Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người việt

Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................... 1
I. Lí do chọn đề tài ..................................................................................... 1
1. Lí do khoa học và thực tiễn .................................................................... 1
II. Lịch sử vấn đề ....................................................................................... 2
III. Mục đích nghiên cứu ............................................................................ 7
IV. Giới hạn phạm vi đề tài ........................................................................ 7
V. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................ 7
VI. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 8
VII. Đóng góp mới của đề tài ..................................................................... 9
VIII. Cấu trúc của luận văn ........................................................................ 9
PHẦN NỘI DUNG ................................................................................. 11
CHƢƠNG I TỔNG QUAN VỀ NHÂN VẬT ANH HÙNG VÀ CẶP ĐÔI
NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN
NGƢỜI VIỆT .......................................................................................... 11
1.1. Nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian ngƣời Việt ....... 11
1.1.1. Khái niệm nhân vật anh hùng ......................................................... 11
1.1.2. Cơ sở lịch sử - văn hóa của sự hình thành và phát triển trong truyền
thuyết dân gian người Việt kể về nhân vật anh hùng ............................... 12
1.1.3. Diện mạo nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người
Việt ............................................................................................................ 15
1.2. Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian ngƣời Việt ... 18
1.2.1. Khái niệm “cặp đôi nhân vật anh hùng” ......................................... 18
1.2.2. Phân loại nhóm truyện về cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền
thuyết dân gian người Việt ....................................................................... 22
Tiểu kết chƣơng I ................................................................................... 35
CHƢƠNG II CẶP ĐÔI NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN
THUYẾT DÂN GIAN NGƢỜI VIỆT DƢỚI GÓC ĐỘ NỘI DUNG, TƢ
TƢỞNG .................................................................................................. 36

i


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

2.1. Ý nghĩa của cặp đôi nhân vật anh hùng trong việc phản ánh lịch sử
................................................................................................................. 36
2.1.1. Truyền thuyết về cặp đôi nhân vật anh hùng mang tính hiện thực
lịch sử ........................................................................................................ 36
2.1.2. Truyền thuyết về cặp đôi nhân vật anh hùng phản ánh một cách cụ
thể lịch sử chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt NamError! Bookmark
not defined.
2.2. Cặp đôi nhân vật anh hùng thể hiện lí tƣởng của nhân dân về
ngƣời anh hùng dân tộc ......................................................................... 45
2.2.1. Là con người có sức khỏe và tài trí................................................. 45
2.2.2. Là con người có những kì tích chiến công ..................................... 47
2.2.3. Là con người hiếu – nghĩa vẹn toàn ............................................... 49
2.2.4. Là hiện thân của sức mạnh đoàn kết ............................................... 51
2.2.5. Biểu hiện lí tưởng đạo đức của nhân dân ....................................... 53
2.3. Truyền thuyết dân gian ngƣời Việt về cặp đôi nhân vật anh hùng
thể hiện sự ngợi ca của nhân dân đối với những ngƣời anh hùng dân
tộc và mang tính giáo dục sâu sắc ......................................................... 56
2.3.1. Truyền thuyết dân gian người Việt về cặp đôi nhân vật anh hùng thể
hiện sự ngợi ca của nhân dân đối với những người anh hùng dân tộc ......... 56
2.3.2. Truyền thuyết dân gian người Việt về cặp đôi nhân vật anh hùng
mang giá trị giáo dục sâu sắc .................................................................... 57
Tiểu kết chƣơng II .................................................................................. 61
CHƢƠNG III CẶP ĐÔI NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TRUYỀN
THUYẾT DÂN GIAN NGƢỜI VIỆT DƢỚI GÓC ĐỘ NGHỆ THUẬT

................................................................................................................. 62
3.1. Đặc điểm kết cấu cốt truyện về cặp đôi nhân vật anh hùng .......... 62
3.1.1. Kết cấu hoàn chỉnh ......................................................................... 62
3.1.2. Kết cấu chuỗi .................................................................................. 70
3.2. Các motif xây dựng cặp đôi nhân vật anh hùng ............................ 72
3.2.1. Motif về sự sinh nở thần kì ............................................................. 73

ii


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

3.2.2. Motif về tướng lạ, tài lạ và chiến công ........................................... 78
3.2.3. Motif về sự hóa thân – âm phù ....................................................... 81
3.3. Bút pháp lí tƣởng hóa cặp đôi nhân vật anh hùng ........................ 85
3.4. Thời gian và không gian nghệ thuật ............................................... 88
3.4.1. Thời gian nghệ thuật ....................................................................... 88
3.4.2. Không gian nghệ thuật .................................................................... 92
3.5. Đặc điểm lời kể chuyện ................................................................... 97
3.5.1. Lời kể nhằm tô đậm tính xác thực của câu chuyện ........................ 97
3.5.2. Lời kể thể hiện sự kết dính giữa các câu chuyện truyền thuyết (cùng
thời kì) ....................................................................................................... 98
3.5.3. Lời kể là sự ca ngợi tuyệt đối dành cho các cặp đôi nhân vật anh
hùng .......................................................................................................... 99
Tiểu kết chƣơng III .............................................................................. 102
PHẦN KẾT LUẬN ............................................................................... 103
1. Những đề nghị .................................................................................. 103
2. Kết luận............................................................................................. 103
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................. 106
PHẦN PHỤ LỤC .................................................................................. 110

iii


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

PHẦN MỞ ĐẦU
I. Lí do chọn đề tài
1. Lí do khoa học và thực tiễn
Cuộc sống hiện đại trên đất nước ta hiện nay biến chuyển nhanh chóng,
không ngừng thay da đổi thịt để sớm kịp hội nhập với quốc tế. Tuy nhiên hòa
nhập nhưng không hòa tan, song hành với sự phát triển chúng ta vẫn bảo lưu,
gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp. Để bảo tồn văn hóa và làm
sáng tỏ những giá trị văn hóa cổ truyền thì việc sưu tầm và nghiên cứu văn
học dân gian là hết sức cần thiết.
Cùng với các thể loại dân gian khác, truyền thuyết cũng có một chỗ đứng
quan trọng trong nền văn học dân gian Việt Nam. Nó ra đời trên gốc rễ thần
thoại và phản ánh một cách độc đáo quá trình dựng nước và giữ nước của cha
ông ta. Nghiên cứu truyền thuyết, do đó, đã trở thành một mảnh đất màu mỡ,
ẩn chứa nhiều điều hấp dẫn để các nhà nghiên cứu tìm đến khai mở.
Trong truyền thuyết dân gian người Việt đều có truyện kể về các cặp
nhân vật anh hùng. Với tinh thần yêu nước, lao động cần cù và sáng tạo, đất
nước Việt Nam tuy nhỏ bé nhưng đã sản sinh ra những người anh hùng dân
tộc trong cùng một thời kì. Họ đều là những người có nhiều đóng góp, hi sinh
to lớn trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Những nhân vật cặp
đôi bổ trợ cho nhau, san sẻ công việc, gánh vác những khó khăn mà dân tộc
đang phải đối mặt. Các cặp nhân vật anh hùng từ lâu đã trở thành cặp biểu
tượng bất diệt, là điểm dựa tinh thần, là nguồn sức mạnh được nhân đôi trong
tâm hồn bao thế hệ người Việt. Từ vai trò to lớn của những nhân vật cặp đôi
trong đời sống thực tại, không biết tự bao giờ, đã đi vào tiềm thức nhân dân

một cách tự nhiên. Rất nhiều nhân vật được đưa vào thần điện, được hóa thân
bất tử, được lưu truyền trong những truyện kể, những bài ca dân gian để đời
đời ngưỡng mộ, ngợi ca và thờ phụng.

1


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Hình tượng các nhân vật cặp đôi xuất hiện khá nhiều trong truyền thuyết
nhưng vẫn chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu một cách toàn
diện, có chăng cũng chỉ là sự vô tình đề cập tới, nhắc tới mà thôi.
Trong phạm vi một đề tài luận văn tốt nghiệp, chúng tôi mạnh dạn đưa ra
những đánh giá, tìm hiểu, nghiên cứu bước đầu về nhân vật cặp đôi trong
truyền thuyết dân gian người Việt. Nhằm đạt tới mục tiêu đó, chúng tôi tiến
hành khảo sát hệ thống truyện kể, phân loại nhân vật thông qua nội dung phản
ánh và qua việc phân tích những đặc điểm nghệ thuật của hình tượng nhân vật
cặp đôi. Việc nghiên cứu đề tài Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong
truyền thuyết dân gian người Việt sẽ góp phần bảo lưu và phát triển những
giá trị lịch sử và văn hóa truyền thống của dân tộc. Vì vậy, đây là đề tài mới
mẻ và có ý nghĩa khoa học.
II. Lịch sử vấn đề
1. Dựa theo bảng chỉ dẫn về motif văn học dân gian của Stith Thomson
trong cuốn Motif – index of folk literature, vol 1 – 6, nhà nghiên cứu Nguyễn
Huy Bỉnh đã có sự phân loại các cặp đôi tướng quân rất chi tiết trong cuốn
Truyện kể dân gian trong không gian văn hóa xứ Bắc. Ở đây, tác giả đã đề
cập tới một mục nhỏ, đó là: Hiện tượng xuất hiện cặp đôi tướng quân [5, tr.
207], với sự thiết lập một bảng thống kê rất cụ thể về các cặp đôi tướng quân
trong truyền thuyết xứ Bắc, gồm 23 cặp nhân vật. Ứng với mỗi cặp nhân vật
là vùng lưu truyền hoặc nơi thờ, chiến công cũng như triều đại mà nhân vật đó

hành trạng.
Mặc dù chỉ là một mục nhỏ trong toàn bộ bốn chương lớn về truyện kể
dân gian xứ Bắc nhưng nhờ công trình nghiên cứu này của Nguyễn Huy Bỉnh,
chúng tôi cũng có sự gợi mở cho hướng nghiên cứu về kiểu cặp đôi nhân vật
anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt trên bình diện sưu tầm,
phân loại.

2


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

2. Trong công trình Từ điển Type truyện dân gian Việt Nam, PGS. TS
Nguyễn Thị Huế đã giới thiệu toàn cảnh và diện mạo kho tàng truyện dân
gian Việt Nam với một khối lượng các type truyện thuộc các thể loại như thần
thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện trạng,… Cuốn sách đồ sộ hơn
một nghìn trang này cũng đề cập tới 04 type truyện có xuất hiện nhân vật anh
hùng cặp đôi (trong số 17 type truyện) ở mục B – Truyền thuyết về thần thánh
và phép thuật:
- Type truyện Hai anh em thần Cao Sơn, Quý Minh.
- Type truyện Hai người anh hùng là Thần Biển.
- Type truyện Người anh hùng là Thần Cây và Thần Nước.
- Type truyện Trương Hống, Trương Hát – Hai vị Thần Sông.
Công trình cũng đề cập 01 type truyện có xuất hiện nhân vật anh hùng
cặp đôi (trong số 10 type truyện) ở mục C – Truyền thuyết về các vị vua:
- Type truyện Truyện về hai nữ anh hùng chống giặc ngoại xâm lên
ngôi vua.
Công trình cũng đề cập 03 type truyện có xuất hiện nhân vật anh hùng
cặp đôi (trong số 51 type truyện) ở mục E – Truyền thuyết về người anh hùng:
- Type truyện Hai vị anh hùng thác sinh từ hoa đào, hoa huệ diệt giặc Hán.

- Type truyện Người anh hùng là các cặp vợ chồng Thủy Thần.
- Type truyện Người anh hùng là hai cặp nam nữ Thiên Thần và Thủy Thần.
Qua việc tra cứu các type truyện trên, chúng tôi càng có thêm nền tảng
vững chắc cho định hướng nghiên cứu đề tài về cặp đôi nhân vật anh hùng trong
truyền thuyết dân gian người Việt của mình. Cũng chính nhờ công trình này,
chúng tôi có cơ sở trong việc triển khai tìm hiểu, phân tích các type và motif của
kiểu truyện truyền thuyết có sự xuất hiện của các cặp nhân vật anh hùng.
3. Bên cạnh đó còn có nhiều bài viết, các công trình nghiên cứu về các
nhân vật anh hùng trong thể loại truyện truyền thuyết.

3


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Trong cuốn Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân
gian Việt Nam [50], nhóm biên soạn đã tổng hợp những bài viết rất quý giá về
truyền thống yêu nước của hình tượng người anh hùng trong truyện dân gian,
như: bài viết Hình tượng anh hùng trong truyện dân gian các dân tộc thiểu số
miền Bắc của tác giả Bùi Văn Nguyên [50; 42]; Hình tượng khổng lồ và tập
thể anh hùng dựng nước, giữ nước trong truyện cổ dân gian Việt Nam của tác
giả Cao Huy Đỉnh [50; 65]; Tinh thần dân tộc qua các truyền thuyết lịch sử
của tác giả Phan Trần [50; 141]; hay bài viết Truyền thuyết anh hùng trong
thời kì phong kiến của tác giả Kiều Thu Hoạch [50; 172];… Các bài viết đều
khơi nguồn cảm hứng và giúp chúng tôi có cái nhìn khái quát về đặc điểm của
nhân vật anh hùng (không chỉ trong thể loại truyền thuyết mà còn trong sử thi,
trong truyện cổ tích…). Đồng thời, qua đó chúng tôi càng có cơ sở để khẳng
định tính cách anh hùng của nhân dân ta trong lao động sáng tạo cũng như
trong chiến đấu đều đã trở thành một truyền thống, một phẩm chất hết sức cao
đẹp của dân tộc. Điều đó được thể hiện rõ nét qua hình tượng người anh hùng

trong thể loại truyền thuyết nói riêng và trong thể loại văn học dân gian nói
chung. Và cặp đôi nhân vật anh hùng mà chúng tôi đang khảo sát, nghiên cứu
cũng nằm trong quỹ đạo ấy.
Trong Luận án Phó tiến sĩ của Lê Văn Kỳ: Mối quan hệ giữa truyền
thuyết người Việt và hội lễ về các anh hùng, Chuyên ngành Văn học dân gian,
ĐH Khoa học xã hội và nhân văn, H. 1995. Luận án bên cạnh giới thuyết về
khái niệm truyền thuyết, lễ hội còn tập trung đi sâu làm rõ mối quan hệ giữa
các truyện truyền thuyết với hội lễ về các anh hùng dân tộc. Vẫn chưa thực sự
tìm hiểu kĩ các cặp anh hùng xuất hiện cùng nhau trong lịch sử hay các đền
đài thờ cúng một lúc hai nhân vật lịch sử.

4


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm thấy được một số đề tài khóa luận, luận văn
khác cũng nghiên cứu về nhân vật anh hùng qua các câu chuyện truyền
thuyết. Như:
Khảo sát đặc điểm nhóm truyền thuyết về các nữ tướng của Hai Bà, Lê
Thị Xa, Khóa luận tốt nghiệp, Chuyên ngành Văn học dân gian, ĐHSP Hà
Nội, 2003. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả tìm hiểu chuỗi truyền
thuyết về các nữ tướng của Hai Bà Trưng trên bình diện thi pháp của văn học
dân gian: thi pháp nhân vật, không gian – thời gian nghệ thuật,… và đặc biệt,
khóa luận đã chỉ ra mối tương quan giữa các câu chuyện truyền thuyết với
một số lễ hội tương ứng. Mặc dù vậy, khóa luận chỉ tập trung khảo cứu trên
những truyện về các nữ tướng của Hai Bà.
Hình tượng người nữ tướng trong truyền thuyết dân gian Phú Thọ,
Nguyễn Ngọc Yến, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội,
2004. Mục đích nghiên cứu mà tác giả hướng tới ở đây đó là qua sưu tầm,

thống kê các tư liệu, tác giả có thể giới thiệu một cách đầy đủ, hệ thống về
người nữ tướng trong truyền thuyết dân gian Phú Thọ. Từ thực tế lễ hội
Hương Nha, Tam Nông, Phú Thọ để ta thấy được sức sống của nữ tướng
Xuân Nương trong lòng người dân Đất Tổ. Luận văn đã có những đóng góp
mới trong việc dựng lại hình tượng người nữ tướng trên quê hương Phú Thọ
một cách hệ thống, khá đầy đủ. Và cũng giống như những đề tài nghiên cứu về
nữ tướng trong truyền thuyết trước đó, luận văn cũng chỉ ra mối quan hệ giữa
truyền thuyết bà Xuân Nương và lễ hội Hương Nha cùng các vùng phụ cận ở
Tam Nông, Phú Thọ. Đồng thời, luận văn cũng góp tiếng nói khẳng định vai
trò của người phụ nữ ở Phú Thọ trong buổi đầu dựng nước và giữ nước.
Hình tượng nữ tướng trong chuỗi truyền thuyết về cuộc khởi nghĩa Hai
Bà Trưng lưu hành ở Vĩnh Phúc, Nguyễn Thị Thu Cúc, Luận văn Thạc sĩ
khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2009. Luận văn trên đã khảo sát, sưu tầm

5


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

và nghiên cứu chuỗi truyện truyền thuyết về Hai Bà Trưng và các nữ tướng
lưu truyền ở Vĩnh Phúc. Qua đó, luận văn tìm hiểu một số phương thức nghệ
thuật xây dựng nhân vật nữ tướng trong chuỗi truyền thuyết về cuộc khởi
nghĩa Hai Bà ở Vĩnh Phúc. Và cũng giống như những luận văn, khóa luận
trước đấy, tại đây tác giả cũng tìm hiểu mối quan hệ giữa truyền thuyết này và
tín ngưỡng phong tục ở Vĩnh Phúc để thấy sức sống của người nữ tướng trong
cuộc sống người dân nơi đây.
Nhân vật nữ trong truyền thuyết dân gian người Việt xứ Thanh, Nguyễn
Hồng Hạnh, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2009. Luận
văn đã nhận diện được sự tồn tại của một hệ thống truyền thuyết dân gian
người Việt xứ Thanh về nhân vật nữ lưu truyền trong dân gian trên địa bàn xứ

Thanh từ nhiều đời nay. Lần đầu tiên nhân vật nữ trong truyền thuyết dân gian
người Việt xứ Thanh được khảo sát, hệ thống, phân loại, phân tích tìm hiểu
một cách tương đối đầy đủ, khoa học. Tuy nhiên, luận văn chỉ tập trung đi sâu
vào việc nghiên cứu nhân vật nữ trong truyền thuyết và xem xét nó trong mối
quan hệ với lễ hội và tín ngưỡng dân gian địa phương mà chưa có sự chọn lọc
hệ thống cặp đôi nhân vật trong truyền thuyết dân gian người Việt xứ Thanh.
Nhân vật nữ trong truyền thuyết dân gian Hà Nam, Phạm Thị Minh
Nguyên, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội, 2013. Trong
luận văn này, truyền thuyết dân gian Hà Nam về nhân vật nữ bước đầu được
thống kê, phân loại căn cứ vào đặc trưng của hình tượng nhân vật nữ và nội
dung phản ánh của nó. Luận văn cũng đã cố gắng khai thác được các motif
trong cách thể hiện nhân vật, hình thức kết cấu truyện. Và cũng giống như
những đề tài nghiên cứu trên, luận văn cũng xem xét mối quan hệ giữa nhân
vật nữ trong truyện dân gian Hà Nam với tín ngưỡng thờ nữ thần ở địa
phương, từ đó đi đến kết luận về các giá trị văn hóa của tín ngưỡng.

6


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Tuy nhiên, hầu hết các đề tài nghiên cứu trên mới chỉ dừng lại ở việc
khảo cứu ở một nhân vật anh hùng ở một địa phương hoặc chỉ ra được mối
liên hệ giữa những câu chuyện truyện truyền thuyết về nhân vật anh hùng với
các hội lễ, tín ngưỡng phong tục trong địa phương mà chưa đề cập sâu sắc về
kiểu truyện có sự xuất hiện của nhân vật anh hùng cặp đôi. Đây là một vấn đề
nghiên cứu còn để ngỏ mà chúng tôi đang cố gắng lấp đầy bằng đề tài luận
văn tốt nghiệp: Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân
gian người Việt.
III. Mục đích nghiên cứu

1. Qua sưu tầm, thống kê các tư liệu, luận văn giới thiệu một cách có hệ
thống, khá đầy đủ về cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian
người Việt.
2. Từ việc nghiên cứu, luận văn cho thấy đặc điểm diện mạo cũng như
sức sống, giá trị của cặp đôi nhân vật anh hùng trong việc phản ánh lịch sử
cũng như thể hiện lí tưởng của nhân dân về người anh hùng dân tộc.
3. Đề tài cũng cho thấy những vai trò của cặp đôi nhân vật anh hùng
trong kết cấu cốt truyện, motif xây dựng nhân vật cũng như bút pháp lí tưởng
hóa cặp đôi nhân vật anh hùng.
IV. Giới hạn phạm vi đề tài
Cặp đôi nhân vật anh hùng xuất hiện nhiều trong các truyện truyền
thuyết khác nhau của các anh tộc anh em. Nhưng luận văn chỉ xin tập trung
làm nổi bật đặc điểm của cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyện truyền
thuyết dân gian người Việt.
V. Đối tƣợng nghiên cứu
Chúng tôi đã tiến hành khảo sát cặp nhân vật anh hùng từ những truyện
truyền thuyết được tập hợp trong các cuốn:

7


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

- Tổng tập văn học dân gian người Việt (tập 4, tập 5 – Truyền thuyết
dân gian người Việt) – Kiều Thu Hoạch (chủ biên), Nxb Khoa học xã hội,
Hà Nội, 2004.
- Truyền thuyết Việt Nam – Nhóm biên soạn: Vũ Ngọc Khánh, Trần Thị
An, Phạm Minh Thảo, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội, 1998.
- Truyện dân gian Kim Bảng (Tập 1) – Lê Hữu Bách, Hội văn nghệ dân
gian Việt Nam, Nxb Dân Trí, Hà Nội, 2011.

- Truyền thuyết ven Hồ Tây – Nhóm tác giả: Bùi Văn Nguyên, Vũ Tuấn
Sán, Chu Hà, Hội văn nghệ Hà Nội, Hà Nội, 1975.
- Thần tích Việt Nam – Lê Xuân Quang, Nxb Văn hóa thông tin, Hà
Nội, 1995.
VI. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để đạt được mục đích nghiên cứu, chúng tôi sử dụng các phương pháp
có tính phổ biến trong nghiên cứu khoa học, như:
Phương pháp sưu tầm, khảo sát: Sử dụng phương pháp này, chúng tôi
tập hợp những tư liệu truyền thuyết dân gian người Việt có nhắc đến cặp đôi
nhân vật anh hùng.
Phương pháp thống kê: Phương pháp này có tầm quan trọng đặc biệt
trong luận văn nhằm thống kê số lượng các truyền thuyết đã và đang được lưu
hành trong cộng đồng dân cư người Việt. Phương pháp này giúp cho chúng
tôi có những chứng cứ cụ thể để tăng sức thuyết phục cho những vấn đề luận
văn đưa ra trong quá trình phân tích.
Phương pháp so sánh: Sử dụng phương pháp này, chúng tôi đặt nhân vật
trong thể loại truyền thuyết trong mối quan hệ với nhân vật trong thể loại thần
thoại và sử thi. Đồng thời, trong quá trình phân tích, chúng tôi cũng so sánh
các truyện truyền thuyết có một nhân vật anh hùng với các truyện truyền

8


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

thuyết có cặp đôi nhân vật anh hùng để từ đó tô đậm hơn đặc điểm của cặp
đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt.
Phương pháp phân tích văn bản văn học dân gian: Phương pháp này
được sử dụng khi chúng tôi phân tích các dẫn chứng truyện để phục vụ cho
việc chứng minh, làm sáng tỏ các đặc điểm của cặp đôi nhân vật anh hùng

trong truyện truyền thuyết.
Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Do tính nguyên hợp, tính chất sinh
hoạt thực hành là đặc trưng của văn học dân gian nói chung và thể loại truyền
thuyết nói riêng nên khi tiến hành đề tài này, chúng tôi đã vận dụng tri thức
thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như: lịch sử, văn hóa, địa lí, tôn giáo, tín
ngưỡng,… để lí giải một số vấn đề.
VII. Dự kiến những đóng góp mới của đề tài
Đã có nhiều công trình nghiên cứu về đề tài nhân vật anh hùng trong
truyền thuyết nhưng việc nghiên cứu cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền
thuyết dân gian người Việt còn là đề tài mới mẻ, chưa được nghiên cứu một
cách sâu sắc. Với luận văn này, chúng tôi dự kiến sẽ mang lại những đóng
góp mới như sau:
1. Luận văn thống kê, phân loại một cách có hệ thống các bản kể truyền
thuyết có sự xuất hiện của cặp đôi nhân vật anh hùng.
2. Thông qua việc khảo sát, luận văn dựng nên hình tượng cặp đôi nhân
vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt một cách chi tiết, kĩ
lưỡng, đầy đủ. Qua đó, phác họa được diện mạo, đặc điểm của nhân vật anh
hùng trong thể loại truyền thuyết dân gian người Việt.
3. Luận văn góp tiếng nói khẳng định vai trò của cặp đôi nhân vật anh
hùng trong buổi đầu dựng nước và giữ nước, trong những năm tháng chiến
đấu quật khởi của nhân dân để giành được độc lập, tự do, hạnh phúc.
VIII. Cấu trúc của luận văn

9


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục,
nội dung của luận văn gồm:

Chương I: Tổng quan về nhân vật anh hùng và cặp đôi nhân vật anh
hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt.
Chương II: Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian
người Việt dưới góc độ nội dung, tư tưởng.
Chương III: Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian
người Việt dưới góc độ nghê thuật.

10


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

PHẦN NỘI DUNG
CHƢƠNG I
TỔNG QUAN VỀ NHÂN VẬT ANH HÙNG VÀ CẶP ĐÔI NHÂN VẬT
ANH HÙNG TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN NGƯỜI VIỆT
1.1. Nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian ngƣời Việt
1.1.1. Khái niệm nhân vật anh hùng
Từ “anh hùng” (heros) vốn theo tiếng Latinh có nguồn gốc từ tiếng Hi
Lạp cổ, có nghĩa đen là canh giữ hay bảo vệ. Theo cách hiểu thông thường,
nhắc đến “anh hùng” người ta nghĩ ngay tới một cá nhân nổi bật vì những
cống hiến, lòng can đảm hay những hành động với mục đích cao thượng, đặc
biệt là những người dám hi sinh cuộc sống của bản thân vì những mục đích
rất nhân văn hoặc là con người nổi bật, xuất chúng trong một lĩnh vực nhất
định nào đó. “Theo The Encyclopedia of Mythology (Bách khoa toàn thư về
thần thoại) của tác giả Arthur Cotterell: Truyện kể dân gian của tất cả các nền
văn hóa chứa đầy cảm hứng người anh hùng thể hiện những đặc điểm lý
tưởng và tài năng của một cá nhân nào đó, chẳng hạn như sự can đảm của
Archilles, khả năng kì lạ của Heracles, trí thông minh của Odysseus và sức
chịu đựng của Oedipus. Một anh hùng cổ điển là một nhà vô địch trong mọi ý

nghĩa. Họ vượt qua những thử thách, khó khăn để khơi thông những bế tắc
của thế giới. Tuy nhiên, nhân vật anh hùng cũng không phải là bất khả xâm
phạm hay luôn luôn bất tử, đôi khi họ được giúp đỡ, đôi khi lại bị cản trở bởi
các vị thần” [2; 45]. Như vậy, nhân vật anh hùng thực sự có một vị thế đặc
biệt quan trọng, có vai trò hoàn thiện dần thế giới và kiến tạo ra nền văn minh
nhân loại.
Theo chúng tôi, nhân vật anh hùng là những người hội tủ đủ trí – đức –
tài, là người đem lại cuộc sống mới và là đại diện cho cả một cộng đồng, một

11


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

thời đại. Nhân vật anh hùng thường chứa đựng một số đặc điểm phổ biến như:
phát minh ra sản phẩm văn hóa, các công cụ hữu ích phục vụ cho hoạt động
nông nghiệp của thời đại mà họ tồn tại; hoặc chiến đấu vì cuộc sống chung
của bộ tộc, quê hương mình. Nhân vật anh hùng còn có công lớn trong việc
dạy dỗ, truyền bá cư dân trong vùng cách thức sử dụng các công cụ lao động,
cung cấp thực phẩm cho dân chúng trong hoàn cảnh có chiến tranh và chết
chóc, tạo ra các tác phẩm nghệ thuật, khai sinh ra một ngành nghề mới, mở
mang bờ cõi,… - Những anh hùng văn hóa. Đồng thời, khi nước nhà bị giặc
xâm lăng, nhân dân bị áp bức bóc lột, người anh hùng cũng sẵn sàng hi sinh,
tụ hội quân tướng để chống giặc dữ – Những anh hùng chống ngoại xâm.
1.1.2. Cơ sở lịch sử - văn hóa của sự hình thành và phát triển trong
truyền thuyết dân gian người Việt kể về nhân vật anh hùng
Khi con người nhận thức rõ nét về chủ quyền lãnh thổ, về sự tự tôn dân
tộc ấy là lúc con người đã đặt mình trong tâm thế của người làm chủ đất nước.
Con người khao khát được khám phá đến tận cùng mọi giá trị của đời sống,
có nhu cầu thể hiện và khẳng định những giá trị của cộng đồng. Đấy chính là

bản lề và là nền tảng quan trọng của sự hình thành và phát triển thể loại
truyền thuyết dân gian.
Nếu như trong buổi hồng hoang nguyên sơ của lịch sử, khi e dè đứng
trước thiên nhiên rộng lớn ẩn chứa nhiều bí ẩn, con người đã nhân hình hóa,
nhân tính hóa thiên nhiên, vạn vật một cách không tự giác. Những bản truyện
thần thoại đầu tiên ra đời như là câu trả lời còn nhiều nghi hoặc về thế giới
khách quan xen lẫn cả sự tôn thờ của con người. Đến thời đại kim khí khi con
người bước đầu chế ngự được thiên nhiên, đạt được những thành quả nhất
định trong lao động sản xuất khiến họ ý thức được tài năng, khả năng của
mình, rồi dần thần thánh hóa chính mình, và đó là lúc dòng chảy truyền thuyết
được khai mở. Đặc biệt, khi ý thức về lịch sử tồn vong của cộng đồng ngày

12


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

càng phát triển, cảm hứng tôn vinh sức mạnh dân tộc được đề cao “người ta
mượn lại những hình tượng vang bóng một thời trong thần thoại vốn là niềm
tự hào của cộng đồng, nhào nặn lại, móc nối nó với những sự kiện và nhân vật
lịch sử có thực ở đời sau” [16; 49], nối tiếp như vậy, dòng truyện kể không
ngừng tiếp tục được sáng tác và lưu truyền.
Dân gian đã kí gửi trong các câu chuyện của mình về sự hình thành dân
tộc, kể về những chiến công của con người trong quá trình định canh định cư,
những chiến công trong chiến đấu chống giặc dữ, kể về những chiến tích hào
hùng cả trong văn hóa lẫn trên mặt trận để thiết lập mối quan hệ bền chặt
trong cộng đồng cũng như củng cố, phát triển sự lớn mạnh của dân tộc. Quá
trình hình thành dòng chảy truyền thuyết dân gian của người Việt nói riêng
này cũng chính là quá trình hình thành nên những tấm gương anh hùng tiêu
biểu, quả cảm.

Có thể nói, khi truyền thuyết ra đời cũng là lúc xã hội thực sự có những
chuyển biến mạnh mẽ, con người thoát khỏi sự phụ thuộc hoàn toàn vào
những thế lực siêu nhiên vô hình. Với sự phát minh ra kĩ thuật luyện kim, con
người đã tự tạo cho mình bước chuyển lớn trong cuộc sống, đã tự biến mình
thành những con người khổng lồ tiến vào xã hội văn minh hơn. “Đó là bước
tiến vọt từ đồ đá sang đồ đồng – sắt, từ hái lượm săn bắn sang trồng trọt lúa
nước và định cư nông nghiệp […], từ mẫu hệ sang phụ quyền, từ bộ lạc sang
liên minh bộ tộc và nhà nước phôi thai, tóm lại từ dã man sang văn minh, ở
trên vùng châu thổ sông Hồng. Nó xác lập bản sắc dân tộc và vị trí chủ thể
của người Lạc Việt, trong sự kế thừa và giao lưu văn hóa ngày càng rộng rãi
cởi mở với nhiều chủng tộc anh em ở trên “cõi Lĩnh Nam” xưa” [10; tr.31].
Quá trình liên kết, cố kết các bộ tộc được diễn ra mạnh mẽ dựng xây nên khối
thống nhất Văn Lang – Âu Lạc, rồi tiếp sau đó là các triều đại thay phiên nhau
cai trị nước Nam ta. Con người đã chủ động hợp sức cùng nhau chiếm lĩnh

13


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

đất đai, vượt qua các trở ngại, khai phá vùng đồng bằng, đắp đê, trị thủy, ngăn
lũ. Hoạt động liên kết cộng đồng để đắp bờ, chống lũ, lấy nước làm ruộng đã
mở rộng trên khắp vùng. Công việc chống ngập úng, lũ lụt thiên tai không thể
là công việc của một người, một nhà hay một xóm mà nó luôn luôn đòi hỏi sự
cổng hưởng to lớn của cả cộng đồng người. Thêm vào đó, mối đe dọa xâm
lăng của các tộc người khác cũng là vấn đề được đặt lên hàng đầu, đòi hỏi
một sự cố kết thực sự bền chặt, chung sức chung lòng trong cộng đồng với cơ
cấu Nhà nước sơ khai. Trong hành trình lịch sử trải dài đó, cộng đồng tôn
vinh những thủ lĩnh liên minh bộ lạc, những vị anh hùng với quyền lực và sức
mạnh to lớn, những vị vua anh minh, những vị tướng tài ba với quyền lực tối

thượng được Trời ban, thần thánh phù trợ. Cộng đồng tôn vinh, thậm chí tôn
thờ những người anh hùng có công mở đất, dựng nước và giữ nước.
Nếu như thần thoại là sự nhận thức còn nhiều hạn chế của con người về
thiên nhiên quá đỗi rợn ngợp, lớn rộng thì đến thời kì sau, con người đã
nghiêng về xu hướng ngợi ca, sùng bái tầm vóc khổng lồ của cộng đồng mình
đang vươn lên để chiếm lĩnh, làm chủ sự khổng lồ của thiên nhiên hay cũng là
làm chủ cuộc sống của chính mình. Cộng đồng anh hùng đó được tích tụ và
biểu hiện bằng một cá nhân – hình tượng. Cá nhân – hình tượng đó mang tư
thế, tầm vóc của cả cộng đồng. Song, dường như lòng tự tôn dân tộc quá lớn,
con người không chỉ tìm thấy sức mạnh của cộng đồng mình ở một cá nhân
mà còn ở nhiều cá nhân. Sự xuất hiện đồng thời cùng lúc hai thậm chí hơn hai
anh hùng, mãnh tướng cùng cứu dân cứu đời càng thể hiện sức mạnh kì vĩ của
con người. Đó là sự lớn mạnh, sự đoàn kết của một tập thể anh hùng; hay nói
một cách khác, cặp đôi nhân vật anh hùng là sự biểu hiện rõ nét nhất của tính
tập thể, tính cộng đồng của nhân dân. Đây chính là cơ sở lịch sử xã hội, là
môi trường thuận lợi hình thành và phát triển hình ảnh cặp đôi nhân vật anh
hùng trong các bản kể truyền thuyết của dân gian xưa.

14


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

1.1.3. Diện mạo nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian
người Việt
Từ cơ sở lịch sử - văn hóa của dân tộc, nhân vật anh hùng trong truyền
thuyết hiện lên với những đặc điểm riêng biệt, rõ nét. Truyền thuyết nảy sinh
từ gốc rễ là thần thoại, trong thời đại anh hùng. Một bộ phận thần thoại được
lịch sử hóa thì đó cũng là cái mốc đánh dấu sự chuyển hóa thể loại – nó bước
sang địa hạt của truyền thuyết. Con người lúc này không còn cuộc sống man

di, dã man mà bước sang thời kì của kĩ thuật chế tác đồ đồng và đồ sắt. Đó là
thời kì của “thanh kiếm sắt, cái cày và cái rìu bằng sắt” làm thay đổi sâu sắc
đời sống xã hội. Nói như Ăng-ghen: “Mỗi thành viên nam giới của bộ lạc đến
tuổi thành niên đều là một chiến binh”. Kết quả là từ liên minh bộ lạc chuyển
sang nhà nước sơ khai do một người anh hùng đứng đầu. Từ đó, con người ý
thức về tiếng nói, lãnh thổ, quyền lực và tài sản văn hóa buổi đầu. Vì vậy,
nhân vật chính trong truyền thuyết chủ yếu là người và một số nhân vật bán
thần (ảnh hưởng từ nhân vật thần thoại). Chẳng hạn như: Lạc Long Quân –
nguồn gốc nòi Rồng cao quý, Âu Cơ – đến từ giống Tiên thanh cao, Sơn
Tinh, Thủy Tinh,… - đều là những nhân vật anh hùng khởi nguyên trong
truyền thuyết. Khi con người dần tin vào khả năng của mình và khát khao làm
chủ thiên nhiên, truyền thuyết dần xuất hiện nhân vật là các anh hùng có khả
năng điều chỉnh môi trường tự nhiên và xã hội. Việc diệt trừ các loài thủy
quái, yêu ma, dậy con người cách làm ăn, chăn nuôi, tạo ra phong tục, thậm
chí tạo ra cả sông ngòi, biển cả… là những hoạt động chủ yếu của anh hùng
văn hóa. Nhân vật anh hùng lịch sử cũng có sức mạnh phi thường, đem lại
chiến công vẻ vang cho cộng đồng bằng chính tài năng, sức mạnh của mình,
thậm chí được thần linh phù trợ, như Vua Hùng, An Dương Vương, Lê Lợi,…
Việc phân loại nhân vật trong truyền thuyết đã được nhiều học giả, nhà
nghiên cứu bàn luận và cũng có nhiều cách phân chia khác nhau. Trong quá

15


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

trình nghiên cứu, chúng tôi đã tham khảo và thấy được có nhiều cách chia
nhân vật trong truyền thuyết. Chẳng hạn:
Trong cuốn Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian
[39], tác giả Đỗ Bình Trị đã phân loại các nhân vật trong truyền thuyết theo

lịch sử, gồm: các nhân vật có màu sắc sử thi của pho truyền thuyết thời các
vua Hùng, các nhân vật của những truyền thuyết về thời Bắc thuộc, các nhân
vật của những truyền thuyết về giai đoạn xây dựng và bảo vệ quốc gia phong
kiến độc lập, các nhân vật của những truyền thuyết về giai đoạn nhân dân đấu
tranh chống phong kiến và tiếp tục chống ngoại xâm. Tuy nhiên, tác giả
khẳng định: “Dù phân loại cách nào thì nhân vật cũng chỉ có bấy nhiêu kiểu
dạng. Đó là: 1/ những anh hùng dân tộc chống ngoại xâm, 2/ những “anh
hùng nông dân” chống phong kiến, 3/ những danh nhân văn hóa và những vị
quan có công đức với dân” [39; 61].
Cách phân loại nhân vật trên giống với cách phân loại của tác giả Kiều
Thu Hoạch trong cuốn Tổng tập văn học dân gian người Việt [20]. Trong
nhóm truyền thuyết về nhân vật, tác giả Kiều Thu Hoạch đã chỉ rõ các tiểu
loại nhỏ cùng những lí giải cụ thể cho từng tiểu loại:
“- Truyền thuyết về các anh hùng chống xâm lược; như các nhân vật Hai
Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi,…
- Truyền thuyết về các anh hùng văn hóa; đó là các danh nhân lịch sử,
các tổ tiên nòi giống, dòng họ, các bách nghệ tổ sư, như các nhân vật Lạc
Long Quân, Âu Cơ, các vua Hùng, Lư Cao Sơn tổ nghề rèn, Mẹ Phật Man
Nương, Chu Văn An,…
- Truyền thuyết về các anh hùng nông dân; là các nhân vật phất cờ khởi
nghĩa, các lãnh tụ nghĩa quân chống lại triều đình phong kiến thối nát cùng
bọn quan lại tham tàn gian ác, đó là truyện kể về các nhân vật như Quận He,
Ba Vành, Bà Ba Cai Vàng,…” [20; 35].

16


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Như vậy, chúng tôi nhận thấy dù là cách chia nào, nhân vật trong truyền

thuyết cũng đều là những người anh hùng được nhân dân tôn thờ, ngưỡng
vọng. Nếu như cổ tích vẽ nên những nhân vật hư cấu, phiếm chỉ thì nhân vật
trong truyền thuyết là những nhân vật lịch sử, được nhân dân ghi nhận và hầu
hết họ đều là những nhân vật anh hùng. Nhân vật trong các câu chuyện cổ tích
là “những nhân vật điển hình sâu sắc và rõ nét nhất, hoàn thiện nhất về
phương diện nghệ thuật” như lời Macxim Gorki đã nhận xét [38; 61]. Còn
nhân vật truyền thuyết được khắc tạo nên nhờ chất liệu lịch sử. Xuất phát từ
nhu cầu khẳng định tính dài lâu của lịch sử dân tộc, người kể truyền thuyết đã
tạo nên những câu chuyện song hành cùng dòng chảy lịch sử dân tộc: từ sự
hình thành của họ Hồng Bàng đến việc tổ chức bộ máy nhà nước sơ khai dưới
triều Hùng Vương; từ những chiến công trong đấu tranh chống giặc ngoại
xâm, thoát khỏi ngàn năm Bắc thuộc cho đến việc xây dựng, củng cố quốc gia
qua các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần… Đây là một quá trình vô cùng dài lâu
gắn với mỗi bước đi thăng trầm của lịch sử dân tộc. Vì vậy, nhân vật anh
hùng trong truyền thuyết cũng theo sát từng dấu mốc quan trọng của lịch sử
nước nhà. Tên tuổi và chiến công của họ mang tầm vóc dân tộc, thể hiện mối
liên hệ gắn bó sâu sắc của cả một cộng đồng, thể hiện sức mạnh của cả một
giang sơn thu về một mối.
Tuy nhiên, các nhân vật anh hùng trong truyền thuyết không phải là sự
sao chép hoàn toàn từ lịch sử, mà từ chất liệu lịch sử có thật cộng thêm trí
tưởng tượng phong phú của nhân dân, các nhân vật đó đã được tái tạo lại, hiện
lên màu sắc, huyền ảo và đẹp đẽ hơn. Đó là sự kết hợp kì lạ giữa những nét
đời thường thế tục với những nét kì ảo phi thường. Công việc của các tác giả
dân gian khi kể về các nhân vật trong truyền thuyết ấy là “lựa chọn những sự
kiện, những nhân vật có thật trong lịch sử, dựng lại diện mạo và tầm vóc của
những sự kiện và những nhân vật ấy, đồng thời lí tưởng hóa những người,

17

Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

những sự việc cần được ngợi ca, khôi phục lại những sự thật lịch sử bị che
lấp, bị bỏ qua hoặc bị xuyên tạc” [38; 62]. Các nhân vật lịch sử thời đại Hùng
Vương còn xa lạ với đời sống con người (khi là những nhân vật bán thần, có
phép thuật kì lạ) nhưng càng về sau, những nhân vật anh hùng càng được xây
dựng một cách gần gũi với nhân dân hơn, đời thường hơn. Công trạng của họ
cũng là một phần công trạng của nhân dân, họ được nhân dân yêu mến, gần
gũi, kính trọng và thậm chí còn được bảo vệ (điều đáng lẽ là ngược lại trong
thần thoại và sử thi) mỗi khi gặp nguy hiểm. Như vậy, nhân vật truyền thuyết
đã gần gũi với con người hơn, đậm đà tính nhân văn hơn. Người anh hùng
chân thực hơn, không còn thần thánh hóa như nhân vật trong thần thoại,
không còn lí tưởng hóa như nhân vật trong sử thi nữa.
Như vậy, diện mạo của các nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân
gian người Việt hiện lên chân thực, là nhân vật của lịch sử và qua mỗi nhân
vật ấy, ta thấy được thái độ, tình cảm của nhân dân đối với nhân vật/ sự kiện
lịch sử được nhắc tới trong truyện. Và trong quá trình sáng tác, kể lại ấy, nhân
dân cũng thể hiện ở đó trí tưởng tượng, khả năng sáng tạo hư cấu của mình để
nhằm tô đậm hơn diện mạo, tính cách, tài năng, chiến công của nhân vật trong
truyền thuyết. Vì vậy, khi xây dựng nhân vật truyền thuyết, dân gian đã làm
công việc tái tạo lịch sử chứ không phải là sự sao chép nguyên si. Đây cũng là
một đặc điểm nổi bật khi xây dựng nhân vật trong thể loại truyền thuyết, đặc
biệt là nhân vật anh hùng.
1.2. Cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt
1.2.1. Khái niệm “cặp đôi nhân vật anh hùng”
Theo cuốn Từ điển Tiếng Việt [34]:
Từ “cặp” được giải nghĩa là “đi đôi, quan hệ với nhau thành một đôi”
[34; 167].

18

Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

Từ “đôi” được giải nghĩa là “tập hợp cùng hai vật cùng loại, hai cá thể
tương ứng với nhau và làm thành một đơn vị về mặt chức năng, công dụng,
v.v.” [34; 452].
Từ “anh hùng” được giải nghĩa là “nhân vật thần thoại có sức mạnh và
dũng khí phi thường, lập nên những kì tích/Người có tài năng và dũng khí hơn
hẳn người thường, làm nên những việc được người đời ca tụng” [34; 9].
Tóm lại, “cặp đôi nhân vật anh hùng” trong thể loại truyền thuyết là hai
nhân vật anh hùng trung tâm cùng xuất hiện trong một câu chuyện truyền
thuyết, có mối quan hệ với nhau; có tầm vóc, sức mạnh phi thường; cùng
đồng hành, sát cánh bên nhau để thực hiện một sứ mệnh, một nhiệm vụ, làm
nên chiến công vẻ vang cho dân tộc.
1.2.2. Cơ sở hình thành cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết
dân gian người Việt
Như đã trình bày ở trên, truyền thuyết ra đời khi con người đã vượt thoát
khỏi cuộc sống dã man để bước vào thời kì của kĩ thuật chế tạo đồ đồng, đồ
đá. Đó cũng là lúc các bộ tộc, bộ lạc hình thành, phân chia đất đai. Điều này
dẫn đến sự phân tranh giữa các bộ tộc nhằm mở mang lãnh thổ nhưng đồng
thời cũng dẫn đến sự liên minh giữa các bộ tộc nhỏ để vượt qua thách thức từ
các bộ tộc lớn mạnh hơn. Chính điều kiện xã hội ấy đã sản sinh ra những con
người anh hùng, đại diện cho cộng đồng đứng lên làm chủ, thống lĩnh và chỉ
huy bộ lạc, bộ tộc mình giành chiến thắng. Người anh hùng có khi chỉ là một
cá nhân nhưng cũng có khi là một cặp đôi, thậm chí là ba hay bốn vị anh hùng
cùng đồng hành, sát cánh bảo vệ và xây dựng đất nước. Như vậy, có thể thấy
cặp đôi nhân vật anh hùng là một biểu hiện của tính tập thể, tính cộng đồng
của nhân dân.
Theo sát từng bước đi thăng trầm của dân tộc, lịch sử đã chứng minh sự

tồn tại của cùng lúc hai thủ lĩnh tướng quân trong cùng một thời kì, một giai

19


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

đoạn, như: chị em Trưng Trắc – Trưng Nhị (Hai Bà Trưng), anh em Phùng
Hưng – Phùng Hải, anh em Ngô Xương Ngập – Ngô Xương Văn,… Chính
những cặp hình mẫu này đã khơi nguồn cảm hứng để các tác giả dân gian kể
về những cặp đôi tướng quân lừng lẫy trong thiên hạ, những cặp đôi anh hùng
cùng ghi danh lập nên kì tích chiến công hiển hách với non sông đất nước.
Trong cuốn Lí luận văn học – Những vấn đề hiện đại [29], tác giả Lã
Nguyên đã tuyển dịch những công trình nghiên cứu có giá trị kinh điển của
những học giả hàng đầu ở thế kỉ XX. Trong đó có bài viết của nhà nghiên cứu
Iu.M. Lotman về Nguồn gốc truyện kể dưới sự soi sáng của loại hình học [29;
128] khiến chúng tôi chú ý bởi trong quá trình phân tích, tác giả có nhắc tới
sự xuất hiện của loại “nhân vật – song trùng” [29; 131]. Mặc dù tác giả tập
trung nghiên cứu nhân vật – song trùng trong các văn bản truyện kể hiện đại
nhưng cũng có cái nhìn đối sánh với nhân vật – song trùng trong các văn bản
huyền thoại. Nhân vật – song trùng trong văn bản hiện đại có mối quan hệ
“hình vuông” với nhau, chẳng hạn:
Nhân vật A

Nhân vật B

Nhân vật A1

Nhân vật B1

Nhân vật A2

Nhân vật B2

“Tất cả các cặp nhân vật đều lặp đi lặp lại rõ rệt một tình huống giống hệt
nhau và một loại hình quan hệ giống hệt nhau ở những cấp độ khác nhau
bằng cách sao bản lẫn nhau” [29; 135]. Như vậy, hiểu một cách đơn giản,
nhân vật – song trùng trong văn bản hiện đại là sự lặp lại của các cặp đôi nhân
vật trong một tác phẩm văn học nhưng ở mỗi cặp nhân vật lại có cấp độ thể
hiện khác nhau. Việc đưa các nhân vật trong một văn bản vào không gian tuần
hoàn như vậy nhằm mục đích “quy về một hình tượng duy nhất”. Khác với

20


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

văn bản hiện đại, nhân vật – song trùng trong văn bản huyền thoại lại mang
tính đồng nhất tuyệt đối. Cặp đôi nhân vật cùng sóng đôi với nhau, thực hiện
các hành động, các nhiệm vụ, chưa có sự phân tách cấp độ như các cặp đôi
nhân vật trong các tác phẩm hiện đại. Và hầu hết, trong các văn bản huyền
thoại chỉ xuất hiện một cặp đôi nhân vật, như trong thần thoại Hi Lạp, cặp đôi
nhân vật trung tâm cùng xuất hiện, cùng chiến đấu, cùng hi sinh. Trong truyện
Tội ác và sự thù hằn giữa hai anh em Atơrê và Tiextơ [51; 344]: hai anh em
cùng có chung kẻ thù và cùng tiêu diệt kẻ thù là Cridippôx, hai anh em cùng
bị Pêlôp phát giác,… Trong truyện Truyện hai anh em sinh đôi Dêtôx (Zétos)
và Ăngphiông (Amphion) [51; 362]: hai anh em sinh đôi – hai con trai của
nàng Ăngtiôp xinh đẹp; hai anh em cùng được thần Dớt che chở, cùng sống
yên bình và lớn lên dưới mái nhà của người chăn chiên; hai anh em cùng bắt
trói mụ Điêrkê và cứu thoát mẹ mình; sau đó họ cùng trở về thành Cađmê, bắt

tên vua Licôx và lên ngôi trị vì đô thành… Như vậy, nhân vật – song trùng
trong văn bản huyền thoại, theo quan niệm của tác giả Lotman, là một cặp đôi
nhân vật có tất cả những hành động “được xem là đồng nhất với nhau” [29;
137], không có sự “song trùng” với một cặp đôi nhân vật khác, bản thân hai
nhân vật trung tâm của truyện đã có sự gắn kết, đồng hành với nhau trong mọi
hành động.
Từ cơ sở lịch sử cũng như cơ sở lí luận của Lotman, chúng tôi có nền
tảng khoa học để tiếp tục nghiên cứu sâu hơn hình tượng cặp đôi nhân vật anh
hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt. Chúng tôi có định hướng khi
nghiên cứu về nhân vật cặp đôi trong truyền thuyết: Trong cùng một truyện,
có sự xuất hiện của hai nhân vật cùng đóng vai trò trung tâm nhưng hành
động, số phận của họ hầu như “đồng nhất”, không có sự tách biệt. Nhưng
cũng cần nhắc lại, sự đồng nhất ấy không làm hình tượng cặp đôi nhân vật trở
nên “một màu”, lặp lại mà ngầm thể hiện sức mạnh tập thể, sức mạnh cộng

21


Khảo sát cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết dân gian người Việt

đồng – tinh thần chung của nhóm truyền thuyết dân gian người Việt nói riêng
cũng như của thể loại truyền thuyết nói chung. Đồng thời, trong quá trình kể,
người kể cũng có sự phân tách hành động riêng lẻ của từng nhân vật. Tất cả
những đặc điểm độc đáo của cặp đôi nhân vật anh hùng trong truyền thuyết
dân gian người Việt chúng tôi sẽ phân tích kĩ ở chương II và III của luận văn.
1.2.3. Phân loại nhóm truyện về cặp đôi nhân vật anh hùng trong
truyền thuyết dân gian người Việt
1.2.3.1. Khảo sát
Trong quá trình làm đề tài này, chúng tôi đã tiến hành thu thập và khảo
sát tất cả những tài liệu liên quan đến các cặp đôi nhân vật anh hùng, từ

những tư liệu địa phương đến những tư liệu lưu hành trong toàn quốc. Nguồn
tư liệu mà chúng tôi sử dụng để khảo sát truyền thuyết dân gian người Việt về
cặp đôi nhân vật anh hùng gồm 05 tư liệu. Trong đó, chúng tôi tập trung khảo
sát từ cuốn Tổng tập văn học dân gian người Việt [20] và thống kê được 40
truyện. Gồm:
TT

Tên truyện

1

Sự tích vua bà Bến Nước và vua ông Cội Cây

2

Sự tích Cai số đại vương và Lôi công đại vương thời Hùng Vương

3

4

Sự tích hai anh em sinh đôi Nguyễn Cảm, Nguyễn Ứng đại vương
thời Hùng Vương
Sự tích Thổ Thống và Nại nương thời Hùng Vương
(Sự tích Nại nương và các gia thần thời Hùng Vương)

5

Sự tích hai anh em sinh đôi Cao Sơn – Quý Minh

6

Sự tích Trâu Á – Trâu Thành thời Hùng Vương đánh Thục

7

Trần Giới, Trần Hà

8

Sự tích hai anh em Thiện, Quang thời Hùng Vương

9

Sự tích Hùng Hải, Đỗ Huy thời Hùng Vương

22