nguồn ở Minh Hóa. Đi
sâu tìm hiểu kỹ về làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn. Hy vọng đó sẽ là tư liệu
tham khảo cho mọi người tìm hiểu, nghiên cứu, là món ăn tinh thần cho những ai đam mê
văn hóa địa phương và là tư liệu cần thiết cho quá trình giảng dạy văn hóa – lịch sử địa
phương.

PHẦN II: NỘI DUNG
Chương 1: Giới thiệu về đặc điểm vị trí địa lý, nguồn gốc dân cư
Minh Hóa
1.1, Vị trí địa lý huyện Minh Hóa.
Minh Hóa là một huyện miền núi nằm ở phía Tây Bắc của tỉnh Quảng Bình. Bắc và
Đông giáp huyện Tuyên Hoá. Nam giáp huyện Bố Trạch. Tây giáp Lào. Đây là một dải
đất eo hẹp của Quảng Bình kéo dài từ đèo Chà nòi của huyện Bố Trạch đến Thanh Lạng
của huyện Tuyên Hóa. Vùng đất này nổi tiếng với chè xanh mật ngọt thắm đượm tình quê
như trong lời ca Khúc "Đường lên Quy Đạt" của nhạc sĩ Trần Hoàn.
Với diện tích: 1.412,71km2 có tất cả 16 xã và thị trấn với dân số trên 49 ngìn người.
Trong đó người Nguồn chiếm đa số, số còn lại có khoảng 3.000 người Kinh, 1.000 người
Khùa, Mày, Rục, Sách. Mật độ: khoảng 29 người/km2.

3
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

Một góc huyện Minh Hóa
Huyện có đường Hồ Chí Minh, đường Xuyên Á, quốc lộ 12A chạy qua. Từ thành phố
Đồng Hới bạn có thể đến huyện Minh Hóa bằng hai con đường: Con đường thứ nhất từ
Đồng Hới chạy theo quốc lộ 1A về thị trấn Ba Đồn huyện Quảng Trạch, sau đó chạy theo
quốc lộ 12A lên Minh Hóa. Con đường thứ hai chạy theo đường Hồ Chí Minh, xuất phát
từ Cộn chạy hướng Bắc khoảng 120 km là tới nơi, với con đường này sẽ thật hấp dẫn cho
những ai đi du lịch. Dọc theo đường xuyên Á, bạn sẽ lên cửa khẩu Cha Lo nơi có chợ
biên giới giao thương với nước bạn Lào.

4
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

Bản đồ vị trí địa lý minh hóa
Vì đây là vùng có nhiều song núi, núi non hiểm trở mà tạo cho Minh Hóa có nhiều di
chỉ thuộc thời đá cổ như hang cây Quýt ở Kim Bảng, lèn Một với truyền thuyết “ông
Đùng, thàng Sắc”, động Tú Làn ở Tân Hóa, và đặc biệt có Thác Bụt một địa điểm tâm
linh của người dân Minh Hóa. Điều kiện tự nhiên ở đây rất tốt, khí hậu mát mẻ, đất đai
màu mỡ sản sinh cho Minh Hóa nhiều sản vật quý hiếm với nhiều loại gỗ quý: Trầm
hương, lim, mun…. với nhiều loại thú rừng phong phú và nhiêu loại cá đặc sản như cá

chình, cá mát….

5
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

Động Tú Làn xã Tân Hóa

1.2, Mốc thời gian hình thành huyện Minh Hóa.
Vùng đất huyện Minh Hóa thời cổ có lẽ thuộc châu Quy Hợp phủ Lâm An xứ Nghệ An từ
thời nhà Hậu Lê, (phủ Lâm An trước năm 1448 niên hiệu Thái Hòa thứ 5 đời vua Lê
Nhân Tông là đất của vương quốc Bồn Man, sau đó thuộc nhà Lê, nằm ở tận cùng phía
Tây xứ Nghệ, đến năm Minh Mạng thứ 9 (1828) nhà Nguyễn đổi tên thành phủ Trấn
Tĩnh).
Năm 1826, Minh Mạng thứ 7, nhà Nguyễn cho lấy 3 dũng là: dũng Lan, dũng Đỏ và
dũng Châu của mán Lèo thuộc châu Quy Hợp phủ Lâm An trấn Nghệ An, do ở giáp ranh
với phía Tây Quảng B́nh (khi đó gọi là dinh Quảng Bình), chuyển sang thuộc vào dinh
Quảng Bình (năm 1828 dinh Quảng Bình đổi thành trấn Quảng Bình) .Phần đất này ngày
nay thuộc huyện Minh Hóa và phía tây huyện Tuyên Hóa Quảng Bình. Minh Hóa là

6
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
"kinh đô" kháng chiến của phong trào Cần Vương do vua Hàm Nghi lãnh đạo chống thực
dân Pháp (từ tháng 10-1885 đến tháng 11-1888).
Sau năm 1975, huyện Minh Hóa có 14 xã: Dân Hóa, Hóa Hợp, Hóa Phúc, Hóa Sơn, Hóa
Thanh, Hóa Tiến, Hồng Hóa, Minh Hóa, Quy Hóa, Tân Hóa, Thượng Hóa, Trung Hóa,
Xuân Hóa, Yên Hóa.
Ngày 11-8-2000, thành lập thị trấn Quy Đạt - thị trấn huyện lỵ huyện Minh Hóa - trên cơ
sở 722 ha diện tích tự nhiên và 4.763 nhân khẩu của xã Quy Hóa, 15,8 ha diện tích tự
nhiên và 137 nhân khẩu của xã Yên Hóa; 20,15 ha diện tích tự nhiên và 226 nhân khẩu
của xã Xuân Hóa.
Ngày 21-4-2003, thành lập xã Trọng Hóa trên cơ sở 18.712 ha diện tích tự nhiên và 2.492
nhân khẩu của xã Dân Hóa.
1.3, Chủ thể văn hóa người Nguồn.
Theo các tài liệu nghiên cứu thì người Nguồn ở huyện Minh Hóa sống xen kẻ với
người Kinh và một số dân tộc khác như Vân kiều, Bru, Khùa, Mày, Rục, Sách. Người
Nguồn là tên gọi cộng đồng người gồm 3,5 vạn nhân khẩu, sinh sống ở huyện Minh Hóa,
tỉnh Quảng Bình, Việt Nam. Hiện vẫn còn chưa có sự thống nhất về việc người Nguồn có
phải là một sắc tộc riêng hay không.
Trên vùng đất hai tổng Cơ Sa và tổng Kim Linh xưa (thuộc châu Bố Chính, trấn Nghệ
An ngày xưa) của huyện Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình đã có người Nguồn sinh sống.
Người Nguồn có ngôn ngữ riêng bền vững, có các sinh hoạt văn hoá riêng biệt và các giá
trị văn nghệ dân gian khá phong phú.
Người Nguồn sống xen kẽ với người Sách và người Rục ở Thượng Hóa, Hóa Sơn,
người Mày, người Khùa, và người Arem ở xã Dân Hóa và xã Trọng Hóa.

7
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

Một góc bản làng của người Khùa.
Người Nguồn sống ở tất cả 16 xã và thị trấn của huyện Minh Hóa, trong đó sống tập
trung chủ yếu các xã Hồng Hóa, Yên Hóa, Xuân Hóa, Tân Hóa, Trung Hóa, Hóa Phúc,
sống xen kẽ với người Kinh ở thị trấn Quy Đạt, xã Quy Hóa, Hóa Thanh, sống xen kẽ với
người Sách, người Rục ở xã Thượng Hóa, Hóa Sơn, Hóa Hợp, Hóa Tiến, với người Mày
và người Khùa

ở xã Dân Hóa và xã Trọng Hóa.

Hiện nay, các văn bằng chứng chỉ ghi ông thủy tổ của người Nguồn là người họ Trương,
họ Thái ở "Lang Ni thôn, Kim Linh nguyên, Bố Chính châu, Tiên Bình phủ, Đại Việt
Quốc", là người họ Đinh, họ Cao ở "Quy Đạt thôn", hoặc Phôốc Lác thôn, Cơ Sa nguyên,
Bố Chính châu, Tiên Bình phủ, Đại Việt Quốc.
Theo những người già của người Nguồn kể lại: Trước khi ông thủy tổ của họ đến Cơ
Sa nguyên và Kim Linh nguyên thì tại đây đã có người bản xứ là người Cọi sinh sống:
một bộ phận ở trong các hang lèn là người Rục, một bộ phận ở trong các dãy lèn là người
Sách, một bộ phận ra ở ngoài làng trên các bồn địa nhỏ và thung lũng hẹp hai bên bờ khe
suối gọi là người ngoài làng. Hiện nay chưa có tài liệu nào chắc chắn về ông thủy tổ của
người Nguồn. Người già của người Chứt cũng kể lại: Quê hương tổ tiên của họ trước ở
8
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
Cá Tràu, Cha Nghét, Hung Đèng, Hung La Ken, Hung Thón, Sạt, Xét, Trem... Sau đó bị

người Nguồn ép nên lên Chôông Cún, Gia Óc Sách...ở làm ăn cho đến nay.
Người Nguồn và người Chứt đều kể lại cho con cháu mình nghe câu chuyện dân gian
"Người Nguồn và người Mày là hai anh em con trai một nhà mà ra". Chuyện kể rằng:
Ngày xưa cha mẹ sinh ra hai người con trai, hỏi vợ, lập gia đình cho con xong thì cha mẹ
chết cả. Vợ chồng người anh chiếm hết tài sản của cha mẹ, ở lại vùng đất bằng làm ăn già
có, sinh con cháu thành người Nguồn. Vợ chồng người em chỉ lấy được một cuốn sách
của cha, đem nhau lên núi cao ở làm ăn, sinh con, sinh cháu thành người Mày, tức là
người Chứt. Từ đó, họ cho rằng, Người Chứt và người Nguồn có quan hệ huyết thống
giòng tộc với nhau. Trong dân gian người Nguồn còn lưu truyền những câu ca dao đầy
tình nghĩa:
Mạ khinh con Cọi ở hung
Thiếng ăn, thiếng chốn cúng chung ngoài làng

Nghĩa là
Chớ khinh con Cọi ở hung
Tiếng ăn, tiếng nói cùng chung ngoài làng
Và
Mạ khinh con Cọi ở hung
Thiếng ăn, thiếng chốn cúng ngoài làng thua xa
Nghĩa là
Chớ khinh con Cọi ở hung
Tiếng ăn, tiếng nói cùng ngoài làng thua xa

9
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

Như vậy, có thể nói từ xa xưa, tại vùng Cơ Sa và Kim Linh này đã có người bản xứ
mà người địa phương gọi là người Cọi sinh sống. Có lẽ trong quá tŕnh biến đổi lịch sử đã
phân hóa thành người Rục tiếp tục ở hang lèn, người Mày ở trên các sườn núi đầu ngọn
nước các khe suối, dưới chân núi Giăng Màn, người Sách ở trong các hung dưới chân các
dãy lèn và người ngoài làng là người Nguồn ở trên các bồn địa nhỏ và thung lũng hẹp.
Rồi người Tàu, người Lào, và chủ yếu là người Kinh từ các nơi đến đây đã cộng hôn,
cộng cư, cộng canh sinh sống với người Cọi, đem "họ" và văn hóa giòng họ “ngýời cha
ðẻ” ðến cho ngýời Cọi – “người mẹ đẻ” - được người Cọi tiếp thu và đồng hóa văn hóa
các dòng họ của người cha đẻ từ các nõi khác đến ở Cõ sa và Kim Linh về tiếng nói, sinh
hoạt vãn hóa và đổi cả họ gốc thành họ người Nguồn ở Cõ Sa và Kim Linh, làm thành
khối người Cọi - người tiền sử Cõ Sa - Kim Linh phân hóa thành một bộ phận là người
Chứt, dân tộc Chứt (Rục, Mày, Sách) và một bộ phận người Nguồn.
Tìm hiểu các truyện dân gian của người Nguồn như: Sự tích sinh ra các dân tộc,
Ôông Đùng, thằng Sắt, Thương con xóc ôốc ăn vô lóc rọt, Pụt chộ tha, tha khôông chộ
Pụt... cho ta thấy "bóng dáng lịch sử" nguồn gốc tổ tiên người Nguồn cùng sinh ra từ cội
nguồn nguyên thủy (Proto Việt - Mường) tại Sa Cơ - Kim Linh với người Sách, Mày, Rục
thuộc dân tộc Chứt. Chính người Nguồn gốc bản địa đã tiếp thu Nguồn hóa người Kinh
từ các nơi đến qua các thời kì lịch sử khác nhau về tiếng nói, văn hóa kể cả họ tên nữa,
nếu có giữ được tên họ thì cũng bị Nguồn hóa hoàn toàn về tiếng nói là tiếng Nguồn, về
văn hóa mẹ đẻ là văn hóa Nguồn.
Tóm lại, vấn đề nguồn gốc của người nguồn chưa có kết luận cụ thể. Song, cộng đồng
văn hóa người nguồn khá bền vững từ đực điểm sinh hoạt đến lời nói.

Chương 2: Một số nét đặc sắc về điệu hò Thuốc cá của người
Nguồn ở Minh Hóa.
10
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
2.1, Nguồn gốc hò Thuốc cá.
Miền núi phía Tây Bắc huyện Minh Hóa tỉnh Quảng Bình có nhiều tộc người cùng sinh
sống như tộc người Mày, Rục, Sách, Mã Liềng, A Rem (gọi chung là tộc người Chứt), và
tộc người Nguồn (trước kia gọi là người bản địa Kẻ Sạt, Kẻ Xét, Kẻ Trem, Kẻ Pôộc bộ
Việt Thường, nước Văn Lang). So với nhóm các tộc người trên, thì người Nguồn là tộc
người có số lượng dân cư lớn nhất của huyện Minh Hóa. Do có nhiều tộc người như vậy,
đã tạo cho huyện Minh Hóa có nhiều thể loại, bài bản dân ca phong phú, có thể kể ra một
số làn điệu như điệu Lầm Khùa (Hát ru), Plờ cù môn (giao duyên) của người Khùa ở bản
Cà Roòng (nay gọi là bản Hà Vi, xã Dân Hóa); điệu Tồn tá lôn(Hát ru), điệu Cà tơm tà
lêng của người Sách, người Mày ở bản Bãi Dinh (xã Dân Hóa); Tan tá rùm (Hát ru) của
ngýời Rục ở bản Mò O Ồ Ồ (xã Thượng Hóa)… Điều rất dễ nhận thấy là số lượng các
thể loại, bài bản dân ca của các tộc người nói trên rất ít, trong lúc đó, số lượng thể loại,
bài bản dân ca của người Nguồn lại nổi trội hơn hẳn, đó là Đúm - Pí, Hát ru, Đồng dao,
Hát Nhà trò, Hát Sắc bùa, Hát Kiều… và điệu Hò thuốc cá là một điệu Hò đặc sắc, thể
hiện rõ nét cuộc sống lao động, sinh hoạt, tâm tư tình cảm của người Nguồn ở vùng đất
này.
Điệu Hò thuốc cá có liên quan mật thiết đến lao động sản xuất, mang đậm nét riêng của
người Nguồn. Cuộc sống của người Nguồn chủ yếu dựa vào săn bắt, phát rừng làm
nương rẫy, đánh ong lấy mật. Thịnh hành nhất là nghề thuốc cá, người dân đi thuốc cá tập
thể chứ không đi riêng lẻ. Mùa đông và mùa xuân thì họ kéo nhau đi từng đoàn lên rừng
bới rễ cây tèng (loại cây thuộc họ dây leo, rễ thuộc dạng củ, có chứa độc tố), về đập dập
ra, trộn với đất ướt, lấy bùn trát kín, ủ lại, rồi chất củi đốt xung quanh. Sau đó, họ mang
ra suối, khe, tìm chỗ nào có nhiều cá nhất, rồi chọn một chỗ cao ở đầu suối, khe, lấy đá
xếp vòng tròn để tạo thành một cái cối. Không như ở miền xuôi, hay ở một số vùng, miền
khác, khi giã gạo (hay giã bánh), người ta thường dùng cối đá nhỏ, và chỉ có hai hoặc ba
người thay nhau giã chày, người này giơ chày lên, người khác thả chày xuống, mà ở đây,
11
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
người dân (cả nam và nữ) cùng giã một lúc, cùng giơ lên, cùng hạ xuống, nên tùy theo số
lượng người giã thuốc càng đông thì họ xếp cối càng rộng. Xếp cối xong, họ lấy rễ
cây tèng đã được ủ chín bỏ vào cối, rồi chặt những cây rừng thẳng, dài khoảng 1,5m, to
vừa tay cầm, vát nhọn một đầu để làm chày giã thuốc. Họ giã cho nước rễ câytèng chảy
ra, hòa vào dòng nước, làm cho cá bị mờ mắt mà chết, nổi lên mặt nước để họ có thể bắt
cá dễ dàng. Ngoài loại rễ cây tèng, người ta cũng dùng rễ cây hôi hôi và lá cây cơn
cơn (mọc bên suối) để làm thuốc đánh cá, hai loại cây này thường được sử dụng vào mùa
hạ, mùa thu, được lấy về sử dụng ngay chứ không ủ chín như rễ cây tèng. Có một điều
đặc biệt là các loại cây có độc tố này chỉ làm cho riêng một số loài cá bị say, bị chết,
nhưng lại vô hại đối với các loài thủy sản khác (như cá lóc, cá chạch, lươn, ốc…), kể cả
con người khi ăn cá cũng không hề bị ảnh hưởng gì. Khi cá bị bắt hết, thì độc tố của rễ
cây cũng không còn ảnh hưởng gì dòng nước nữa!
2.2, Sự đa dạng của hò Thuốc cá.
Để cho động tác giã thuốc thật nhịp nhàng, đều đặn, và để tạo không khí vui tươi, quên đi
mệt nhọc, người ta cất lên tiếng hò. Đối qua, đáp lại, trải qua thời gian, nội dung của
điệu Hò thuốc cá ngày càng phong phú:
“Giã (đâm) tèng thì giã cho song,
Để cho cá chết đầy sông đầy bờ.
Giã (đâm) tèng thì giã cho song,
Đến khi chia cá nhớ công đâm tèng”
=>Tiếng Nguồn:
“Tầm tèng thì tầm chò song,
Tở cho cá chết lâm sông lâm bờ.
12
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
Tầm tèng thì tầm chò song,
Tếng khi xia cá nhớ công tầm tèng.”
Do Hò thuốc cá có đặc tính dễ hát, dễ thuộc, mang tính tập thể cao, có không khí rộn
ràng… nên ai cũng có thể hò được cả. Chỉ cần có người xướng lên, và có người cùng hòa
nhịp để xô, là người ta lập tức bị cuốn vào một cách tự nhiên, không e dè, câu nệ, và cũng
từ điệu hò ban đầu, với nội dung chính gắn với công việc giã thuốc cá, dần dần, người ta
còn đưa vào nhiều nội dung khác, xuất hiện thêm những dị bản khác, đó là đối đáp giao
duyên nam nữ rất tình tứ (đã có nhiều trai thanh nữ tú mê câu hát “hôi lên” mà kết thành
đôi lứa, thành vợ thành chồng):
“ Trời mưa nước chảy quanh hồi (đầu nhà)
Anh không lấy vợ ai đâm bồi anh ăn?”
=>Tiếng Nguồn:
“Trời mưa dác chẳn quèng hôi,
Eng khôồng lế cáy ai tầm pồi eng ằn?”
+ Hay:
“Chợ tình đôi lứa cùng nhau,
Xe duyên chồng vợ tình sâu mặn nồng.”
=>Tiếng Nguồn:
“Chợ tình tôi lứa cùng nhàu,
Xe duyên dôông cấy tình sầu mằn nông.”
-

Hay những câu nghịch ngợm:
13
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
“Lo chi cái việc đâm bồi,
Nhún lên nhún xuống một hồi được ăn.”
=>Tiếng Nguồn:
“Lò xì kẻ xuyện tầm pôi,
Dún lền, dún xuống một hôi tược ằn.”
-

Hay có lúc hờn dỗi:
“Hát năm ba chuyện mà thôi,
Chim trời, cá nước, ai kết đôi được giờ?”

=>Tiếng Nguồn:
“Hát dằm pà xuyện má thôi,
Xìm trời, cá dác, ài kết tôi tược chừ?”
-

Cũng có lúc ví von, tự tin:
“Trong đầm gì xấu bằng bèo.
Mưa sa nước sỉa cũng trèo lên sen.”

=>Tiếng Nguồn:
“Troòng đầm xi xấu pằng pèo,
Mưa sa dác sẻ cũng treo lên sen.”
-

Hay đó là tình yêu quê hương đằm thắm với lời mời gọi tha thiết:
“Ai lên Minh Hóa quê mình,

14
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
Chè xanh, mật ngọt, thắm tình quê hương.”
=>Tiếng Nguồn:
“Ai tếng Mình Hóa quê mềng,
Che xèng, mật ngót, thắm tinh quê hương.”
-

Hay là sự yên bình, với những mơ ước đơn sơ:
“Làng ta đi thuốc Vực Dài (địa danh),
Đến khi cá chết lấy gùi mà mang.”

=>Tiếng Nguồn:
“Lang thà tì thuốc Vực Dai,
Tếng khi cá chết lấy pài má mang.”
+ Hoặc:
“Chữ thập cải lại chữ thi,
Làng ta đi thuốc năm ni được mùa.
Chữ thập cải lại chữ thiên,
Làng ta đi thuốc bình yên thọ trường.”
=>Tiếng Nguồn:
“Chự thập cại lai chự thì,

Lang ta tì thuốc nằm ni tược mùa.
Chự thập cại lai chự thiền,

15
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
Lang ta tì thuốc pinh yền thò trương.”
2.3, Cách hát và làn điệu của hò Thuốc cá.
Trong Hò thuốc cá, người ta dùng cụm từ “hôi lên là hôi lên” để tất cả cùng xô, nên có
khi, người ta cũng gọi Hò thuốc cá là “Hò hôi lên”; và do việc sử dụng các loại cây có
độc tố để làm thuốc đánh cá, người ta muốn gọi ngắn gọn, nên Hò thuốc cá còn có tên gọi
khác là “Hò thuốc” hoặc “Đi thuốc”.
Cũng như phần lớn các điệu Hò lao động ở các vùng, miền trong cả nước, Hò thuốc
cá cũng có vế kể (một người) và vế xô(nhiều người). Lời ca của Hò thuốc cá sử dụng thể
thơ lục bát (6/8), và khi hát, người ta có cách phổ thơ vào một điệu nhạc như sau: Cứ sau
một câu lục - câu 6 (kể), người ta chen một câu xô trước khi vào câu bát - câu 8:
Câu Kể:

Câu Xô:

Trong quá trình hát câu 6, câu 8, người ta có thể thêm những tiếng đệm, hý từ, luyến láy,
kết hợp với tuyến giai ðiệu mềm mại, lượn sóng, hình thành một bài hát trọn vẹn. Kiểu
xử lý trên cũng được sử dụng trong bài Hò thuốc cá 3.
Khác với cấu trúc của điệu Hò khoan Lệ Thủy (Quảng Bình) là câu kể thường dao động
từ 6, 7 đến 8 từ, câu xô có lúc lên tới 9 từ, có lúc chỉ còn 3 từ. Ở bài Hò hụi(Cảnh
16

Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
Dương),câu kể dao động từ 5, 6 từ, câu xô lúc thì 4 từ, lúc thì 9 từ…Trong bài Hò thuốc
cá, câu xô vẫn giữ số từ đều đặn (5 từ), nhưng câu kể thì số từ có thay đổi (câu kể đầu chỉ
có 9 từ, câu kể sau lên tới 12 từ), tuy vậy, vẫn không làm thay đổi hay xáo trộn tốc độ hay
nhịp giã của chày.
Bài được hát ở điệu Sol Cung:

với trục chính là:

Tầm cữ của bài trong phạm vi quãng 6:

Với trục cố định như trên, trên cơ sở lòng bản, tùy theo lời ca, hoặc tâm trạng của người
hát, có thể có thêm những luyến láy, tô điểm… phần nào làm cho cao độ của bài có sự
thay đổi (tạo ra những dị bản), nhưng sự thay đổi đó không đáng kể, đây là điều đương
nhiên, thường thấy trong các bài hát dân gian của người Việt.
Không giống với một số điệu Hò lao động (ở trên cạn) khác ở khu vực Bình Trị Thiên
như Hò phơi xăm, Hò lĩa trâu, Hò kéo gỗ(Quảng Bình); Hò dô hậy, Hò đập bắp (Quảng
Trị); Hò nện, Hò giã gạo (Huế); Hò thuốc cá có tiết tấu vừa phải, thậm chí còn thong thả
nữa. Giai điệu của bài theo hình lượn sóng, mềm mại (như đã đề cập), ít có quãng nhảy
xa, tạo cho Hò thuốc cá có sắc thái nhẹ nhàng, dung dị, nhưng không kém phần khỏe
khoắn, rộn ràng, sinh động (điều này có thể là do câu xô có nốt Fa, với chức năng là âm
17
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
tô điểm, và nốt Sol móc đơn liền kề nhau, ẩn chứa sự dứt khoát, vừa như thúc giục, thôi
thúc, lại vừa dịu dàng, duyên dáng), làm cho tất cả những ai tham gia vừa có thể giã chày,
vừa có thể hò mà không bị ảnh hưởng gì lắm đến sức khỏe cũng như công việc. Người ta
có thể hò liên tục, không ngưng nghỉ với nhiều khổ thơ lục bát có những nội dung khác
nhau, đến khi nào cá nổi lên, họ mới ngừng công việc đâm giã và hát hò để bắt cá.
Nhờ giai điệu đơn giản, lời ca mộc mạc, có không khí rộn ràng, dễ vận dụng với khổ
thơ lục bát và với bất cứ nội dung nào, nên ngoài việc sử dụng điệu Hò thuốc cá trong
việc đánh bắt cá, người Nguồn dần dần sử dụng làn điệu này trong các ngày lễ, ngày hội,
Tết, cưới hỏi, đâm bồi, đập bắp, đắp đập thủy lợi, đặc biệt là trong lễ hội “Chợ Rằm
tháng ba” (tổ chức vào ngày 14, 15 tháng Ba âm lịch hàng năm - lễ hội lớn nhất của
huyện Minh Hóa). Lễ hội này có sức thu hút mọi người trong và ngoài huyện đến thưởng
thức không khí lễ hội, với các tṛ chơi dân gian như đi cà khoeo, đánh đu, thể thao (bắn
nỏ, ném xoay)…; văn hóa ẩm thực với đặc sản cơm pồi (bồi), ôốc (ốc) đực, chè xanh,
mật ngọt… và điệu Hò thuốc cá luôn ðýợc cất lên trong suốt ngày lễ. Ngýời ta thýờng có
câu:
“Chẳng thà đau ốm mà nằm”
Không ai mà bỏ chợ Rằm tháng Ba!”
=>Tiếng Nguồn:
“Chẳng thà tâu ốm mà năm,
Khôông ai má lác chợ Răm tháng Pa!”
Hay:
“Trông cho đến Rằm tháng Ba,
Mà đi cầu Bụt, hát ca thỏa lòng.”
18
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
=>Tiếng Nguồn:>
“Trôồng cho tếng Rằm tháng Pa,
Má ti cầu Pụt, hát ca thỏa lòng.”

Dần dần, điệu Hò thuốc cá không chỉ bó hẹp trong phạm vi của một vài xã lân cận huyện,
mà còn lan rộng ra toàn huyện đến các xã như Dù Dèng, Kiên Trinh, Làng Mai (Hồng
Hóa, Hóa Phúc, Hóa Thanh ngày nay), Cổ Liêm, Kim Bảng (Tân Hóa, Minh Hóa ngày
nay), lên cả Thác Dài, Hát, Quyền (Trung Hóa, Thượng Hóa ngày nay)…
Hiện nay, Hò thuốc cá còn được đưa lên sân khấu ca nhạc hiện đại, đưa vào trong kịch
sân khấu như vở kịch “Tiếng chày khuya” của Văn Tu, tham gia Hội diễn văn nghệ quần
chúng của tỉnh Quảng Bình (1991); được sử dụng nhiều trong các cuộc thi Hát, Liên hoan
dân ca của huyện cũng như của tỉnh. Câu lạc bộ dân ca của người Nguồn được thành lập,
với mục đích vừa gìn giữ vốn cổ (trong đó có Hò thuốc cá), vừa truyền dạy các thể loại,
bài bản dân ca cho thế hệ sau tiếp tục gìn giữ, dưỡng nuôi; vừa giới thiệu cho công chúng
cả nước biết đến vùng đất hoang sơ nhưng lại có vốn dân ca cổ phong phú, đa dạng, và
góp phần vào công việc giữ gìn bản sắc chung dân tộc của Việt Nam
Một số nhạc sĩ đã vận dụng nét đặc trưng của Hò thuốc cá để sử dụng trong các sáng tác
của mình một cách sáng tạo, đó là các ca khúc Hội Rằm tháng Ba, Âm vang điệu hát quê
tôi của nhạc sĩ Minh Chiểu; Vấn vương Minh Hóa của nhạc sĩ Dương Viết Chiến; Đường
về bản mới, Hò thuốc - biến tấu khúc của nhạc sĩ Lê Anh; Minh Hóa tình yêu bao la,Trở
về cội nguồn(hòa tấu các nhạc cụ dân tộc) của nhạc sĩ Minh Đấu… Những ca khúc này
cũng đã đạt được hiệu quả nhất định.

19
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)

Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
Ca khúc Em đi đâu? của nhạc sĩ Dương Bích Hà đề cập đến tình yêu đôi lứa ngọt ngào,
đằm thắm. Tác giả sử dụng câu xô “Hôi lên là hôi lên” của điệu Hò thuốc cá, và thay đổi
tiết tấu, làm cho ca khúc mang tính hiện đại, trẻ trung, nhưng vẫn giữ được nét mềm mại:

Ở câu kết, tác giả lặp lại câu xô ở tầm cữ cao, như là câu hỏi da diết, nồng nàn, ngân vang
qua núi đồi trùng điệp:

Ca khúc Đừng về người ơi của Hà Lam là lời mời gọi nhẹ nhàng, tha thiết của cô gái
Nguồn, mong mọi người hãy đến với quê hương mộc mạc, thủy chung của mình. Tác giả
cũng sử dụng câu xô của Hò thuốc cá vào trong ca khúc:

20
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
và sử dụng mô típ trong vế đầu của câu sau (câu 8) trong bài Hò thuốc cá 3:

để đưa vào trong câu đầu của tác phẩm:

Làn điệu Hò thuốc cá là một nét văn hóa rất riêng của người Nguồn, phản ánh được tâm
tư, khát vọng sống của đồng bào nơi đây một cách chân thực, sống động. Những giai điệu
đơn sơ, mộc mạc cứ ngân nga, bay qua đồi núi trập trùng, vượt qua mưa nguồn thác lũ,
thấm đẫm vào lòng người một sự tươi mới, dung dị, hồn nhiên; là một nét chấm phá trong
bức tranh âm nhạc dân gian của vùng đất Quảng Bình đầy nắng gió… giai điệu ấy, câu ca

ấy cứ vấn vương, vang vọng mãi với cuộc đời: “Đâm (ơ) Tèng (hơ) thì đâm (sòng) cho
sòng. Hôi lên là hôi lên…”.
2.4, Quá trình gìn giữ và phát triển.
Một thời gian dài những làn điệu dân ca ngọt ngào như vậy dường như chỉ còn là
"của để dành" trong tâm trí lớp đầu bạc. Để lưu giữ và phát triển những làn điệu dân ca,
tháng 8-2009, Trung tâm Văn hoá - Thể thao huyện Minh Hóa thành lập "Câu lạc bộ đàn
và hát dân ca huyện Minh Hóa". Buổi đầu, câu lạc bộ có sự góp mặt của 20 hội viên. Con
số này ngày càng gia tăng nhanh chóng. Câu lạc bộ được chia làm ba nhóm: Nhóm hát,
nhóm nhạc, nhóm sưu tầm sáng tác; luyện tập đều đặn 2 buổi/ tuần.Tuy phần đông đều đã
lớn tuổi, nhưng tình yêu âm nhạc luôn sục sôi trong tim các thành viên câu lạc bộ. Ý thức
tầm quan trọng của việc "giữ gìn cốt cách dân tộc bắt đầu từ làn điệu dân ca", nên các
thành viên trong câu lạc bộ đều tận tụy với công việc. Họ còn là tuyên truyền viên âm
21
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
nhạc dân tộc cho con cháu. Mặc dù còn khó khăn về kinh phí, nhưng bằng tinh thần tự
nguyện, bằng sự tâm huyết với văn hóa dân tộc, các thành viên vẫn miệt mài tập luyện và
truyền nghề cho thế hệ tương lai. Mỗi năm, vào dịp hội rằm tháng ba hay các lễ trọng
khác, câu lạc bộ luôn tham gia biểu diễn phục vụ bà con, là một trong những điểm nhấn
trong phong trào văn hóa văn nghệ của huyện nhà.

Hình ảnh buổi diễn đêm hội rằm tháng 3
Giờ đây, tiếng hát dân ca của người Nguồn Minh Hoá sẽ không bị mất đi mà còn
được thăng hoa hơn nữa khi các nghệ nhân, diễn viên quần chúng thường xuyên biểu
diễn trong các dịp lễ, hội hay góp mặt tại các cuộc thi dân ca, dân vũ khu vực và toàn
quốc. Nhiều CLB đàn hát dân ca đang tiếp tục xuất hiện ở tất cả các xã và trường học ở

Minh Hóa. Ai lên Qui Đạt quê mình, chè xanh mật ngọt thắm tình nước non". Câu ca như
lời mời gọi khách thập phương đến với Minh Hóa, vùng đất xa xôi còn nhiều gian khổ
nhưng đẹp như một bức tranh giữa núi rừng trùng điệp. Vùng đất này không chỉ hấp dẫn
bởi non nước hữu tình mà còn níu chân người bởi những làn điệu dân ca phong phú và
những tập tục sinh hoạt văn hóa đặc sắc của người dân địa phương.

2.5, Một số bài hò thuốc cá nổi tiếng.

22
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa
HÒ THUỐC CÁ 1
Người hát:ĐINH THỊ PHƯƠNG ĐỐNG
Sưu tầm, ký âm:DƯƠNG BÍCH HÀ

HÒ THUỐC CÁ 2
Người hát: ĐINH THỊ PHƯƠNG ĐỐNG
Sưu tầm, ký âm:DƯƠNG BÍCH HÀ
23
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

HÒ THUỐC CÁ 3
Người hát:TRẦN KHÁNH NGUYÊN
Sưu tầm, ký âm:DƯƠNG BÍCH HÀ

24
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)


Điệu hò Thuốc – Làn điệu dân ca đặc sắc của người Nguồn Minh Hóa

KẾT LUẬN KIẾN NGHỊ
“Ai lên Minh Hóa Quê mình,
Chè xanh mật ngọt thắm tình quê hương.”
***
“Mặt trời đã gác hòn Chôông.
Đi đâu cũng nhớ Cơm Pồi Thau Lang.”
Quê hương tôi là vậy đó, nhẹ nhàng mà đằm thắm, mộc mạc mà chân chất, mang một
màu sắc riêng, một dấu ấn riêng của vùng miền. Tôi cảm thấy rất tự hào khi được sinh ra
và lớn lên trên mảnh đất quê hương này, tự hào về cái tổ ấm đã nuôi tôi khôn lớn thành
người, cho tôi một cảm giác nao nao, thương nhớ mỗi lần xa quê hương.
Đặc biệt qua quá trình tìm hiểu để hoàn thành bài tiểu luận này đã cho tôi hiểu thêm sự
gian khổ của người dân quê tôi, biết được lich sử hình thành, quá trình lưu dữ bản sắc nền
văn hóa lâu đời của người Nguồn, đã phản ánh được hiện thực đời sống tập tục sinh hoạt
25
Sinh viên thực hiên: Đinh Hoàng Nhật Đan

Lớp: ĐH TH K58 (LT)