TÓM TẮT ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN TRƯỜNG CA TRONG PHONG TRÀO THƠ TRẺ CHỐNG MỸ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC
KHOA: KHOA HỌC XÃ HỘI

TÓM TẮT
ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN
NĂM HỌC 2016 – 2017

TRƯỜNG CA
TRONG PHONG TRÀO THƠ TRẺ CHỐNG MỸ
(Qua một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu)
Thuộc nhóm ngành khoa học: Khoa học xã hội và nhân văn

THANH HÓA, THÁNG 4 NĂM 2017


TRƯỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC
KHOA: KHOA HỌC XÃ HỘI

TÓM TẮT
ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN
NĂM HỌC 2016 – 2017

TRƯỜNG CA
TRONG PHONG TRÀO THƠ TRẺ CHỐNG MỸ
(Qua một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu)

Thuộc nhóm ngành khoa học: Khoa học xã hội và nhân văn

Sinh viên thực hiện:
Hoàng Thị Hương
Dân tộc: Kinh

Lớp: K17B – ĐHSP Ngữ văn - Khoa: KHXH
Năm: Thứ 3
Số năm đào tạo: 4
Ngành học:
Sư phạm Ngữ văn
Giảng viên hướng dẫn: Ts. Hoàng Thị Huệ

Thanh Hóa, tháng 4 năm 2017


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Nở rộ vào thời điểm cuối thập kỉ 70 đầu thập kỉ 80 của thế kỉ XX, những
trường ca thuộc phong trào thơ trẻ chống Mỹ như một hiện tượng của thơ Việt
Nam hiện đại. Vào thời điểm ấy, khi mà dư âm của cuộc kháng chiến chống Mỹ
chưa xa, nhu cầu nhìn lại những gì đã diễn ra trong suốt cuộc kháng chiến
trường kì vẫn đang đặt ra một cách khẩn thiết thì sự xuất hiện của những trường
ca thuộc phong trào thơ trẻ chống Mỹ có một vị trí vô cùng quan trọng: Tổng kết
cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc dưới cái nhìn đa chiều, chân thật. Đặt
trong tiến trình vận động, phát triển của thơ hiện đại Việt Nam, trường ca vừa là
sự tiếp nối những giá trị, kinh nghiệm của thơ chống Mỹ vừa mở ra những dấu
hiệu dự báo cho sự bắt đầu một hành trình mới - hành trình thơ sau 1975. Xuất
phát từ ý nghĩa lịch sử và những giá trị văn học lớn lao như thế nên đã có khá
nhiều những công trình nghiên cứu, bài viết về trường ca. Tuy nhiên, đánh giá
những giá trị cơ bản về nội dung và nghệ thuật để từ đó nhìn nhận sự ra đời của
những trường ca thuộc phong trào thơ trẻ chống Mỹ vừa như một sự tiếp tục vừa
mang ý nghĩa chuyển đổi giữa hai chặng đường thơ trước và sau 1975 là cách
chúng tôi đặt vấn đề cho đề tài này. Đây là căn cứ khoa học của đề tài.
Trong chương trình ngành Ngữ văn ở trường đại học, thơ chống Mỹ nói
chung và thơ trẻ chống Mỹ nói riêng là một nội dung lớn, được các giảng viên

đưa vào chương trình giảng dạy và nghiên cứu. Tuy nhiên, số tiết trên lớp không
nhiều nên những nội dung chuyên sâu như trường ca vẫn chưa được tìm hiểu
một cách đầy đủ. Vì thế, tìm hiểu đề tài này chúng tôi sẽ có cơ hội trau dồi kiến
thức, phục vụ cho việc học tập và nhất là quá trình giảng dạy sau này. Đây là lí
do xuất phát từ thực tiễn của đề tài.

3


2. Sơ lược về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước về
vấn đề nghiên cứu
2.1. Nghiên cứu trong nước
Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã được tiếp xúc với khá nhiều
công trình, bài viết về phong trào thơ chống Mỹ nói chung và trường ca trong
phong trào thơ trẻ chống Mỹ nói riêng. Sau khi chiến tranh kết thúc, một số nhà
thơ trẻ dành nhiều thời gian nghiên cứu thơ của chính thế hệ mình, đưa ra những
ý kiến đáng chú ý (Nguyễn Trọng Tạo, Vũ Quần Phương, Phạm Tiến Duật,…).
Cũng thời điểm này, nhiều công trình nghiên cứu thơ chống Mỹ ra đời. Trong xu
hướng đó, thơ trẻ cũng rất được chú ý trong những công trình tiêu biểu như: Văn
học giải phóng miền Nam (Phạm Văn Sỹ, 1976); Văn học Việt Nam chống Mỹ
cứu nước (Viện văn học, 1979),.. lần đầu tiên mảng thơ trẻ yêu nước tiến bộ
vùng đô thị miền Nam được nghiên cứu theo hướng tổng thể, hé lộ cách nhìn
mới. Công trình nghiên cứu Những đóng góp của thơ trẻ thời kì kháng chiến
chống Mỹ cứu nước (1998) của Nguyễn Kim Ngọc (Nxb Đại học Quốc gia Hà
Nội) là công trình mang tính tổng quát về phong trào thơ trẻ trong thời kì kháng
chiến chống Mỹ cứu nước. Tác giả đã tìm hiểu những đóp góp của phong trào
thơ trẻ một cách đầy đủ trên phương diện nội dung và phương diện nghệ thuật.
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu này đã khám phá và có cách đánh giá
khách quan về sáng tác của thế hệ trẻ chống Mỹ - thế hệ những nhà thơ đồng
thời là những người lính trực tiếp cầm súng.

Về trường ca, như đã nói, cũng có nhiều công trình nghiên cứu, bài viết tìm
hiểu, đánh giá ở nhiều góc nhìn khác nhau. Có những công trình nghiên cứu một
cách khái quát về trường ca trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước như: Trường ca
về đề tài chiến tranh chống Mỹ nhìn từ góc độ thể loại (2004) của Diệu Thị Lan
Phương, trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Trường ca về thời chống
Mỹ trong văn học hiện đại Việt Nam (2009) của Nguyễn Thị Liên Tâm, trường
Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. Bên cạnh những công trình nghiên
cứu trên, một số bài viết, công trình khác nghiên cứu theo hướng đánh giá
4


trường ca trên phương diện cụ thể như nghệ thuật của trường ca: Yếu tố tự sự
trong trường ca trữ tình hiện đại (tạp chí nghiên cứu văn học, số 4 - 2008) của
Diệu Thị Lan Phương; Đặc điểm giọng điệu trong trường ca sử thi hiện đại (Tạp
chí Khoa học Xã hội Nhân văn, số 23 (57) 10/2010) của Nguyễn Thị Liên Tâm;
… Đặc biệt, đi sâu nghiên cứu về các trường ca cụ thể của các nhà thơ trẻ trong
thời kì chống Mỹ cứu nước, đã có nhiều công trình nghiên cứu như: Đặc điểm
trường ca Thu Bồn (2002) của Nguyễn Xuân Cổn, trường Đại học thành phố Hồ
Chí Minh; Trường ca Thanh Thảo (2009) của Đào Thị khánh Vân, trường Đại
học Thái Nguyên; Đặc điểm trường ca Thanh Thảo (2011) của Dương Lê Thủy,
trường Đại học thành phố Hồ Chí Minh; Trường ca Hữu Thỉnh nhìn từ góc độ
thể loại (2014) của Nguyễn Thị Tuyển, trường Đại học Sư phạm thái Nguyên;
Trường ca Nguyễn Đức Mậu (2016) của Mã Giang Lân trên trang
vannghequandoi.com.vn. Nhìn chung, những công trình này đã có những hướng
nhìn nhận đánh giá về những đóng góp của thể loại mới - trường ca. Tuy nhiên,
những công trình nghiên cứu trên về cơ bản chưa đặt vấn đề nhìn nhận trường ca
với vai trò vừa là sự tiếp nối những giá trị, kinh nghiệm của thơ chống Mỹ vừa
mở ra những dấu hiệu dự báo cho sự bắt đầu một hành trình mới - hành trình thơ
sau 1975.
Như vậy, từ những công trình nghiên cứu trên có thể thấy trường ca có một

vị trí quan trọng trong nền thơ chống Mỹ nói riêng và thơ hiện đại Việt Nam nói
chung. Việc tiếp tục nghiên cứu trường ca, cụ thể là những trường ca trong
phong trào thơ trẻ chống Mỹ, ở những góc nhìn khác nhau để thấy hết được vị
trí, giá trị của nó vẫn là yêu cầu đặt ra. Lựa chọn đề tài này, chúng tôi muốn
đóng góp những phát hiện mới vào quá trình nghiên cứu chung ấy.
2.2. Nghiên cứu ngoài nước
Trong phạm vi đề tài và nhất là giới hạn thời gian, trình độ, chúng tôi chưa
có điều kiện tìm hiểu vấn đề nghiên cứu trường ca ở nước ngoài. Chúng tôi sẽ
khắc phục ở những công trình nghiên cứu sau.

5


3. Mục tiêu nghiên cứu
- Làm sáng tỏ đặc điểm diện mạo và đóng góp của trường ca trong phong
trào thơ trẻ chống Mỹ.
- Trên cơ sở đó, đánh giá đúng vị trí, vai trò của trường ca trong nền thơ trẻ
chống Mỹ nói riêng và thơ hiện đại Việt Nam nói chung, nhấn mạnh ở bước
chuyển giữa hai chặng đường thơ trước và sau 1975 ở Việt Nam.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Trường ca trong phong trào thơ trẻ chống Mỹ ở những giá trị cơ bản trên cả
hai phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Từ đó, hướng đến việc khẳng
định vị trí và giá trị của trường ca thời kì này như một bước chuyển giữa hai
chặng đường thơ trước và sau 1975.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Trong phạm vi của đề tài cũng như giới hạn về thời gian, chúng tôi chỉ
chọn khảo sát một số trường ca tiêu biểu thuộc phong trào thơ trẻ chống Mỹ
được đề cập đến trong chương trình ngành học Ngữ văn của trường đại học như:
Đường tới thành phố của Hữu Thỉnh, Những người đi tới biển của Thanh Thảo,

Trường ca sư đoàn của Nguyễn Đức Mậu…
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp thống kê, phân loại: Được sử dụng nhằm hỗ trợ cho các kết
luận khoa học.
- Phương pháp phân tích, tổng hợp: Nhằm cụ thể và khái quát hóa các luận
điểm.
- Phương pháp so sánh: Vận dụng nhằm đối chiếu, so sánh trên từng vấn đề
nghiên cứu ở những nội dung cần thiết.
- Phương pháp liên ngành.
6. Cấu trúc đề tài
Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài được triển khai trên ba chương chính
như sau:
6


Chương 1. Khái quát về phong trào thơ trẻ chống Mỹ và sự xuất hiện của
trường ca.
Chương 2. Những đóng góp của trường ca trong phong trào thơ trẻ chống
Mỹ trên phương diện nội dung tư tưởng.
Chương 3. Những đóng góp của trường ca trong phong trào thơ trẻ chống
Mỹ trên phương diện nghệ thuật.
7. Hiệu quả và phạm vi sử dụng (kinh tế, xã hội, giáo dục, khoa học, kĩ thuật,
…) và tính mới, đóng góp mới của đề tài
Đề tài góp phần thể hiện những quan điểm nghiên cứu, đánh giá mới về
trường ca khi mà dư âm của cuộc kháng chiến chống Mỹ chưa xa, nhu cầu nhìn
lại những gì đã diễn ra trong suốt cuộc kháng chiến trường kì vẫn đang đặt ra
một cách khẩn thiết: Tổng kết cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc dưới cái
nhìn đa chiều, chân thật. Đặt trong tiến trình vận động, phát triển của thơ hiện
đại Việt Nam, trường ca vừa là sự tiếp nối những giá trị, kinh nghiệm của thơ
chống Mỹ vừa mở ra những dấu hiệu dự báo cho sự bắt đầu một hành trình mới

- hành trình thơ sau 1975. Đồng thời, có thể dùng làm tư liệu tham khảo cho sinh
viên các ngành đại học sư phạm Ngữ văn cũng như giáo viên, học sinh trong quá
trình giảng dạy và học tập về các trích đoạn trường ca.

7


NỘI DUNG
CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT VỀ PHONG TRÀO THƠ TRẺ
CHỐNG MỸ VÀ SỰ XUẤT HIỆN CỦA TRƯỜNG CA
1.1. Quá trình hình thành, phát triển và những giá trị nổi bật của phong
trào thơ trẻ chống Mỹ
1.1.1. Quá trình hình thành, phát triển của phong trào thơ trẻ chống Mỹ
1.1.1.1. Quá trình hình thành của phong trào thơ trẻ chống Mỹ
Thơ kháng chiến chống Mỹ là sự kế thừa và phát huy truyền thống thơ đuổi
giặc trong văn học hàng nghìn năm trước với những tên tuổi rạng rỡ như: Phạm
Ngũ Lão, Trần Quang Khải, Đặng Dung, Nguyễn Biểu, Nguyễn Đình Chiểu,
Nguyễn Quang Bích,… và là sự kế tục dòng thơ yêu nước và cách mạng từ đầu
thế kỉ XX đến năm 1945, thơ thời kì kháng chiến chống Pháp (1946 - 1954) và
thơ thống nhất đất nước từ sau 1954. Nếu như thời kì kháng chiến chống Pháp,
nhà thơ chỉ đơn thuần là nguồn cổ vũ, khích lệ tinh thần chiến đấu của cách mạng
thì đến với văn học thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, những nhà thơ đồng
thời là những người chiến sĩ trực tiếp chiến đấu trên chiến trường. Những khó
khăn, những trải nghiệm sương máu trên chiến trường khốc liệt đã hun đúc nên
những hồn thơ nồng ấm, những chia sẻ rất chân thành của người lính. Đứng trước
yêu cầu phản ánh hiện thực chiến tranh lúc bấy giờ, thơ trẻ nhanh chóng trở thành
một phong trào lớn mạnh, nó như một chất xúc tác làm bùng lên tinh thần đấu
tranh quật cường của những người con dân tộc Việt Nam.
1.1.1.2. Quá trình phát triển của phong trào thơ trẻ chống Mỹ
Quá trình phát triển của phong trào thơ trẻ có thể chia thành ba chặng. Mỗi

chặng có một nét riêng gắn liền với sự xuất hiện của những nhà thơ tiêu biểu.
Chặng thứ nhất (1964 - 1968):
Đội ngũ nhà thơ trẻ bước đầu được khẳng định với sự xuất hiện của những
cây bút trẻ tiêu biểu như: Bằng Việt, Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh,... Thơ của họ

8


trẻ trung tươi tắn, sôi nổi, đậm màu sắc lý tưởng. Thơ thế hệ trẻ thường theo
những mô tip quen thuộc như là những dự cảm vào cuộc, những cuộc chia tay,
những đêm hành quân, khát vọng ra quân,... Một số bài thơ tiêu biểu cho chặng
này như: Đêm hành quân, Gửi anh, Ngã ba thị xã, Đường xuân của Lưu Quang
Vũ, Chiến hào của Xuân Quỳnh.
Chặng đường thứ 2 (1969 - 1972):
Đây là giai đoạn cuộc kháng chiến chống Mỹ diễn ra ác liệt dữ dội nhất,
cũng là chặng đường ghi dấu những bước trưởng thành vượt bậc của phong trào
thơ chống Mỹ nói chung và thơ trẻ chống Mỹ nói riêng. Về đội ngũ sáng tác, ở
chặng này ngoài những tác giả xuất hiện ở chặng đầu tiên, còn có thêm nhiều
cây bút tài năng khác: Phạm Tiến Duật, Nguyễn Khoa Điềm, Nguyễn Đức Mậu,
Hoàng Nhuận Cầm,... Từ những cảm xúc hồn nhiên, trong trẻo thời kì đầu, đến
chặng này, thế hệ nhà thơ trẻ đã thực sự khẳng định được tiếng nói riêng của
mình qua những vần thơ giàu chi tiết chân thực, sinh động như còn vương bụi
đất chiến trường và mùi khét lẹt của đạn bom, mang khí thế hừng hực của cuộc
chiến đấu.
Chặng thứ 3 (từ 1973):
Đến chặng cuối này, thơ trẻ chống Mỹ đã bổ sung thêm một số nhà thơ
đồng thời cũng là những chiến sĩ trực tiếp cầm súng chiến đấu ở chiến trường.
Những cây bút tiêu biểu ở giai đoạn này là: Thanh Thảo, Hữu Thỉnh, Trần Mạnh
Hảo, Văn Lê, Anh Ngọc,… Ở chặng này, khuynh hướng chung của các nhà thơ trẻ
là phản ánh những mảng hiện thực lớn của chiến tranh, tổng kết cuộc chiến tranh ái

quốc vĩ đại. Qua những trang thơ, người đọc có thể bắt gặp những rung cảm mang
tính thâm trầm nhất, những suy tư sâu sắc nhất về những phạm trù lớn như nhân
dân, Tổ quốc.
1.1.2. Những giá trị nổi bật của thơ trẻ thời kì chống Mỹ
Giá trị nổi bật và bền vững của thơ kháng chiến chống Mỹ là ở nội dung tư
tưởng - cảm xúc. Nó tập trung biểu hiện những tình cảm, tư tưởng lớn của thời
đại, phát hiện và sáng tạo những hình tượng cao đẹp về Tổ quốc, dân tộc và
9


nhân dân, về những thế hệ con người Việt Nam trong cuộc chiến đấu vì độc lập,
tự do và thống nhất đất nước. Trên phương diện ngôn ngữ, các nhà thơ trẻ có xu
hướng sử dụng nhiều ngôn ngữ đời thường, giản dị, giàu yếu tố khẩu ngữ cũng
như yếu tố văn xuôi. Bên cạnh đó, các nhà thơ cũng vận dụng sáng tạo các biện
pháp tu từ và sáng tạo hình ảnh. Trên phương diện giọng điệu, có thể nói giọng
điệu anh hùng ca là chủ âm trong dàn đồng ca chống Mỹ. Ngoài ra, thơ trẻ
chống Mỹ nổi lên một số kiểu giọng điệu sau: giọng điệu hào sảng, lạc quan;
giọng điệu trữ tình thống thiết; giọng điệu triết lí, suy tưởng. Về cấu trúc bài thơ,
ngoài những cách thức quen thuộc kế thừa từ Thơ mới và thơ ca dân gian, thơ
kháng chiến chống Mỹ có nhiều tìm tòi theo hướng mở rộng khuôn khổ, đa dạng
hóa kết cấu bài thơ.
1.2. Sự xuất hiện và nở rộ của trường ca ở thời kì cuối phong trào thơ trẻ
chống Mỹ
1.2.1. Quá trình xuất hiện của thể loại trường ca
Trường ca không những là thể loại có sức bao chứa lớn, có khả năng khái
quát về bức tranh hiện thực cuộc chiến mà còn tạo nét độc đáo bởi yếu tố tự sự.
Đồng thời, đặc điểm tự do hóa trong trường ca đã giúp cho cá tính, tình cảm của
nhà thơ được bộc lộ một cách rõ nét nhất, chân thực nhất. Với những ưu điểm
như vậy, trường ca xứng đáng được sự quan tâm của đông đảo nhà thơ và nhanh
chóng bùng nổ ở chặng cuối của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Trường

ca cuối phong trào thơ trẻ chống Mỹ như một dấu gạch nối giữa hai thời kì trước
và sau 1975 của thơ Việt Nam. Nó được tiếp nối ở cảm hứng sử thi, giọng điệu
sử thi. Nhưng cũng đồng thời mở ra những dấu hiệu chuyển đổi: trên cái nền sử
thi ấy, cảm hứng, giọng điệu và trung tâm hơn là hình tượng cái tôi trữ tình đã
mang những sắc thái khác (ở những chương sau chúng tôi sẽ làm rõ những dấu
hiệu chuyển đổi này).
1.2.2. Trường ca phát triển nở rộ cuối thời kì thơ trẻ chống Mỹ
Nửa sau thế kỷ XX, thơ Việt Nam được mùa trường ca. Nhất là sau năm
1975, chỉ trong vòng trên dưới 50 năm có tới 164 trường ca của 102 tác giả,
10


chưa kể đến gần 30 truyện thơ và hàng trăm bài thơ trường thiên khác. Chiến
tranh đã kết thúc, nhưng những dư âm của nó dường như vẫn còn nguyên. Bước
qua cuộc chiến khốc liệt ấy, những nhà thơ trẻ đồng thời là những người trực
tiếp cầm súng có cơ hội được nhìn lại những gì đã đi qua, nhìn lại những năm
tháng chiến đấu gian khổ mà hào hùng của cả dân tộc. Lúc này mới là lúc họ
phải trả món nợ cho độc giả và cho chính hành trình sáng tạo của mình: viết
những tác phẩm dài hơi để phản ánh, chính xác hơn là tổng kết cuộc chiến ở
nhiều góc nhìn khác nhau. Đáp ứng nhu cầu phản ánh đầy đủ bức tranh sinh
động về cuộc kháng chiến chống Mỹ, như là cách để tổng kết cuộc chiến, các
nhà thơ trẻ có xu hướng mở rộng dung lượng phản ánh, gia tăng chất tự sự.

11


Chương 2
NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA TRƯỜNG CA TRONG PHONG
TRÀO THƠ TRẺ CHỐNG MỸ TRÊN PHƯƠNG DIỆN NỘI
DUNG TƯ TƯỞNG

2.1. Tiếp tục mảng đề tài và chủ đề thơ chống Mỹ với khuynh hướng sử thi
2.1.1. Đề tài đất nước và tình yêu tổ quốc
Hình tượng Đất Nước chiếm một vị trí trang trọng, trung tâm trong thơ ca
cách mạng nói chung và trường ca nói riêng. Các nhà thơ cách mạng đã xây dựng
một thế giới nghệ thuật mới về Đất Nước qua những hình tượng thơ khá sắc sảo,
thiên về chiều sâu văn hóa - lịch sử và trong tình cảm nhân dân, thường mang dấu
ấn cội nguồn nhằm động viên sức mạnh toàn dân, cổ vũ ý chí chiến đấu.
2.1.2. Đề tài chiến tranh, người lính và tinh thần ngợi ca
Hiện thực mà đề tài này mô tả chính là cuộc sống chiến đấu của toàn dân
tộc, quá trình tham gia vào các sự kiện, biến cố trọng đại của lịch sử; những hình
tượng điển hình... Vì vậy, xuất phát từ cảm hứng sử thi mãnh liệt, các nhà thơ ưu
tiên khai thác các sự kiện, tình huống, chi tiết tiêu biểu… giàu tính sử thi. Hệ
thống nhân vật là những con người giàu lý tưởng, tính cực tham gia vào các sự
kiện lịch sử của đời sống dân tộc. Người lính trong các trường ca không phải là
những nhân vật có địa vị quan trọng như trong trường ca cổ điển mà có thể là
những con người hết sức bình thường, vô danh. Những người lính trong các
trường ca là những con người ý thức sâu sắc về trách nhiệm của của mình, họ đã
phát ngôn những tuyên ngôn của đời mình mà làm bao thế hệ phải suy ngẫm.
2.1.3. Hình ảnh Nhân dân được xây dựng như sức mạnh làm nên cuộc kháng
chiến
Một cuộc chiến tranh tổng lực, sức dân được huy động tối đa, tất cả mọi
người, đủ các tầng lớp, lứa tuổi, giới tính đều tham gia đánh giặc. Thơ trẻ
thời chống Mỹ tái hiện hình tượng nhân dân một cách sinh động, đầy ám gợi.
Đối với thơ trẻ yêu nước tiến bộ vùng đô thị, hình tượng nhân dân được tiếp cận

12


từ phương diện nạn nhân chiến tranh. Viết về họ, các nhà thơ muốn gửi thông
điệp lên án chiến tranh; chiến tranh dù nhìn phía nào, người dân cũng bất

hạnh. Ở góc độ nghiên cứu, có thể khẳng định, xây dựng thành công hình tượng
Tổ quốc, hình tượng nhân dân là những giá trị rất đáng ghi nhận của thơ trẻ thời
chống Mỹ nói chung và nhất là trường ca trong thơ trẻ chống Mỹ.
2.1.4. Đề tài về tình yêu đôi lứa
Tình yêu trong thời chống Mỹ không chỉ là nỗi nhớ nhung sâu đậm, kín
đáo... mà còn đầy cay đắng và có thể là cả sự chia ly. Nỗi niềm của nhân vật trữ
tình như của chính nhà thơ. Nhân danh người lính ra trận, các nhà thơ hiểu từng
chân tơ sơi tóc nỗi lòng của người ở lại để bày tỏ, sẻ chia những hi sinh, mất
mát, chịu đựng của cả dân tộc trong cuộc hành trình đạt tới chiến thắng. Trong
trường ca thời kì kháng chiến chống Mỹ cứu nước, những cảm thức ước mong,
khao khát tình yêu đôi lứa, khao khát hạnh phúc riêng tư đều được nén lại, gác
lại bởi cao hơn tình yêu đôi lứa là tình yêu Tổ Quốc thiêng liêng.
2.2. Những dấu hiệu trong trường ca cuối thời kì thơ trẻ chống Mỹ có tính
dự báo cho một hành trình mới của thơ Việt Nam sau 1975
2.2.1. Nói nhiều đến những hi sinh mất mát với góc nhìn mới về chiến tranh
Nhìn lại những năm tháng chiến tranh thời kỳ chống Mỹ đi qua, các nhà
thơ thẳng thắn nhắc lại từng vết thương mà chiến tranh để lại trong từng trang
trường ca. Dân tôc ấy, sẵn sàng nhìn thẳng vào hiện thực, chấp nhận có chiến
tranh là có mất mát, hy sinh. Chính vì vậy, những mất mát, hy sinh ấy dường
như không còn bi lụy như trước đây mà ngược lại, nó càng tô đậm cho tinh thần
thép của một dân tộc anh hùng.
2.2.2. Trường ca có nhiều thay đổi trong cảm hứng sử thi
Cảm hứng chủ đạo trong nhiều trường ca ra đời vào nửa cuối những năm
70 vẫn là cảm hứng sử thi về cuộc kháng chiến chống Mỹ và chiến thắng của
dân tộc, nhưng đã có nhiều nét mới từ cảm hứng đến chất liệu và giọng điệu. Sự
khác biệt đó là độ chênh nhất định giữa cảm hứng ngợi ca và sự khắc nghiệt của
hiện thực đời sống sau chiến tranh. Trường ca cuối thời kì thơ trẻ chống Mỹ với
13

những sự thay đổi trong cảm hứng sử thi đã góp phần làm nên tính chân thật của
thơ. Đó là sự thay đổi cần thiết để thơ Việt Nam từ đây bắt đầu có những chuyển
biến dần từ khuynh hướng sử thi sang khuynh hướng thế sự đời tư, đáp ứng nhu
cầu của tiến trình phát triển văn học. Cũng từ điểm nhìn này, cũng có thể đánh
giá trường ca cuối thời kì thơ trẻ chống Mỹ với ý nghĩa vừa là sự tiếp tục, vừa
mở ra những dấu hiệu chuyển đổi để thơ Việt Nam bước vào một chặng đường
sáng tác mới – thơ sau 1975.

14


Chương 3
NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA TRƯỜNG CA TRONG PHONG TRÀO
THƠ TRẺ CHỐNG MỸ TRÊN PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT
3.1. Sự phối kết hợp nhiều thể thơ
Khi xét về đặc điểm của trường ca, chúng tôi thấy rằng trường ca là một cấu
trúc nghệ thuật phức hợp thông qua các phương thức biểu hiện. Điều đó được thể
hiện rõ trong việc sử dụng đa dạng và sáng tạo các thể thơ. Việc cách tân trong
hình thức của trường ca với việc sử dụng kết hợp nhiều thể thơ đã tạo nên sự độc
đáo khiến cho người đọc có những hướng tiếp cận mới lạ và đa chiều.
Trong trường ca, thể thơ tự do được các nhà thơ ưu tiên sử dụng. Với thể thơ
tự do, bài thơ được chia thành nhiều khổ thơ với nhiều hình thức khác nhau. Có
những khổ thơ được cấu tạo rất độc đáo khổ bốn câu kiểu thơ mới. Bên cạnh đó,
còn tồn tại những dạng cấu tạo khổ thơ chỉ bao gồm một hoặc hai câu. Đặc biệt,
đa phần các trường ca thường sử dụng hình thức khổ thơ bao gồm nhiều câu thơ
kết hợp với nhau tạo thành. Thơ lục bát vốn là thể thơ truyền thống của dân tộc
tuy nhiên đến với trường ca trong phong trào thơ trẻ chống Mỹ, thể thơ này đã
có những chuyển biến quan trọng. Đó là thể thơ có sự hài hòa của dấu ấn thời
đại và dấu ấn dân tộc. Điều ấy có nghĩa là thơ vừa giữ được những nét riêng của
thể thơ truyền thống vừa có những thay đổi phù hợp với đặc điểm thời đại. Bên

cạnh đó, thơ văn xuôi cũng là một thể thơ mới lạ và được các nhà thơ trẻ trong
phong trào chống Mỹ đón nhận với những cảm tình đặc biệt. Trong thể thơ văn
xuôi, về hình thức và cấu trúc bài thơ câu thơ gần với văn xuôi. Thể thơ này có
xu hướng phá vỡ những cú pháp truyền thống trong câu. Tuy nhiên, không phải
vì thế mà làm mất đi bản chất của thơ mà ngược lại, các yếu tố tiết tấu, nhạc
điệu vẫn được đảm bảo, kèm theo đó là những hình ảnh giàu chất liên tưởng,
hình ảnh và hình tượng trở nên phong phú, gợi cảm. Kết hợp với đó là cách sử
dụng ngôn ngữ sáng tạo.

15


3.2. Tính chất đa giọng điệu
Giọng điệu là yếu tố hình thức quan trọng để chuyển tải tư tưởng, tình cảm
và quan niệm sáng tác của nhà thơ. Giọng điệu phụ thuộc vào đối tượng được
phản ánh, thể thơ cũng như phong cách sáng tác, tâm hồn của nhà thơ. Tính chất
đa giọng điệu của trường ca, cụ thể ở đây là trường ca trong phong trào thơ trẻ
chống Mỹ, đóng vai trò quan trọng, tạo nên sắc thái biểu cảm cao, tránh lối sáo
mòn về hình thức thể hiện. Đọc trường ca của các nhà thơ trẻ chống Mỹ, chúng
tôi nhận thấy giọng ca hào hùng vẫn là chủ đạo. Đó là những lời hô hào, kêu gọi,
cổ vũ tinh thần chiến đấu. Đó là sự tái hiện những cuộc hành quân ra trận, hình
ảnh của cuộc diễn binh đầy khí thế, có chiến đấu là có hi sinh, có mất mát. Tiếp
cận với hiện thực chiến đấu, các nhà thơ chuyển sang giọng điệu trầm tư, sâu
lắng và đằm thắm chứa đựng bên trong những trăn trở, suy tư đầy trách nhiệm
về đất nước, quê hương, nhân dân cũng như về cách mạng. Nổi bật với âm
hưởng suy tư trầm lắng là những nét vẽ về những mảnh ghép chiến tranh. Kiên
cường là vậy, đau đớn là vậy, nhưng khi nhắc về tình quê hương, đất nước, về
tình yêu con người, tình yêu đôi lứa, ánh mắt họ trở nên sáng lạ kì, giọng điệu
trữ tình da diết.
Có thể khẳng định một đặc điểm nghệ thuật góp phần làm nên sự thành

công cho trường ca chính là sự đa giọng điệu. Giọng điệu trong trường ca sử thi
hiện đại chủ yếu là giọng điệu ngợi ca, có khi kết hợp cả giọng điệu kể mang
chất tự sự pha lẫn giọng điệu tâm sự giãi bày; có khi là độc thoại nội tâm thiên
về chất bình luận triết lý. Quả thật như thế! Tính chất đa giọng điệu của trường
ca đóng vai trò quan trọng, tạo nên sắc thái biểu cảm cao, tránh lối sáo mòn về
hình thức thể hiện. Đây là một đặc điểm nổi bật góp phần làm nên sự thành công
cho trường ca sử thi hiện đại.

16


KẾT LUẬN
Như vậy, trong đề tài nghiên cứu khoa học “Trường ca trong phong trào
thơ trẻ chống Mỹ”, chúng tôi đã đi sâu nghiên cứu và tiến hành triển khai nội
dung trên ba chương chính. Trong mỗi chương chúng tôi đã trình bày rõ ràng,
khoa học các kết quả nghiên cứu của nhóm.
Trong chương một, chúng tôi tìm hiểu cơ sở lí luận của đề tài, cụ thể là
khái quát về phong trào thơ trẻ chống Mỹ, những giá trị trên cả hai phương diện
nội dung và hình thức nghệ thuật; đồng thời, dành nhiều trang hơn để nói đến sự
xuất hiện của khá nhiều trường ca cuối phong trào thơ này. Phong trào thơ trẻ
chống Mỹ nổi lên như một nhu cầu tất yếu, góp sức mình vào phong trào đấu
tranh giải phóng dân tộc. Những nhà thơ trẻ vừa là những người chiến sĩ vừa là
những người nghệ sĩ. Thơ của họ thực sự là những trải nghiệm của chính họ trên
chiến trường. Bởi vậy, sức lay động của thơ rất mãnh liệt và đã mang lại những
giá trị to lớn đối với văn học thời kỳ kháng chiến chống Mỹ nói riêng và đối với
văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Bên cạnh đó, trong nghiên cứu về thể loại
trường ca, chúng tôi có điểm lại sự hình thành của trường ca trong nền thơ chống
Mỹ và đặc biệt là sự nở rộ của trường ca cuối thời kì thơ trẻ chống Mỹ. Từ đó,
chúng tôi thấy được vai trò to lớn của trường ca đã tổng kết cuộc kháng chiến
thần thánh của dân tộc, với nhiều góc nhìn khác mà trong thời kì chiến tranh các

nhà thơ chưa thể nói tới. Với việc phản ánh nhiều chiều, cả thắng lợi huy hoàng
lẫn đau thương mất mát, có thể coi là dấu hiệu để trường ca giai đoạn này được
đánh giá như dấu gạch nối giữa hai chặng đường thơ trước và sau 1975.
Trong chương hai và chương ba, chúng tôi đi sâu hơn tìm hiểu những đóng
góp của trường ca trong phong trào thơ trẻ chống Mỹ, ở góc nhìn bước chuyển
giữa hai chặng đường sáng tác của thơ Việt Nam trước và sau 1975, cụ thể với
ba tác phẩm trường ca tiêu biểu: Những người đi tới biển của Thanh Thảo,
Trường ca Đường tới thành phố của Hữu Thỉnh và Trường ca Sư đoàn của
Nguyễn Đức Mậu. Mỗi chương có sự khái quát những giá trị của trường ca trên
hai phương diện nội dung và hình thức thể hiện.
17


Trên phương diện nội dung, nhóm nghiên cứu đã chỉ ra sự kế thừa của
trường ca về đề tài, chủ đề. Đấy là những đề tài, chủ đề quen thuộc trong văn
học thời kì chống Mỹ như: Đất nước và tình yêu tổ quốc; đề tài chiến tranh,
người lính và tinh thần ngợi ca; đề tài về nhân dân và đề tài về tình yêu đôi lứa.
Tuy nhiên, trong nội dung phản ánh, cách tiếp cận của các trường ca đã khác:
nói nhiều đến hi sinh, mất mát hay góc nhìn mới về chiến tranh. Họ không hề
che giấu mà ngược lại thể hiện rất chân thực những mất mát mà chiến tranh đã
gây ra cho con người, đất nước Việt Nam. Ở đây, khuynh hướng sử thi đã không
còn cất lên ở âm vực cao mà thay vào đó là chất trữ tình và suy tư chính luận.
Trên phương diện nghệ thuật, chúng tôi tập trung triển khai trên hai ý chính
là sự phối hợp nhiều thể thơ và tính chất đa giọng điệu trong trường ca. Từ quá
trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy trong trường ca đã có sử dụng kết hợp
nhiều thể thơ như: lục bát, lục bát biến thể, thơ năm chữ, thơ tự do, thơ văn xuôi,
… Với việc sử dụng linh hoạt những thể thơ này, trường ca đã có những cách tân
trong thể loại và là tạo điều kiện cho nhà thơ thể hiện mạch cảm xúc của mình
một cách tự nhiên nhất. Cũng với quan điểm phá vỡ sự gò bó, khuôn sáo trong
cách biểu hiện, các nhà thơ đã sử dụng linh hoạt đa giọng điệu trong thơ của

mình. Tính chất đa giọng điệu giúp nhà thơ thể hiện tối ưu nhất những cảm xúc,
suy tư của mình. Cùng với các hình thức nghệ thuật khác góp phần làm nên tính
chân thực và tạo sức hấp dẫn cho trường ca.
Trên đây là kết quả nghiên cứu, ở bước đầu nên chắc chắn sẽ còn nhiều
thiếu sót. Chúng tôi mong nhận được sự góp ý để có thể tiếp tục hoàn thiện hơn
đề tài.

18


MỤC LỤC