Dùng sơ đồ đoạn thẳng xác định số hạt trong nguyên tử

MỤC LỤC
MỤC LỤC...................................................................................................................................1
I. MỞ ĐẦU.................................................................................................................................2
1. Lý do chọn đề tài:................................................................................................................2
2. Mục đích nghiên cứu:..........................................................................................................3
3. Đối tượng nghiên cứu:........................................................................................................3
4. Phương pháp nghiên cứu:...................................................................................................3
II. NỘI DUNG............................................................................................................................3
1. Cơ sở lí luận:.......................................................................................................................3
2. Thực trạng vấn đề:..............................................................................................................4
3. Các giải pháp:......................................................................................................................4
4. Hiệu quả:...........................................................................................................................17
Tiến hành kiểm tra 15 phút tiến hành trên 2 lớp khảo sát là 10B1 và 10B3, đề bài như sau17
Kết quả sau khi tiến hành đề tài như sau...................................................................................18
Lớp............................................................................................................................................18
Sĩ số...........................................................................................................................................18
Kết quả......................................................................................................................................18
10B1..........................................................................................................................................18
45...............................................................................................................................................18
Giỏi............................................................................................................................................18
Khá............................................................................................................................................18
TB..............................................................................................................................................18
Yếu............................................................................................................................................18
Kém...........................................................................................................................................18
Sl...............................................................................................................................................18
%...............................................................................................................................................18
Sl...............................................................................................................................................18
%...............................................................................................................................................18
Sl...............................................................................................................................................18
%...............................................................................................................................................18
Sl...............................................................................................................................................18

%...............................................................................................................................................18
Sl...............................................................................................................................................18
%...............................................................................................................................................18
9.................................................................................................................................................18
20...............................................................................................................................................18
25...............................................................................................................................................18
55.5............................................................................................................................................18
10...............................................................................................................................................18
22.2............................................................................................................................................18
1.................................................................................................................................................18
2.22............................................................................................................................................18
0.................................................................................................................................................18
0.................................................................................................................................................18
10B3..........................................................................................................................................18
44...............................................................................................................................................18
6.................................................................................................................................................18
13.6............................................................................................................................................18
21...............................................................................................................................................18
47.8............................................................................................................................................18
15...............................................................................................................................................18
1


34.1............................................................................................................................................18
2.................................................................................................................................................18
4.5..............................................................................................................................................18
0.................................................................................................................................................18
0.................................................................................................................................................18
III. KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ..................................................................................................18
1. Kết luân:............................................................................................................................18

2. Kiến nghị:..........................................................................................................................19
3. Lời kết:..............................................................................................................................19

I. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài:
Trong dạy học hoá học việc sử dụng bài tập được xem là một trong những
phương tiện dạy học đạt hiệu quả nhất. Thông qua các bài tập giúp cho học sinh
củng cố, hệ thống hoá, khắc sâu, mở rộng và nâng cao kiến thức. Bài tập còn rèn
luyện kĩ năng viết, kĩ năng tư duy sáng tạo, kĩ năng trình bày và giúp học sinh
hiểu sâu hơn về bản chất của quá trình hoá học. Không những thế bài tập còn là
phương tiện để kiểm tra kiến thức, kĩ năng của học sinh và phương pháp giải bài
tập là công cụ, là cách thức thể hiện kiến thức và kĩ năng đó của học sinh .
Chính vì vậy mà bài tập hoá học ở trường phổ thông ngày một nhiều lên về số
2


lượng và ngày một phong phú về các dạng, song hành với nó là những phương
pháp giải nhanh bài tập hóa học ra đời.
Từ năm 2007 trở lại đây thì môn hóa được bộ giáo dục áp dụng hình thức
thi trắc nghiệm cho các kì thi quốc gia như thi tốt nghiệp, tuyển sinh đại học cao
đẳng. Cho nên hầu hết các dạng bài tập hóa học ở trường phổ thông đều được
nghiên cứu và xây dựng phương pháp giải nhanh, công thức nhẩm nhanh đáp án
tương ứng, nhằm giúp học sinh giải quyết nhanh bài toán hóa trong một khoảng
thời gian rất ngắn, đáp ứng nhu cầu giải nhanh đề thi trắc nghiệm. Trong khi đó
dạng bài tập về các hạt trong nguyên tử thì hầu như chưa được nhiều người quan
tâm nghiên cứu, xây dựng phương pháp cũng như công thức nhẩm nhanh. Sau
nhiều năm giảng dạy hoá học ở trường phổ thông, tôi nhận thấy khi giải bài toán
về các hạt trong nguyên tử, đặc biệt là bài toán lập hệ nhiều ẩn thì việc giải
nhanh bài toán là không thể. Để tìm được đáp án thì học sinh cũng như giáo viên
phải mất nhiều thời gian để giải hệ phương trình.

Từ những lí do đó mà chúng tôi nghĩ cần có một hướng giải quyết nhanh hơn
và dễ hiểu hơn, qua một thời gian tìm tòi chúng tôi đã phát hiện ra một phương
pháp mới và chọn làm SKKN, đó là “Dùng sơ đồ đoạn thẳng xác định số hạt
trong nguyên tử”
2. Mục đích nghiên cứu:
Giải nhanh các bài toán về tính số hạt trong nguyên tử mà không cần lập và giải
hệ phương trình đại số
3. Đối tượng nghiên cứu:
Học sinh lớp 10 – Trường THPT Yên Định 2
4. Phương pháp nghiên cứu:
Sử dụng sơ đồ đoạn thẳng các em đã được học trong chương trình môn Toán ở
cấp Tiểu học để xác định số hạt trong nguyên tử.
II. NỘI DUNG
1. Cơ sở lí luận:
Từ kiến thức cơ bản sách giáo khoa chúng ta rút ra được những vấn đề sau đây.
1.1. Về thành phần cấu tạo nguyên tử, phân tử và ion
- Thành phần cấu tạo của nguyên tử gồm các hạt e, p, n.
- Trong phân tử thì chứa các nguyên tử nên phân tử gồm các hạt e, p, n
- Ion là nguyên tử hoặc nhóm nguyên tử mất bớt hoặc nhận thêm e nên ion cũng
có thành phần gồm các hạt e, p, n.
1.2. Đặc điểm các hạt cơ bản và mối quan hệ giữa các hạt trong nguyên tử,
phân tử và ion.
a. Electon (e).
me = 9,1095.10-31 kg = 0,00055u
qe = -1,602.10-19 C = 1b. Proton (p).
mp = 1,6726.10-27 kg ≈ 1u
qp = + 1,602.10-19C = 1+
c. Nơtron (n).
mn = 1,6748.10-27 kg ≈ 1u
3

qn = 0
Trong đó hạt mang điện là e và p, hạt không mang điện là n.
Số khối A = Z + N
d. Mối liên quan giữa các hạt trong nguyên tử, phân tử và ion.
+ Nguyên tử trung hòa về điện ⇒ số e = số p = Z (số hiệu nguyên tử)
+ Phân tử trung hòa về điện ⇒ số e = số p = Z phân tử (là tổng số hiệu các nguyên
tử có trong phân tử)
⇒ Z = số p = số e - x
+ Ion âm ( Mx- ):
x+
⇒ Z = số p = số e + x
+ Ion dương ( M ):
2. Thực trạng vấn đề:
Trong quá trình giảng dạy tôi nhận thấy điểm yếu lớn nhất của học sinh về việc
giải bài tập tính số hạt trong nguyên tử, qua đó xác định nguyên tố thường phải
lập các phương trình đại số để giải thường chậm, đôi khi còn sai sót. Để khắc
phục tình trạng trên điều cần thiết là phải ôn lại cho học sinh các dạng bài tập
dùng sơ đồ đoạn thảng đã học trong trương trình Tiểu học từ đó các em phát
hiện ra điểm mấu chốt nhất trong quá trình vận dụng từng mảng kiến thức giúp
các em có khả năng áp dụng trong mọi trường hợp.
Với việc thực hiện đề tài trên trong hơn một năm qua tôi nhận thấy các em học
sinh đã có tiến bộ rõ rệt, có nhiều em đạt kết quả cao thông qua các lần khảo sát,
thông qua kì thi tốt nghiệp và kì thi tuyển sinh vào các trường đại học-cao đẳng.
Năm học 2016 - 2017 tôi tiếp tục nghiên cứu và thực hiện đề tài này.
3. Các giải pháp:
Dạng 1: Dạng toán chỉ biết tổng số các hạt (p, n, e) trong 1 nguyên tử.
(2Z +N = S) (*)
Đây là dạng toán cơ bản, đơn giản nhất và phương pháp giải tương ứng là dựa

vào dữ kiện (*) và kết quả bài tập thực nghiệm “lập tỉ số

N
của các nguyên tố
Z

trong bảng hệ thống tuần hoàn” để tìm nhanh số hiệu nguyên tử (Z), cụ thể là:
- Đối với các nguyên tố có 2 ≤ Z ≤ 82 thì 1 ≤

N
≤1, 5 kết hợp (*) ta suy ra
Z

công thức tính nhanh số hiểu nguyên tử:

S
S
≤Z≤
3,5
3
VD 1: Nguyên tố X có tổng số hạt proton, electron, nơtron trong nguyên tử bằng
13 hạt. Xác định nguyên tố X.
Giải
13
13
≤Z ≤
⇔3, 71 ≤ Z ≤4, 33
Ta có
3, 5
3

4


⇒

Z = 4 ( vậy X là Be)
VD 2: Nguyên tố Y có tổng số hạt proton, electron, nơtron trong nguyên tử bằng
23 hạt. Xác định nguyên tố Y.
Giải
23
23
≤Z ≤
⇔6, 57 ≤ Z ≤7, 67
Ta có
3, 5
3
⇒
Z = 7 (vậy Y là N)
Tuy nhiên đây không phải là nội dung chính mà chúng tôi muốn trình bày, sau
đây chúng tôi xin phép được đi vào nôi dung chính.
Dạng 2: Biết tổng số các hạt của 1 nguyên tử ( S = e + p + n) và số hạt mang
điện (2Z) nhiều hơn số hạt không mang điện (N) là x hạt
Đối với dạng bài tập trên chúng ta sử dụng sơ đồ các đoạn thẳng để biểu thị mối
liên quan giữa các hạt trong nguyên tử như sau:
số hạt mang điện e, p
Z

Z

S

x

N
số hạt không mang điện n

Từ sơ đồ các đoạn thẳng ta suy ra công thức tính nhanh số hiệu nguyên tử và số
nơtron như sau:

Z=

S+x
4

N=

S−x
3

VD1: Tổng số các hạt cơ bản (p, n, e) của một nguyên tử nguyên tố X là 28.
Trong đó số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 8 hạt. Xác định
nguyên tố X.
Giải:
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử X như sau:

số hạt mang điện e, p
Z

Z

28

8
N
số hạt không mang điện n
5


VD2: Tổng số hạt cơ bản của 1 nguyên tử X là 82, trong đó tổng số hạt mang
điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 22. Xác định nguyên tố X?
Giải:
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử X như sau:
số hạt mang điện e, p
Z

Z

82

22
N
số hạt không mang điện n

Dựa vào sơ đồ ta suy ra Z =

82 + 22
= 26. Vây X là Fe
4

Dạng 3: Biết tổng số các hạt của 1 nguyên tử ( S = e + p + n) và số hạt

nơtron (N) nhiều hơn số hạt electron (Z) là x hạt
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử như sau:
số hạt e
Z

Tổng S

Z
x

N
số hạt n

Từ sơ đồ trên ta rút ra công thức tính nhanh số hiệu nguyên tử cho dạng bài tập
này là

Z=

S−x
3

VD1: Tổng số các hạt cơ bản (p, n, e) của một nguyên tử nguyên tố X là 126.
Trong đó số nơtron nhiều hơn số electron là 12 hạt. Xác định nguyên tố X?
Giải:
Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử X như sau:

số hạt e
Z

Tổng 126

Từ sơ đồ trên ta suy ra

Z
12

N
số hạt n
126 − 12
Z =
= 38.
3

Vậy X là Sr
6


VD2: Tổng số các hạt cơ bản (p, n, e) của một nguyên tử nguyên tố X là 115.
Trong đó số nơtron nhiều hơn số electron là 10 hạt. Xác định nguyên tố X?
Giải:
Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử X như sau:
số hạt e
Z

Z

Tổng 115
10
N
số hạt n

Từ sơ đồ trên ta suy ra

Z =

115 − 10
= 35.
3

Vậy X là Br

Dạng 4: Biết tổng số các hạt của 1 phân tử ( S pt = e + p + n) trong đó số hạt
mang điện (2Zpt) nhiều hơn số hạt không mang điện (Npt) là x hạt
Vì phân tử trung hòa về điện cho nên ta xem phân tử như 1 nguyên tử, ta có
sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong phân tử như sau:
số hạt mang điện e, p
Zpt

Zpt

(*)

Spt

x

Npt
số hạt không mang điện n

Từ sơ đồ các đoạn thẳng trên ta dễ dàng suy ra công thức tính nhanh tổng số

hiệu các nguyên tử trong phân tử (Z pt) và tông số nơtron (Npt) trong phân tử như
sau:

Z pt =

S pt + x

N pt =

4

S pt − x
2

Tuy nhiên tùy từng bài toán cụ thể mà công thức tính nhanh có thể biến đổi
VD 1: Tổng số các hạt cơ bản (p, n, e) trong phân tử MX 3 là 196, trong đó số hạt
mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 60. Số hạt mang điện trong
nguyên tử M ít hơn số hạt mang điện trong nguyên tử X là 8 hạt.
a) Xác định hợp chất MX3?
b) Viết cấu hình electron của M và X?
Giải:
a). Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các loại hạt trong phân tử MX3 như sau:
số hạt mang điện e, p
Z

Z

196

60

N
số hạt không mang điện n

7


Từ sơ đồ suy ra số hạt mang điện trong phân tử MX3: 2Zphân tử =

196 + 60
= 128.
2

Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt mang điện của các nguyên tử trong phân tử MX3
như sau:

3X

128
Dựa vào sơ đồ ta có:

M

Zx

Zx

Zx

Zx

Zx

Zx

128 + 8
= 17
8

Zx =

8

⇒ X là Cl

ZM
ZM
⇒ AlCl3
128 −3 ×8
ZM =
= 13 ⇒ M là Al
8
b)
Cấu hình của X: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5
Cấu hình của M: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1
VD2: Hợp chất có công thức MX2 trong đó M chiếm 46,67% về khối lượng,
trong hạt nhân M có số nơtron nhiều hơn số proton là 4 hạt. Trong hạt nhân X số
nơtron bằng số proton. Tổng số proton trong MX2 là 58.
a. Tìm số khối của M và X?
b. Xác định công thức phân tử MX2?
Giải:

a. Sơ đồ đoạn thẳng các hạt proton và nơtron trong phân tử MX2 như sau:

58

4

NMX2
Từ sơ đồ ta suy ra số nơtron của phân tử là: NMX2 = 58 + 4 = 62
⇒ Số khối của phân tử là: AMX2 = 58 + 62 = 120
⇒ Số khối của M:
AM = ZM + NM = 46,67% × 120 = 56
120 −56
⇒ Số khối của X:
AX = AM = ZM + NM = =
= 32
2
b. Sơ đồ đoạn thẳng cho số proton và số nơtron trong nguyên tử M:
4
Z
M

56
Từ sơ đồ ta có:

NM
ZM =

56 − 4
= 26 ⇒M là Fe
2

⇒ FeS2
8


32
⇒X là S
= 16
2
VD3: X, Y là 2 phi kim. Trong nguyên tử của X và Y có số hạt mang điện nhiều
hơn số hạt không mang điện lần lượt là 14 và 16. Hợp chất XY n có các đặc điểm
sau: X chiếm 15,0486% về khối lượng, tổng số proton là 100, tổng số nơtron là
106. Hãy xác định số khối và tên của X và Y.
Giải:
- Trong phân tử XYn số hạt mạng điện là: 2Z = 2 × 100 = 200 hạt
Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho hạt mang điện và không mang điện trong phân tử
XYn như sau:
N = 106
14 + 16n

Vì X có số p = số n

⇒

ZX =

2Z = 200
Từ sơ đồ ta có:
14 + 16n = 200 – 106 = 94
⇒ n=5

⇒ XY5
Mặt khác số khối của phân tử XYn là:
AXY = Z XY + N XY = 100 + 106 = 206
⇒ số khối của X là:
AX = ZX + NX = 206 × 15,0486% = 31
Ta lại có:
2ZX - NX = 14
Giải hệ (1);(2) ta được ZX = 15 (P)
n

n

⇒

ZY =

⇒

AY =

n

Z XYn − Z X

n
AXYn − AX
n

(1)
(2)

100 −15
= 17 (Cl)
5
206 −31
=
= 35
5

=

Vậy X là P (photpho) có AX = 31
Y là Cl (clo) có AY =35
VD4: Một hợp chất có công thức phân tử MX. Tổng số các hạt trong phân tử
hợp chất là 84, trong đó số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là
28. Nguyên tử khối của X lớn hơn của M là 8. Tổng số các hạt trong X2- nhiều
hơn trong M2+ là 16. Xác định công thức của MX?
Giải:
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt mang điện và không mang điện trong phân
tử MX như sau:
số hạt mang điện e, p
Z

Z

84

28
N
số hạt không mang điện n

9


⇒
⇒

84 +28
=28
4
- M và X đều có số p = số n
84 −28
N MX =
=28
- AMX = 28 + 28 = 56
2
Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các số khối của X và M trong MX như sau:
Z MX =

⇒

AM
AMX = 56

8

AX

56 +8
32
= 32 ⇒Z X =

=16 (X là S)
2
2
⇒ MgS
24
AM =32 −8 = 24 ⇒Z M =
=12 (M là Mg)
2
VD 5: Một hợp chất ion cấu tạo từ ion M2+ và X-. Trong phân tử MX2 có tổng số
hạt (p, n, e) là 186 hạt, trong đó số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang
điện là 54 hạt. Số khối của M2+ lớn hơn số khối của X- là 21. Tổng số hạt trong
ion M2+ nhiều hơn trong ion X- là 27 hạt. Viết cấu hình electron của các ion M2+ ,
X-.
Giải
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt mang điện và không mang điện trong phân tử MX2
⇒

AX =

số hạt mang điện e, p
Zpt

Zpt

Sphân tử = 186

54
Npt
số hạt không mang điện n

Từ sơ đồ ta có:

Z phântu =

186 + 54
= 60
4

186 − 54
N phântu =
= 66
2

Aphân tử = 60 + 66 = 126

Vì số khối của M2+ lớn hơn số khối của X- là 21 ⇒ AM lớn hơn AX là 21.
Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các số khối nguyên tử trong phân tử MX2:
AX
AMX2 = 126

AX

21

AM

10


Từ sơ đồ ta suy ra: AX =

AM = 35 + 21 = 56 Fe

126 − 21
= 35 Cl
3

Mặt khác tổng số hạt trong ion M2+ nhiều hơn trong ion X- là 27 hạt
⇒ Tổng số hạt trong M nhiều hơn trong X là 30 hạt ( hay SM = SX + 30)
Như vậy ta có
ZM + NM = ZX + NX +21
2 ZM + NM = 2ZX + NX +30 ⇒ ZM = ZX + 9
Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho số hiệu nguyên tử X, M trong phân tử MX2
ZX
9
ZX
ZMX2 = 60
ZM

60 − 9
= 17 ⇒ X là Cl cấu hình của X- : 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6
3

Từ sơ đồ ta có ZX =

ZX = 17 + 9 = 26 ⇒ M là Fe cấu hình của M2+ : 1s2 2s2 2p6 3s2 3p63d6
VD 6: Một hợp chất được tạo thành từ các ion M +, X22-. Trong phân tử M2X2 có
tổng số hạt proton, nơtron, electron là 164 trong đó số hạt mang điện nhiều hơn
số hạt không mang điện là 52. Số khối của M lớn hơn số khối của X là 23 đơn
vị. Tổng số hạt proton, nơtron, electron trong M+ nhiều hơn X22- là 7 hạt. Xác

định các nguyên tố M, X. Viết công thức của M2X2
Giải
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt mang điện và không mang điện trong phân tử
M2X2
số hạt mang điện e, p
Zpt

Zpt
Npt

Sphân tử = 164
Từ sơ đồ ta có:

Z phântu

52

số hạt không mang điện n

164 + 52
=
= 54 Vì số p lớn hơn số n là
4
⇒

164 − 52
N phântu =
= 56
2

2 hạt

Trong M2X2

có

1 nguyên tố có số p = số n và
1 nguyên tố có số p = số n - 1
Aphân tử = 54 + 56 = 110

Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho số khối các nguyên tử trong phân tử M2X2
AX

AMX2 2 =1 0

AX
AM
AM

23
11


Từ sơ đồ ta suy ra: AX =

110 − 2 × 23
= 16
4

⇒ X là nguyên tố có số p = số n (vì

16
= 8 ⇒ X là nguyên tố O
2
AM = 16 + 23 = 39 ⇒ M là nguyên tố có số n lớn hơn số p là 1 hạt

AX số chẵn).

Vậy ZX =

39 −1
= 19 ⇒ M là nguyên tố K
2
Công thức của M2X2 là K2O2
Dạng 5: Biết tổng số các hạt của ion Xm- hoặc Xm+ ( S = e + p + n) và mối
liên quan giữa các loại hạt trong ion đó.
a) Đối với ion Xm- khi biết tổng các hạt ( S = e + p + n) và số hạt mang điện (2Z
+ m) nhiều hơn số hạt không mang điện (N) là x hạt.
- Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các loại hạt trong ion như sau:
Vậy ZM =

số hạt mang điện e, p
Z

Z

m

Sion

m
x

N
số hạt không mang điện n

Z=

Từ sơ đồ ta có công thức tính nhanh Z của X như sau

S + x − 2m
4

b) Đối với ion Xm+ khi biết tổng các hạt ( S = e + p + n) và số hạt mang điện (2Z
- m) nhiều hơn số hạt không mang điện (N) là x hạt.
- Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các loại hạt trong ion như sau:
số hạt mang điện e, p
Z

Z

m
m

x

Sion
N
số hạt không mang điện n

Từ sơ đồ suy ra công thức tính nhanh Z của X như sau

Z=

S + x + 2m
4

- Vì ion là nguyên tử (hoặc nhóm nguyên tử) đã nhường bớt (hoặc nhận thêm)
electron cho nên ta cũng có thể chuyển về bài toán nguyên tử (hoặc phân tử) như
đã trình bày ở trên.
12


VD 1: Tổng số hạt cơ bản trong ion X 3- là 49, trong đó tổng số hạt mang điện
nhiều hơn không mang điện là 17. Xác định nguyên tố X ?
Giải:
Ta có tổng số các hạt trong nguyên tử X là 49 – 3 = 46
Số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện trong X là 17 – 3 = 14
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử X như sau.
số hạt mang điện e, p
Z
Z

S = 46

14

N
số hạt không mang điện n

Từ sơ đồ trên suy ra

46 + 14
= 15
4

Z=

⇒ X là P (photpho)

VD 2: Tổng số hạt cơ bản trong ion Y2+ là 191, trong đó tổng số hạt mang điện
nhiều hơn không mang điện là 29. Xác định nguyên tố Y ?
Giải:
Ta có tổng số các hạt trong nguyên tử Y là 191 + 2 = 193
Số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện trong Y là 29 + 2 = 31
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt trong nguyên tử Y như sau
Z

số hạt mang điện e, p
Z

S = 193
Từ sơ đồ trên suy ra
Z =

N
số hạt không mang điện n

31

193 + 31
= 56 ⇒ Y là Ba
4

VD3:Tổng số hạt mang điện trong ion

là 78. Số hạt mang điện trong nguyên

tử X nhiều hơn trong nguyên tử Y là 12. Xác định công thức của ion
Giải:
Tổng số hạt mang điện trong XY3 là: 78 – 2 = 76
Sơ đồ đoạn thẳng cho các hạt mang điện trong XY3 như sau:
76

3Y

ZY

ZY

ZY

ZY

ZY

ZY

X

Dựa vào sơ đồ ta có:

ZX

ZY =

76 −12
=8
8

76 + 3 ×12
ZX =
= 14 ⇒ X là Si
8

.

12
ZX

⇒ Y là O
⇒ SiO32−

6. Vận dụng để giả nhanh bài toán trắc nghiệm :
13


Câu 1: Tổng số hạt cơ bản trong nguyên tử của nguyên tố X là 114, trong đó số
hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 26. Nguyên tố X là
A. Br.

B. Cl.
C. Zn.
D. Ag.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :
Z=

114 + 26
= 35 ⇒ Br chọn đáp án A
4

Câu 2: Nguyên tử X có tổng số hạt cơ bản là 40. Trong đó tổng số hạt mang
điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 12 hạt. Cấu hình electron của nguyên
tử X là
A. [ Ne] 3s1.
B. [ Ne] 3s2
C. [ Ne] 3s23p1.
D. [ Ne]
3s23p2.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :
Z=

40 + 12
= 13 ⇒ Br chọn đáp án C
4

Câu 3: Tổng số hạt cơ bản trong M2+ là 90, trong đó số hạt mang điện nhiều hơn
số hạt không mang điện là 22. M là
A. Cr.

B. Cu.
C. Fe.
D. Zn.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :
90 + 22 + 2 × 2
Z=
= 29 ⇒ Cu chọn đáp án B
4
Câu 4: Tổng số hạt cơ bản trong M+ là 155, trong đó số hạt mang điện nhiều
hơn số hạt không mang điện là 31. M là
A. Na.
B. K.
C. Rb.
D. Ag.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :
155 + 31 + 1× 2
Z=
= 47 ⇒ Ag chọn đáp án D
4
Câu 5: Tổng số hạt cơ bản trong X2- là 50, trong đó số hạt mang điện nhiều hơn
số hạt không mang điện là 18. Số hiệu nguyên tử của X là
A. O.
B. S.
C. Se.
D. C.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :
50 + 18 − 2 × 2

Z=
= 16 ⇒ S chọn đáp án B
4
Câu 6: Tổng số hạt cơ bản trong nguyên tử X là 82, trong đó số hạt mang điện
nhiều hơn số hạt không mang điện là 22. Tổng số electron trong X3+ và X2O3 lần
lượt là
A. 23; 76.
B. 29; 100.
C. 23; 70.
D. 26; 76.
Giải :
82 + 22
= 26
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có : Z X =
4
14


⇒ Tổng số electron trong X3+ là 26 – 3 = 23
⇒
⇒ Tổng số electron trong X2O3 là 2 × 26 + 3 × 8 = 76

Chọn A

Câu 7: Một ion X2+ có tổng số hạt proton, nơtron, electron là 92, trong đó số hạt
mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 20. Số hạt nơtron và electron
trong ion X2+ lần lượt là
A. 36 và 27.
B. 36 và 29.
C. 32 và 31.

D. 31 và 32.
Giải :
- Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các loại hạt trong ion như sau:
số hạt mang điện e, p
p

e

2
20

92

2

92 − 20
= 36N
2
số hạt không mang điện n
Chọn A
92 + 20 + 2 × 2
− 2 = 27
Số e =
4
3+
Câu 8: Tổng số hạt cơ bản trong X là 73, trong đó tổng số hạt mang điện nhiều
hơn số hạt không mạng điện là 17. Số electron của X là
A. 21.
B. 24.
C. 27.

D. 26.
Giải :
- Ta có sơ đồ đoạn thẳng cho các loại hạt trong ion như sau:
N=

Ta có :

số hạt mang điện e, p
Z

e

3
17

73

3

N
số hạt không mang điện n

73 + 17 + 2 × 3
= 24 ⇒ chọn đáp án B
4
Câu 9: Oxit B có công thức là X2O. Tổng số hạt cơ bản trong B là 92, trong đó
số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 28. B là
A. Na2O.
B. Li2O.
C. K2O.

D. Ag2O.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :
92 + 28
30 − 8
ZB =
= 30 ⇒ Z X =
= 11 ⇒ X là Na ⇒ Chọn A
4
2
Câu 10: Tổng số hạt cơ bản của phân tử M2O5 là 212, trong đó tổng số hạt mang
điện hơn số hạt không mang điện là 68. M là
A. P.
B. N.
C. As.
D. Bi.
Giải :
Sử dụng công thức nhẩm nhanh ta có :

Số e trong X = ZX =

15


Z pt =

212 + 68
70 − 5 × 8
= 70 ⇒ Z M =
= 15 ⇒ X là P ⇒ Chọn A

4
2

Bài tập tự luyện
Câu 1: Tổng số hạt cơ bản của phân tử MCl 2 là 164, trong đó tổng số hạt mang
điện hơn số hạt không mang điện là 52. M là
A. Mg.
B. Ca.
C. Cu.
D. Zn.
Câu 2: Hợp chất X được tạo bởi nguyên tử M với nguyên tử nitơ là M 3N2 có
tổng số hạt cơ bản là 156, trong đó tổng số hạt mang điện hơn số hạt không
mang điện là 44. Công thức phân tử của X là
A. Mg3N2.
B. Ca3N2.
C. Cu3N2.
D. Zn3N2.
Câu 3: Tổng số hạt cơ bản của phân tử CaX 2 là 288, trong đó tổng số hạt mang
điện hơn số hạt không mang điện là 72. X là
A. Clo.
B. Brom.
C. Iot.
D. Flo.
Câu 4: Tổng số hạt cơ bản của phân tử MClO 3 là 182, trong đó tổng số hạt
mang điện hơn số hạt không mang điện là 58. M là
A. K.
B. Li.
C. Na.
D. Rb.
Câu 5: Tổng số hạt mang điện trong ion

là 82. X và Y là 2 nguyên tố thuộc
cùng một phân nhóm chính và thuộc hai chu kì liên tiếp nhau. Nguyên tố X là:
A. C.
B. S.
C. O.
D. Si.
Câu 6: Tổng số hạt mang điện trong ion
là 78. Số hạt mang điện trong
nguyên tử X nhiều hơn trong nguyên tử Y là 12. X là.
A. C.
B. Si.
C. S.
D. Se.
Câu 7: Tổng số hạt cơ bản trong phân tử M2X là 140, trong đó tổng số hạt
mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 44. Số hạt mang điện trong
nguyên tử M nhiều hơn trong nguyên tử X là 22.
Công thức phân tử của M2X là
A. K2O.
B. Na2O.
C. Na2S.
D. K2S.
Câu 8: Phân tử M3X2 có tổng số hạt cơ bản là 222, trong đó số hạt mang điện
nhiều hơn số hạt không mang điện là 74. Tổng số hạt mang điện trong M 2+ nhiều
hơn tổng số hạt mang điện trong X3- là 21. Công thức phân tử M3X2 là
A. Ca3P2.
B. Mg3P2.
C. Ca3N2.
D. Mg3N2.
Câu 9: Tổng số hạt proton, nơtron , electron trong hai nguyên tử của nguyên tố
X và Y là 96 trong đó tổng số hạt mang điện nhiều hơn tổng số hạt không mang

điện là 32 . Số hạt mang điện của nguyên tử Y nhiều hơn của X là 16. X và Y lần
lượt là
A. Mg và Ca.
B. Be và Mg.
C. Ca và Sr.
D. Na và Ca.
2−
2+
Câu 10: Hợp chất A tạo bởi ion M và ion X 2 . Tổng số hạt cơ bản tạo nên hợp
chất A là 241 trong đó, tổng số hạt mang điện nhiều hơn hạt không mang điện là
47. Tổng số hạt mang điện của ion M2+ nhiều hơn của ion X 22− là 76 hạt. M là
A. Ca.
B. Mg.
C. Ba.
D. Sr.
Đáp án
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
16


B A B A B B A C A C
4. Hiệu quả:
Tiến hành kiểm tra 15 phút tiến hành trên 2 lớp khảo sát là 10B1 và 10B3,
đề bài như sau
Câu 1: Tổng số hạt proton, notron và electron trong 2 nguyên tử A và B là 142,
trong đó tổng số hạt mang điện nhiều hơn tổng số hạt không mang điện là 42. Số
hạt mang điện của nguyên tử B nhiều hơn của A là 12. A, B lần lượt là
A. Ca, Fe.
B. Cr, Zn.
C. Na, Cl.

D. K, Mn.
Câu 2 : Tổng số hạt p, n, e trong 2 nguyên tử kim loại A và B là 177. Trong đó
số hạt mang điện nhiều hơn số hạt không mang điện là 47. Số hạt mang điện của
nguyên tử B nhiều hơn của nguyên tử A là 8. A và B lần lượt là:
A. Cr, Ni.
B. Ca, Cr.
C. Fe, Zn.
D. Mn, Cu.
Câu 3: Tổng số hạt proton, nơtron , electron trong hai nguyên tử của nguyên tố
MX2 là 142, trong đó tổng số hạt mang điện nhiều hơn tổng số hạt không mang
điện là 42 . Số hạt mang điện của nguyên tử X - nhiều hơn của M2+ là 13. Công
thức phân tử của MX2 là
A. MgCl2.
B. MgBr2.
C. CaCl2.
D. CaBr2.
Câu 4: Tổng số hạt cơ bản trong nguyên tử X là 58, X thuộc nhóm IA. X là
A. Na.
B. K.
C. Li.
D. Rb.
Câu 5: Nguyên tử X có số khối nhỏ hơn 36 và có tổng các hạt là 52. X là
A. Cl.
B. K.
C. Na.
D. Br.
Câu 6: Tổng số hạt cơ bản trong nguyên tử của nguyên tố X là 40. X là nguyên
tố hóa học nào dưới đây?
A. Na.
B. P.

C. Al.
D. Si.
Câu 7 : Nguyên tử của nguyên tố X có tổng số hạt cơ bản là 155, trong đó tổng
số hạt mang điện chiếm 60,64% tổng số hạt. X là
A. Rb.
B. Ba.
C. Ag.
D. Zn.
Câu 8: Một nguyên tử của nguyên tố X có tổng số hạt cơ bản là 34. X là
nguyên tố hóa học nào dưới đây
A.Li.
B. Na.
C. F.
D. Mg.
Câu 9: Một nguyên tử của nguyên tố X có tổng số hạt proton, nơtron, electron
là 52 và có số khối là 35. Số hiệu nguyên tử của nguyên tố X
A. 18.
B. 23.
C. 17.
D. 15.
Câu 10: Nguyên tử của nguyên tố X có tổng số hạt cơ bản là 40. Số hạt mang
điện của một nguyên tử Y nhiều hơn số hạt mang điện của một nguyên tử X là 8
hạt. Các nguyên tố X và Y lần lượt là
A. Al và P.
B. Fe và Cl.
C. Al và Cl.
D. Na và Cl.
Đáp án
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
A C A B A C C B C C

17


Kết quả sau khi tiến hành đề tài như sau
Lớp

Sĩ

10B 45
1
10B3 44

Kết quả
Giỏi
Sl %
9
20

Khá
Sl %
25 55.5

TB
Sl %
10 22.2

Yếu
Sl %
1 2.22

Kém
Sl %
0
0

6

21

15

2

0

13.6

47.8

34.

4.5

0

1
III. KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ
1. Kết luân:
Chúng ta biết rằng phương pháp giải toán là cách thức để tìm đáp án của

bài toán. Một bài toán có thể có nhiều cách giải khác nhau, song việc chọn lựa
phương pháp giải thích hợp cho một bài toán là hết sức cần thiết, đặc biệt đối
với giáo viên thì việc chọn lựa lại là nghệ thuật giảng dạy. Có những bài toán hết
sức phức tạp nhưng khi sử dụng phương pháp giải thích hợp bài toán trở nên
đơn giản và dễ hiểu. Qua trình bày ở phần nội dung ta thấy phương pháp “sơ đồ
đoạn thẳng” tuy không phải là phương pháp tối ưu cho tất cả các bài toán về
các hạt trong nguyên tử, nhưng ở một góc độ nào đó thì phương pháp này lại
hữu hiệu cho một số bài nhất định. Đối với phương pháp sơ đồ đoạn thẳng ưu
điểm lớn nhất là tính trực quan, tính đơn giản, do vậy khi vận dụng để giảng giải
bài tập cho học sinh thì học sinh dễ nhìn nhận ra mối liện hệ giữa các đại lượng
trong bài toán. Sau khi tôi vận dụng vào giảng dạy thì học sinh học tập một
cách hào hứng, phấn khởi. Cũng chính vì lẽ đó mà tôi mạnh dạn trao đổi về
phương pháp này với mong muốn làm phong phú thêm phương pháp giải nhanh
trong việc giải bài tập hóa học. Phương pháp “sơ đồ đoạn thẳng” hiện tại chỉ
mới vận dụng cho một dạng toán, song tôi hi vọng cũng như các phương pháp
khác phương pháp “sơ đồ đoạn thẳng” sẽ được áp dụng rộng cho các dạng toán
khác có mối liên hệ dữ kiện tương tự. Rất mong quý thầy cô giáo, bạn bè đồng
nghiệp góp ý để tôi có thêm bài học kinh nghiệm nhằm thực hiện tốt hơn nhiệm
vụ giảng dạy của mình.

18


2. Kiến nghị:
3. Lời kết:
Với sự học hỏi, nghiên cứu phấn đấu nỗ lực của bản thân, tôi đã có những thành
công đáng kể trong việc hướng dẫn để học sinh xác định nhanh chóng số hạt
trong nguyên tử. Đồng thời cũng muốn giới thiệu một số kinh nghiệm để học
sinh và đồng nghiệp tham khảo, mong được sự chia sẻ, đóng góp của quý thầy
cô.

Tôi xin chân thành cảm ơn./.
XÁC NHẬN CỦA

Thanh Hóa, ngày 15 tháng 5 năm

HIỆU TRƯỞNG NHÀ TRƯỜNG

2017

..........................................................................

Tôi xin cam đoan đây là SKKN của tôi

..........................................................................

viết, không sao chép nội dung của người

.........................................................................

khác.

..........................................................................
.........................................................................
...........................................................................

Trịnh Xuân Thiết

19