CHƯƠNG các học THUYẾT CHÍNH TRỊ ở mỹ THỜI cần đại

488


Chucng 9

CÀC HOC THUYÉT CHINH TRI CÙA MY
THÒI CÀN DAI
I. Hoàn cành ra ddi va dàc diém càc tu* tudng chinh trj
thòi ky dàu tranh giành dóc lap d My
Sy hung thjnh cùa bé tu tuòng chinb tri tién bò thè ky XVIII
khóng chi co ó chàu Àu. Tu tuòng chinb tri tién bp dà truyén bà
sang cd cdc thuóc dia Anh, nhùng thuòc dia dugc tbièt làp vào
càc thè ky XVII- XVIII ó ben bò Dai Tày Duong cùa Bàc My.
Càch mang tu san My là mot càch mang thù bai sau Càch mang
Anh. Cuòc càch mang này chiù ành buòng tryc tiép cùa càch
mang Anh, nhung lai mang bình thùc mot cuòc chién tranh vì ty
do, vì nén dgc làp cùa càc thuóc dia cùa Anh ó chàu My Latinh.
Két qua cùa sy phàt trién dén mùc gay git càc màu thuàn
ben trong cùng nhu càc màu thuàn vói màu quóc là cupe chién
tranh giành dpc làp 1775 - 1783, "cupe chién tranh giài phóng vì
dai de chóng lai bpn Anh àp bue"' . Ve thyc chat, dò là cupe nói
cbién mang tinh giai càp. Càc dòng lyc cùa cupe npi chién này là
Vi.Lenin. 7oàw/
489


nòng dàn va cóng nhàn, de dùng day khóng chi vì dpc làf dàt
nuóc, ma con vì cài càch kinh tè xà bòi, vì càc quyén va tr do
chinb trj. Cupe cbién tranh giài phóng dà kèt thùc bang tbàn; Igi
cùa nhàn dàn My, hp dà néu tàm guong dàu tranh càch nang

chóng àch nò lé phong kién, là tién de cho cupe càch mang iban
phong ó Phàp.
Phong trào cùa càc thuóc dja My chóng màu quòc dd bue
day manh me sy phàt trién càc tu tuòng dàn chù do nhièu tó -.bure
truyén bà nhu "Nhùng nguòi con trai cùa tu do", "Nhùmg n;uòi
con gài cùa ty do", "Càc uy ban tuyén truyén" v.v... Nbùrg tu
tuòng ve nguón góc khè uóc cùa nhà nuóc, ve chóng dòe qiyén
phàt trién khà manh. Trong càc nghj quyét do càc bòi dóng tiành
phó thòng qua dà néu lén nhimg tu tuòng edp tièn; ve qiyén
nhdn dàn giành lai càc quyén ty nhièn, ve chù quyén nhàn ddn,
bdc tran càc bpc thuyét khdng phàn khàng cài àc. Nhùrg tu
tudng này tmyèn bà trong truyén dom giri cho nhàn dàn. N^udi
chién sì lói lac vì nén dàn chù Patrie Henri (1736 - 1749) ta Hòi
dòng làp hièn bang Virginia dà kéu gpi dàu tranh vù ùang cióng
lai Anh va tuyén bó khàu hiéu "Ty do hay là chét".
Nhùng tu tuòng bình dàng va ty do cùa Xamnuen Adamxo
(1732 - 1803) xuàt phàt tu hpc thuyét ve càc quyèn ty nhièn.Òing
cho ràng nhàn dàn eó quyén nói day cbòng bao chùa; thimh
quyèn do nhàn dàn thiét làp, vì Igi ich cùa minh va do dò nóphiài
dugc dàt duói sy kiém tra cùa nhàn dàn.
Vì vày, ngay tu truóc càch mang sy nhiét thành trong lìinh
vyc tu tuòng chinh tri dà trò tbành niém say me. Khi cuóc (biièn
tranh vì dóc làp bit dàu, nhirng nguòi tham già nò dà phàn chia
tbành phài bào thù va càp tièn.
490


Trong ljch su tu tuc'mg chinb tri càch mang My, chinh
"Tuyén ngón ve càc quyén" cùa dai dién Virginia, ve sau dà
dirge lai hién trong "Tuyén ngón Dgc làp My" va trong nhiéu

tuyén ngón ve quyén con nguòi va quyén cóng dàn cùa càc bang
khàc nhau. Nhùng quan diém co bàn cùa Tuyén ngón này là; mgi
nguòi déu ed quyén bàm sinh là dugc song, ty do, so hùu, hanh
phùc va an ninh; nhàn dàn là eòi nguón cùa quyén lyc va eó chù
quyén, chinb phù là day tó cùa nhàn dàn, mpi quyèn lyc nhà
nuóc hoat dóng vì lgi ich cùa nhàn dàn, vì nèu vi pham diéu dò
tbì nhàn dàn eó quyén thù tiéu chinh phù khóng thich hgp vói
minh CÓ quyén phàn chia quyèn lyc.
Thàng I -1776, nhà dàn chù càch mang Thomas Paine, trong
bài "y tuòng duy ly" dà kéu gpi nhàn dàn My làm chién tranh
giành dòe làp va tàch càc thuòc dja Bàc My khòi màu quóc, dya
vào nguyén tàc quyèn ty nbién. Tu tuòng này dugc thè hién
trong "Tuyén ngón Dóc lap cùa Hgp chùng quóc Hoa Ky" (thóng
qua ngày 4-7-1776); trong dò nhùng tu tuòng bình dàng, ty do
va muu càu hanh pbùc dugc coi nhu nhùng quyén khóng thè tàch
ròi, khóng thè ehói cdi cùa mòi con nguòi. Tuyén ngòn tuyén bò
chù quyén nhàn dàn, quyén làm càch mang cùa hp va tao làp nhà
nuóc dpc làp, y nghìa beh su cùa Tuyén ngón này thè bién ó cho
càc quan diém cùa bpc thuyét chinh tri dà dupc tuyén bó tbành
nbùmg nguyén tàc tbyc tién cùa dòi song chinh tri trong mpt vdn
bàn cùa quóc già.
Cupe dàu tranh giai càp khóe Hét ó My vào thòi ky cbién
tranh giành dpc làp dugc phàn ành trong tu tuòng cùa hai
khuynh huóng chinh. Càc tu tuòng chinh trj tièn bò cùa pbài dàn
chù càch mang tiéu tu san do T. Jefferson va Paine thè bién. Hg
491


dai dién quyén lgi cùa dóng dào nhùng nguòi san xuàt nhó va là
nhiìng nhà tu tuòng cùa bg phàn tu san My càp tién nhàt.

Khuynh huóng thù hai là tu tuòng chinh tri dai tu san va chù dòn
dién - chù nò nhim cbòng lai nhàn ddn là Hamilton, J. Jay. Giùa
hai khuynh hudmg này bùng lén cuóc dàu tranh ve vàn de che dp
nhd nuóc ó My vd Hién phdp ndm 1787.
Cdc nhd tu tuòng chinb tri tién bó Bdc My gàn Hèn vói phong
trdo tu tuòng chinh tri tién bó ó chàu Àu. Nhiìng tu tuòng cùa
Minton, Locke, Rousseau, Montesquieu v.v... dd co vù T. Jefferson
vd T. Paine. Trong nggn lùa cùa cuòc dàu tranh giài phóng nhùng
tu tuòng này dugc due két va cd chat lugng mdi, thè hién rò nhàt
trong viéc soan thào nhung tuyén ngón dàu tién ve quyén con
nguòi. Càc nhà dàn chù My phàt trién nhùng tu tuòng này, trén
thyc tién dà thùc day, ùang hi tu tuòng cho cuóc dàu ùanh phàn
phong ó chàu Àu, thi dy nhu cho càch mang Phàp.
IL Càc hoc thuyet chinh tri tiéu biéu
/. Nhirng quan diém chinh tri cùa T. Jefferson
Tén tuoi T. Jefferson (1743 - 1826) nhà tu tuòng va boat
dóng chinh tri vì dai, nói bàt nhàt trong beh su dàu tranh chóng
giài phóng eùa nhàn dàn My. Òng là tàc già cùa vdn kién cdch
mang vì dai nhit thòi ky dò ld "Tuyén ngón Dóc làp Hgp chùng
quòc Hoa Ky".
Tu làp truong bgc thuyét khè uóc xà hgi va càc quyén ty
nhièn khòng thè tàch ròi cùa con nguòi, T. Jefferson phé phàn
bình thùc nhà nuóc quàn chù va bào ve tu tuòng chù quyèn
nhàn dàn. Nhd tu tuòng này trong tàc phàm "Khài quàt chung
ve càc quyén cùa nuóc My thuòc Anh" khi xem xét tuong quan
492


giùa quyén lyc nhà vua va chù quyèn nhàn dàn, dà vièt ràng
"nhà vua chinh là òng quan chinb eùa nhàn dàn, dugc bó nhiém

làm chuyén dòng bó mày nhà nuóc khóng ló tón tai vì hanh
phùc cùa nhàn dàn, va bòi vày vua dugc dàt duói sy kiém tra
cùa nhàn dàn".
Nhà nuóc, va nói chung càc tó chùc chinb tri, theo y
T. Jefferson là phài dàm bào ty do va hanh phùc cho mgi con
ngucri. Bòi vày trong truong hgp lam quyén hay bao lyc tu phia
chinb quyén nhà nuóc theo duói muc dich àp bue con nguòi
bang nén chuyén che, thi khóng chi bing quyén, ma con là tràch
nhiém ty nhiém cùa nhàn dàn phài làt dò chinh quyén nhà nuóc
dò. Dò là nhùng quan diém cùa T. Jefferson ve tinh hgp pbàp cùa
càch mang dugc thè hién trong "Tuyén ngòn Dòe làp My".
Nhùng quan diém này phàn ành mói quan tàm va lgi ich cùa càc
tàng lóp dàn chù trong nhàn dàn My trong viéc thiét làp nhirng
thè che nhà nude mdi. Òng cho ràng, tu tudng chù quyén nbàn^
dàn khdng thè tàch rdi cùa nhàn dàn làm càch mang trong tuyén
ngdn, dù cho nd dugc hiéu mdt càch bình thùc thè nào di nùa vd
sè tiép tyc ddng vai trò tién bó.
Phdn ành nhùng lgi ich cùa nguòi san xuàt nhò, T. Jefferson
phàn dòi nén quàn chù làp bién cùa Hamiltom vd chù truong xày
dyng nén cóng boa dàn chù nòng dàn, trong dò nhàn dàn sè tham
già vào viéc diéu bành càc cóng viéc nhà nuóc thòng qua càc dai
dipn cùa minh. Mpi quan chùc dugc bau ra vói nhiém ky han che
va hi nhàn dàn kiém tra.
Òng chi ra cài bai cùa Montesquieu trong sy uu ài dòi vói
nén quàn chù, dàc biét là quàn chù Anh, va phé phàn Web liét
quan diém cùa Montesquieu cho ring bàn chat nén còng hoà dòi
hòi co lành thó nhó. Dya vào kinh nghiém tòn t?iì nén cgng hoà ó
493

My va Phàp, óng chimg minh cho thày sy hién dién cùa lành thó
ròng thùc day sy phàt trién nén còng hoà. Dòng thòi óng chòn; l^i
sy tàp trung va ban ebé chù quyén càc bang. Diéu này dugc giài
thich ràng vào thòi ky cbién tranh giành dóc làp ó càc bang dà
thòng qua càc hién phàp cùng cd càc quyén dàn chù va ty do. Bdi
vày, tu tudng ddm bào càc quyén nhàn dàn dugc tuyén bd tnng
cdc hién phdp dd. T. Jefferson ddi hdi trao nhùmg quyén thvc té
cho nhàn dàn tham già vào ddi song chinh tri dàt nude. Òng clóng
lai viéc de bgn nhà giàu dièu khién dàt nude. Quan dièm nà> cùa
T. Jefferson gàn lién vdi càch nhìn nhàn eùa dng ve sd hiìu vi san
xuàt ldn tu bàn chù nghìa. Òng chdng lai nhirng thài cyc dai tdi
che dd tu bum. Song dng khóng de nghi thù tièu che dò tu bàn: óng
kbao khàt ban che nbirng bàt hanh ma chù nghìa tu bàn gay n cho
nguòi lao dòng bang con duòng cùng eó nén kinh té trang tra' nhò
va bào ve nguòi san xuàt nhó trudc nén san xuàt ldn tu bar chù
nghìa, giài phdng kinh té nhd khdi càc loai thué...
T. Jefferson phé phàn sàu sàc Hién pbàp 1787 cd nhiéi net
phàn dàn chù; khdng cd quyén ty do ngdn luàn, bào chi /.v...
Theo sàng kién cùa dng va nhùng ngudi khàc dà thdng qia 10
diém bd sung vào vàn bàn bièn pbàp cd hiéu lyc vào ndm 1791
va tuyén bd mdt sd quyén han va ty do dàn chù tu san.
T. Jefferson là mdt ngudi tugng trung mdt càch thich hgp cùa
càch mang My. Ly tudng eùa dng cd tinh cdch hét sue càch
mang, nhdm myc dich hudng chinh phù, che dd va luàt phàp phài
tdn trgng con ngudi. Ve mdi quan bé giùa chinb phù va nhàn
dàn, dng viét; "Nèu cd mdt lùc xày ra ring dàn chùng trd lèn lo
dàng ddi vdi viéc nude ibi ban va tdi, va Qudc hgi va nhiìng bòi
ddng, nhùng vj thàm phàn, nhùng vj thdng ddc, chùng ta tàtcà sè
trd tbành nhùmg con chd sdì".
494

"CÓ mot vài binh thùc chinh phu dugc tó chùc hoàn hào hcm
nhùng chinb phù khàc de bào ve cà nhàn trong sy sir dyng ty do
nhùng hinh thùc chinh phù này duge gin giù ky càng hon chóng
lari tàt cà nhùmg sy thoài hoà. Tuy nhién, kinh nghiém dà chimg
tó ràng, ngay dudi thdi che dò dep de nhàt, nhùmg ké nàm quyén
hành trong tay, sau mdt thdi gian va do sy tién trién chàm chap
dà trd thành nhùmg ké chuyén che".
Vdi T. Jefferson thi nhà nude mudn dàm bào dàn chù tbì
tnjóe hét nhà nude dà pbài phàn quyén: "Sy tàp trung quyén lyc
vào tay cùa chi mdt ngudi hoàc chi mot lyc lugng chinb là djnh
nghìa chinh xàc ve mot chinh quyén chuyén che dóc doàn...
Chinh quyén ma chùng ta dàu tranh de eó dugc là mot chinb
qu yèn khòng chi co nén tàng là càc nguyén tàc ty do ma cùng là
m(5t chinh quyén trong dò càc quyén lyc cùa nò dugc phàn chia
va càn bang giùa càc thàm quyén co quan... sao cho khóng ai co
tbtè vugt qua càc gioì ban pbàp ly cùa minh ma khóng bj kiém
soiàt va kiém che mot càch bum biéu bcVì nhimg nguòi kbàc... Vì
ly do này... càc bò mày làp pbàp, bành pbàp va tu pbàp pbài boat
dgjng va CÓ càc chùc nàng rièng rè, sao cho khóng ai eó thè cùng
mot lùc su dyng càc quyèn lyc eùa bai bò mày trò lén".
Khóng nbùmg ehi phàn quyén theo chièu ngang ma con phàn
qu yèn ò cà chièu dgc. Trong thu Jefferson gùi mot nguòi cùng
thòi cùa óng là Samuel Kercheval, óng viét:
"Chùng ta càn phài... dua chinh quyén cùa chùng ta trd
ihtành mdt bd mày góm (1) mot nén dgi cimg hda lién bang, de
gicài quyét cdc vàn de ddi ngogi va càc vàn de càp lién bang;
i2)) mot chinh quyén bang, de giài quyét nhùng gà gàn truc tiép
Min càc eóng dàn eùa chinh chùng la; (3) càc nén cgng hòa càp

495


dia hgt, de chiù tràch nhiém ve va giài quyét càc vàn de cùa càc
khu dàn cu; (4) càc nén cóng hòa càp tiéu khu de giài quyét càc
vàn de tuy nhò nhung lgi rat nhièu va thu hùt quan tàm cua
nguòi dàn trong tièu khu dò. Nhu thè, trong chinh quyèn - cùng
nhu trong bàt cu lình vuc nào khàc cùa cuóc song - chi càn fihàn
chia va phàn nhành tràch nhiém thi mgi vàn de, dù ldn dù ihò,
déu cd thè dugc giài quyét mgt càch hoàn hào".
Ngi dung tu tuòng cùa T. Jefferson là nhirng tu tuòng tier bp,
gdp phàn rat ldn trong cupe dàu tranh giành ddc làp cùa nhàn dàn
My. Vdi nhùng ndi dung ben bd tu tudng cùa T. Jefferson co ành
huòng rat nhièu trong tò chùc va boat dpng cùa chinh quyén iVy.
2. Nhirng quan diem chinh tri cùa Thomas Paine
Vói nhiìng tu tuòng chinb tri càp tién vdo thòi ky ciién
tranh gidnh dóc làp dà xuàt hién nhà dàn chù cdch mang tu san
Thomas Paine (1737 - 1890). Khóng mot nguòi binh tbuong nào
tièn dodn duge tuong lai ryc rò cùa Thomas Paine, khi òn| tói
chàu My vào nàm ba muoi bay tuoi. Cho tói tuoi ày, dòi ón| chi
là mot cbuòi nhirng that bai va thua thiét. Cóng viéc nào òn| bit
tay vào làm ciìng déu di dén kèt qua khóng ra gi.
Vì ly do nào dò chi trong vòng mot it nàm, ma Tbcmas
Paine, mgt nguòi di cu vùa dàt chdn tói chàu lyc mói lai nói
danh là mot trong nhùng tdc già viét Anh ngù xuàt sde nhàt, mpt
trong nhùng nhàn vàt dugc tranh luàn nhiéu hom bét trong bei su
Hoa Ky, mgt ké nói loan va mgt nhà càch mang ma ai cùng biét
tén tuoi, nguòi ta sg va ghét, hoan bó va ca nggi tàn bang tùng
ngò hém tàt cà càc thuòc dia cùa Anh ó chàu My, ó Anh qucc vd
cd ó Tdy Àu nùa? Hình nhu cugc bành trình qua dai duon^ dà

496


ành bucVng trong viéc bién dói ky dj con nguài va tinh tinh cùa
òny. dang tu mot ké tàm thirdng ddt nhién bién ihành mot thién
tài.
Tuy nhièn, néu nhin lai cbuòi ngày tho àu cùa Paine ta sè
thày rò, thàt ra tuoi tré gian nan cùa óng khóng phài vó ich ma là
mot sy chuàn bj cho cupe dòi sau này. Òng sinh d Thetford. mdt
quàn ó Norfolk thuóc mién dóng nude Anh, ngày 29 thàng giéng
nani 1737. Cha dng là tin dò giào phài "Quaker"' con me óng
theo Anh giào^. Ngay tu khi vào dòi, òng dà ném cành cùng cyc
thièu thòn va lao dóng nàng nhpc. Cho dén nàm muòi ba tuoi,
Thomas Paine theo bpc mot truong trung bpc.
Theo lòi óng tbì chinh tai trudng này, dng dà "hàp thu duge
mot nén giào due thàt tòt va mot so kién thùc hiìu ich dàng ké".
Thyc bành vòn trai ngugc vdi ly thuyét - nén dc thdng tue ve khoa
hpc va phàt minh cùa Paine dà nói bài lén ngay tu hòi dò va òng
vàn giù dugc tài nàng ày trong suót cà cuóc ddi bàn rdn sau này.
Sau thdi ky dì bgc ngàn ngùi ày, Paine bàt dàu tàp sy hge
ngbé cùa cha là làm ào nit phu nù. Ba nàm hge nghé, rdi phàn tbì
vì sire quyèn rù cùa bién kboi, phàn vì qua cbàn ngàn cóng viéc
buon té duong làm, óng tròn khòi nhà va xin vào doàn thuy thù
tàu cudp bién "Terible" do vién thuyén trudng cd cài biét danh
ghé gdm là "Tu tbàn" chi huy. Dugc cha giài thoàt, dng lai trd ve
tiép tyc ngbé cu cho tdi nàm mudi chin tudi. Rdi dng lai lao
niìnb vào doàn thuy thù "Hoàng de nude Phd" cùng là mot tàu
cudp bièn va d day trong mdt thdi gian ngàn.
' Quaker, m^t ngành Co Dóc giào do George Fox thành làp nàm 1648 - 1650.
Nguòi theo tón giào này uà hoà binh, màc don giàn va àn nói giàn di,

' Tòn giào rièng cùa nguòi Anh.
497


Khi dà cbàn càch nhìn làng man ve cudc ddi thuy thù lénh
dénh trén bièn, Paine trd ve tiép tyc ngbé cùa cha dng, nhung làn
này d Luàn Ddn chù khdng phài d Thetford nhu trudc. C ùa hiéu
dng giùp viéc làn này d gàn phd Drury Lane. Lùc nhàn rói, òng
di dy càc budi ndi chuyén ve tbièn vàn bgc.
Tiép dd là nhùng nàm budn lo, bdi rdi, lac long. Ò
Sandwich, óng làp già dinh vói mot co hàu mò eòi me, nhung
chua dugc mot nàm tbì bà vg này chét. Nhac phy óng làm ngbé
thu thué còng quàn, va Paine cùng bj lòi cuón vào dò. Cài ngbé
này dành cho òng nhiéu nhàn ròi va nhiéu lgi ich kbàc.
Paine dugc thu nhàn làm vièn chùc so thué cóng quàn. Thàt
khòng con gì làm màt ban bè va càm tinh mot càch cbàc chin
hom nùa, vì nghé cùa óng là bàt bgn buon làu. Kè giàu, nguòi
nghèo déu càm ghét óng. Sau khi bi duói viéc vì "thiéu tinh tbàn"
khòng thi bành luàt lé dugc nghièm chinb, óng trò lai làm nghé
ào nit trong mot thòi gian ngàn, ròi lai xoay sang day hge vói
mot so lucmg dòi ràch là 25 bdng Anh trong mot ndm ó
Kensington.
Dugc so thué còng qudn tdi tuyén dyng, òng di biuóc nùa
vdo ndm 1771 va theo vg cùng me vg ve làm viéc trong mpt hiéu
bàn tap boa va thuóc là ó Lewes, de kiém thém. Trong nnày nàm
này, Paine dành nhièu tbì giò de lui tói nhà White Hart Tavem,
tham dy nhùng buoi bòi hpp ó mot càu lac bó xà bòi vóii tu càch
là hpi vién. Vói muc dich xày dyng, óng dà sàng tàc nhùng van
tho chàm biém va nbùmg bài ca ài quòc, cd khi vièt bài dàng bào
ve nhùng vàn de dimg dàn hon. Òng cùng thudng hay tranh luàn

sdi ndi ve nhùng vàn de hàng ngày. Vì Paine cd tài àn ndi nèn
càc ddng nghiép cua óng dà de eù óng làm dai dièn cho hp nhàn
498


mot dip dòi tàng luong va cài thién diéu kién lao dóng. Paine
dành nhièu tuàn lé sau dò de chuàn bj mot bài dièu tran nhan de
"Tình trang luomg bóng cùa càc nhàn vién sd thué cdng quàn va
sy thdi nàt do nghèo tùng cùa nhàn vién sd thué cdng quàn".
Mùa dóng nàm 1772 -73, Paine di Luàn Dòn de trao bàn kién
nghi cho nhiéu nghi sì quóc bòi va quan chùc chinh phù.
Chàng nhùng bàn kién nghj bj bàc bó ma Paine con bj sa thài
V(Vi ly do dà sao nhàng bón phàn, eùa bang bàn thuóc bj vò ng, dò
diic va vàt dung riéng cùa Paine dugc dem bàn de cùm òng tboàt tu
vì ng, va óng phài ròi xa vg òng. Thè là gàn dén tuoi trung nién,
óng lai phài song eó dóc khóng mot dóng xu dinh tùi.
May man là trong thòi ky song ó Luàn Dòn, óng dd gap
Benjamin Franklin lùc ày dang làm dai dién càc thuòc dia Anh ó
Bàc My. Co thè vì dà nhàn thày thién tài cùa Paine nén Franklin
dà thuyét phyc Paine hày sang chàu My thù thòi vàn. Franklin
viét cho con ré minh là Rachard Bache ò Philadelphia giói thiéu
Paine là "mot thanh nién thào vàt dàng quy". Franklin cùng de
nghi nén dùng Paine dimg bàn hàng, làm pby giào trong mot
truong bgc, hay làm pby tà giàm thi. Là thu cùa Franklin là vón
liéng chinh cùa Paine khi óng dàt chàn dén Philadelphia vào dàu
thàng Chap nàm 1774.
Tuy nhièn, Paine cùng dà dem theo mot thù vón liéng loai
khàc vò già. Dò là kinh nghiém cuóc song cùa bàn tbàn. Òng dà
biét ó Anh cóng ly dugc dp dyng tàn àc nhu thòi trung co nhu
thè nào; Òng dà ném cài nghèo ben ti tién; Òng cùng timg dugc

nghe va dpc nhiéu ve càc quyèn ty nhièn cùa con nguòi; Òng
cùng dà thày bò sàu phàn càch bang triéu dàn thuong vói con so
vài ngàn tón thàt va quy tpc ó Anh va òng cùng biét càch bau eù
499


vào ha nghi vién Anh ó dia phuong thói nàt ra sao; va òng cùng
khòng la gì sy dòi truy va ngu xuàn cùa quy toc Anh lùc ày. Vi
dà suy nghì ky luòng ve nhùng vàn de dò nén Paine eó mot tàm
long trac àn sàu xa dòi vói nhàn loai, mot long yéu che dò dàn
chù va biét phài tién hành ra sao de dat tói mot cupe cài càch
chinh tri va xà bòi toàn dién.
Ngay sau khi tói Philadelphia, Paine dugc mot tò bào mói ra
dòi lùc ày là tò Pensylvania Magazine mòi làm chù bùt va óng dd
giù chùc vy này gàn muòi 'tàm thàng là quàng thòi gian tò bào
này song dugc. Va gàn nhu ngay lùc ày, nhò xuàt bàn mot bàn
tiéu luàn lèn àn tình trang nò lé cùa nguòi da den va manh niè
ùng bó cóng cuòc giài phóng nhiìng nguòi dàn nò lé này, Paine
dà dot nhién mó dàu sy nghiép làu dai cùa óng tu day ve sau:
Chién dàu de bào ve còng ly.
Nàm tuàn lé sau, bòi dàu tièn cùa nhiìng nguòi My chóng
che dò nò lé dugc tbành làp ó Philadelphia. Tiép theo, òng tham
già vào còng cuóc dòi quyén bình dàng cho pby nù, de xuàt
nhùng dao luàt quòc té quy dinh bàn quyén cho càc tàc già, tó
cào nhiìng tàn àc dòi vói loài vàt, che gieu tue dàu guom hay dàu
sùng va dòi bài bò chién tranh, thay bang thuong lugng hoà bình
mòi khi co bàt bod giùa cdc quòc già.
Tuy nhièn, giùa lùc Paine viét nhùng dièu trén tbì òng ciìng
khòng thè khóng dóng mot vai trò quan trgng trong mot cugc
chién tranh khóc liét dang lan róng nhanh chóng. Nhùng tran dành

ó Concord, Lexington va ó dòi Bunker dà dièn ra vào mùa xuàn
1775. Sau "cuòc tàn sàt ó Lexington" vào thàng tu, Paine dà viét
cho Benfamin Franklin nhu sau; "Tói thày thàt khò tàm khi nghe
nggn lùa tàn phà quòc già rèo ó ben tai diing lùc tói dàt cbàn tói".
500


Ó muòi ba thuòc dia cùa Anh ó chàu My, nguòi ta rat chia
sé thài dò càn phài theo lùc ày, càc y kién di tu thài cyc này sang
thài cuc khàe. Nhùng nguòi nhu Samuel Adams va Jokn
Hancock ibi tàn thành cbién tranh, con nbòm bào thù tbì lai trung
thành veri vua nuóc Anh.
George Washington, Benjamin Franklin va Thomas Jefferson
nhóm càc lành tu vàn muón giù long trung thành vói Anh quóc va
tó ra khóng mày tin ó y tuòng tàch ra va dóc làp. Cà khoà I va II
cùa Quóc bòi toàn mién déu thòng qua nhùng nghj quyét kbàng
djnh càc thuóc dia vàn trung thành vói Hoàng de Anh quóc, chi
kién nghj trièu dinh chàp thuàn càc yéu sàch cùa bp ngay giùa
nhiìng luòng tu tuòng khàc nbau, giùa sy màu tbuàn ve quan
niém va tình càm, giùa sy tranh cài càng thàng ày, co mot nguòi
dà nhìn thày dugc càc sy kién sé dién ra theo hucmg nào. Ngay
tu dàu, Thomas Paine dà nhàn thày cupe phàn ly giùa Anh quóc
va càc thuòc dja ó Bàc My là khóng thè trành khòi. Òng dà dành
cà mùa thu nàm 1775 de ghi lai nhùng nhàn djnh cùa òng. Truóc
khi xuàt bàn, Paine dua tàc phàm cùa minh cho ban bè dgc. Mot
trong so ban cùa óng, bàc sì Benjamin Rusb, de nghj nén de tya
là: Luong tri (Common Sense) va dà giùp Paine tìm noi xuàt
bàn. Dò là Robert Bell gòc nguòi Scotland, chù hiéu sàch kiém
nhà in ó Philadelphia.
Cuón "Luang tri" ra dòi ngày 19 thàng 01 ndm 1776, do

mot nguòi Anh viét ra; Dò là mot cuón sàch nhó day bòn muoi
bay trang. Trong vòng ba thàng, so bàn in tiéu thu dugc lén dén
120.000, tòng cóng so tién thu dugc uóc lugng lèn dén nùa triéu
bang, mot ty lé tièu thu tuang duong vói so 30 triéu bàn ó Hoa
Ky ngày nay. Co le tàt cà nhùng tri thùc duong thòi ó muòi ba
thuge dia Anh tai Bàc My dà dpc cuón sàch này.
501


Màc dàu so sàch bàn dugc lón nhu thè, Paine vàn quyét
djnh khóng nhàn mot dóng tién bàn quyén nào. Chua bao giò
trong beh su vdn bgc co mot cuón sdch nào ngay sau khi xuàt
bàn dà eó ành huóng sàu ròng nhu cuón "Luang tri".
Dò là mpt tiéng kèn kéu gpi dàn chùng thuóc dia ò Bàc My
bay chién dàu cho nén dóc làp eùa xù so hg - khòng hoà giài,
khòng do dy. Paine dà cho bg thày là chi eó càch mang mói là
giài phàp duy nhàt de giài phóng vàn de màu thuan giùa hg vdi
nuóc Anh cùng nhu vua George 111.
Paine tuyén bó: "Vì khóng co gì kbàc nùa ngoài sy tucmg
tdn, vày tbì, vì Thugng de, chùng ta bay chia tay nhau. Phài
chdng chùng ta dà trà qua dàt cài già dòi thù tièu nhùng sic luat,
néu dò là tàt cà nbirng ly do cbién dàu... Trà vói cài già mgt tran
dành ó dói Bunker vì luàt pbàp bay vì dàt dai là qua dién rò....
Dò khóng phài là viéc rièng cùa mot tbành phó, mot quàn, mot
tinh hay mot quóc già ma là cùa cà mot lue dja... Dò khóng pbài
là viéc làm chi eó già trj trong mot ngày, mot nàm bay mot thòi
gian nào dò, ma tàt cà càc thè bé con chàu chùng ta déu pby
thuòc vào cóng cupe dàu tranh này... Bay giò là lùc chùng ta gieo
hat gióng cho tình doàn kèt giùa càc xù trong lyc dja (Bàc M>^),
cho niém tin va danh du... Day Hèn lac giùa càc xù cùa chùng ta

qua long léo... Dpc làp sè là sgi day ben he duy nhàt buóc chiuig
ta lai vói nhau".
Day là mot doan trong lòi giói thiéu cuón "Luang tri" tuong
dói ón hoà;
"Nhùng càm nghì trình hày trong nhùng trang .sau day co
thè chua dù hgp ly de moi ngucri déu tàn thành; Néu chùng la dà
quen coi mài diéu nào dò là khóng thè sai, thi cài sai kia dàm
502


khodc ve ngoài là dùng khién chùng la Ic'rn tiéng hcnh x'uc nò
theo thòi quen xua nay. Nhung rói cuóc tranh cài sè st'rm làn^
xuóng. Thcri gian làm etm ngudi thay dóiy kién nhiéu htm ly té".
Chùng la khóng cho mot diéu nào dò là sai thi cài thói quen dò
sè làm cho ta thày diéu .sai kia eò cài ve ben ngoài là dùng va
thòi quen dò khién chùng ta km tiéng ho hét bénh vuc cho phong
tue Nhung rói su xón xao ày sè st'rm làng dàn xuòng. Thdi gian
làm cho nguài ta thay ddi y kién nhièu han là le phàì".
Phàn dàu cuón sàch nhó này trình bay nguòn góc va bàn
chat cùa chinh quyén dya theo hién phàp cùa nuóc Anh. Quan
niém ve chinb quyén cùa càc tàc già dugc trình bay trong nhùng
càu dai loai nhu sau;
"Chinh quyèn, ngay cà khi trong mot tình thè thuàn lgi nhàt,
cùng chi là mot thù tòi àc càn thiét...; con khi tình hinh rói ren thi
cài chinb quyén ày sè khóng chju nhàn nhugng. Chinb quyén,
cùng nhu y phuc xuàt hién khi con nguòi khóng con dugc song
tu nhièn. Cung dién cùa vua chùa dà dugc xày dyng trén sy dò
nàt cùa cupe song tbièn duòng... Vàn minh càng cao bao nhièu
thi chinh quyén càng khó lành hién bay nhiéu".
Paine ly luàn là nguón góc va bàn chat cùa chinb quyén là

do "thè giói khóng cai trj dugc bang dao due cho nèn càn eó
chinh quyén. Dò là myc dich cùa chinh quyén, tue là bào vp ty
do va an ninh".
Giùa xà bòi va chinh quyèn eó màu thuàn sàu sàc. Con nguòi
song tbành xà bòi, vi nhò hgp tàc vói nguòi khàc ma mot so nhu
càu càn thiét cùa con nguòi eó thè dugc thoà man. Trong tình
trang dò, con nguòi co mot so quyén ty nhién nhu quyèn dugc ty
Jo, bình ding. Nói theo ly tuòng tbì con nguòi phài dugc song
503


trong hoà bình va hanh pbùc ma khóng càn eó chinh phù, néu nhu
"xùc càm cùa luomg tàm" hg déu "trong sàng, thuàn nhàt, va hg
man theo tiéng nói cùa luomg tàm". Nhung bàn chat con nguòi là
hèn yéu va eó khuynh huóng làm trai vói dao due nèn mói càn
dén mot sue manh kim hàm bg; va sue manh dò là do chinb quyén
ma eó. Tuy nhièn nén an ninh, sy tièn bó va nièm an ùi cùa con
nguòi lai pby thuóc vào xà bòi nhièu hon vào chinb quyén. Tàp
quàn va phong tue xà bòi, mói quan bé va quyèn lgi giùa nguòi
vói nguòi eó tàc dóng manh hon là càc thè che chinb trj.
Sau dò Paine trình bay mot vài nhàn xét ve bàn hièn phàp
ma nguòi Anh thuong lày làm ty hào. Òng phé phàn nhu sau;
"pbài cóng nhàn bàn bièn pbàp ày là cao sièu vì dugc thào ra
giùa mot thòi ky xà bòi den tói, dàm chìm trong nò djch. Khi bao
lyc chà dap con nguòi tbì chi mot sy giài thoàt nhó khòi bao lyc
ày cùng dà là mot viéc làm dàng quy. Nhung ta eó thè de dàng
vach ra nhùng kbiém khuyét trong bàn bièn pbàp dò khién myc
tiéu nò nhàm tói khóng thè tbyc hién dugc".
Nhiém vy chinb yéu cùa chinb quyèn tue là tràch nhiém
truóc xà bòi, Paine cho là hoàn toàn khòng eó trong bàn bién

phàp nuóc Anh. Hién pbàp ày pbùc tap dén nói khóng thè xàc
dinh dugc ai là kè chiù tràch nhiém ve bàt eù mot dièu gì. Phàn
dgc nhàt dàng ca nggi trong bièn phàp ày là quyén cùa nguòi dàn
Anh, it ra cùng trén ly thuyét. là dugc cu nguòi vào Ha vién cùa
Quóc hgi.
Paine de nghj mot che dò chinh tri ed mpt qudc bòi làp phàp
dugc bau eù theo thè thùc dàn chù cho càc thuge dia', mgt Tdng
' Day là mói ve càc thupc dia Anh à Bàc My lue bly giò vin chua nói lén
chóng lai Anh quóc de làp thành Hoa Ky nhu ngày nay,
504


thóng va mot nói càc. \di ngành tu phàp chju tràch nhiém truóc
quóc bòi.
Nhirng Paine dà quàt cho che dò quàn chù cha truyén con
nói nhùng Idi lé phù phàng va niém khinh bi dòe dia nhàt. Òng
lén àn toàn bó càc nguyén tàc cùa che dò quàn chù. dàc biét là
che dò quàn chù Anh quòc.
"Che dò quàn chù trudc bét do nhùmg kè dj giào làp ra. Sau
day ngucVi Do Thài (Israel) dàp theo tàp tyc ày. Dò là mot phàt
minh thành cóng hon hét cùa ma quy de dàn dàt dén sy tón thd
ngàu tugng. Ngudi di giào thàn tbành hoà nhiìng dng vua dà qua
diri. Chùng ta dem cài tòi àc "nói ngói" ghép tbém vào cài tói àc
"quàn chù". Va khi càc tòi àc quàn chù de bep chùng ta tbì tòi àc
nói ngói lai dugc coi là chinh nghìa, thàt ra dò là diéu si nhyc va
àp dàt dói vói bau thè... Mdt trong nhùng chùng eù ty nhién rò
rèi nhàt ve sy dièn rò eùa che dò quàn chù tàp quyèn là Tao boa
dà bàc bò cài quyén ày. Tao hoà dà chàng thuòmg dem quyèn ày
ra gièu cgt khi tao cho càc vua chùa sinh ra nhùng ké thùa ké
ngai vdng vùa ngu xuàn vùa bac nhugc dò sao?".

Theo Paine, quyén thùa ké ngai vàng ó Anh quóc là vò ly
nèu ta di ngugc dòng thòi gian tói thòi ky nuóc này bj nggai
bang cai tri. Óng viét;
"Mot dùa con hoang nguòi Phàp, dà dò bò lén nuóc Anh
cùng vói mot bay cuóp vò trang, rói ty làp làm vua nuóc Anh,
khóng càn sy dòng tình cùa nguòi dàn Anh. Nói dùng ra, y chi là
mot kè lùa bjp lào leu. Chàc chàn là khóng làm gì eó chuypn
"Tròi eù xuòng". Nèu che dp quàn chù bào dàm ehi san sinh ra
toàn nbùmg con nguòi tòt va khón ngoan, tbì cùng chàng eó gì
dàng tràch cu. nhumg che dò ày dà mó eùa cho nhiìng kè ngu
xuàn. tàn àc va nhùmg ké khóng xùng dàng.... Nguòi nào ty coi
505


minh sinh ra de ra lénh cho nhùng ké khàc sinh ra de tuàn lénh,
sè scjm trò tbành ngao man. Dupc tuyén chpn uu dai trong da so
dàn chùng con lai, dàu óe bp sè som bj dàu dpc vì dja vj.... Khi
lén ngai vàng nim quyén binh, thóng thuòmg hp là nhùng ké ngu
dot hom ai hét va khóng thich hgp vói dja vj hon ai hét trong suót
bò eòi. De nbirng òng vua hoàc qua nhó tuoi hoàc qua già ngói
trén ngai vàng dd tao ra vó vàn diéu bàt hanh. Trong truong hgp
vua qua nhò, thyc quyén cai trj dàt nuóc trong tay mot nhà nhiép
chinh. Con trong truong hgp vua qua già, òng ta lai óm yéu va
tinh net thàt thuòmg..."
De bdc bò làp luàn cho ràng che dò quàn chù tàp quyèn
ngàn ngùa dugc nan nói chién, Paine nhàn manh là tu ngày bi
thòn tinh, nuóc Anh dà trai "khóng duói tàm làn nói cbién vd
muòi chin cuòc nói loan". Óng kèt luàn;
"Ò nuóc Anh, mot óng vua chàng co viéc gì de làm ngoài
chiém dàt dai, nói nóm na là làm nghèo quóc già, va gay ra càc

mói bàt hoà trong nuóc. Hanh phùc thay mot ké mói nàm buòng
tàm tram ngàn bang Anh va con dugc tón thò nùa! Dói vói xà
bòi va Thucmg de, mot nguòi dàn luong thién con eó nhièu già
tri hom là tàt cà càc tén vua bàt luomg tu truóc dén nay góp lai...".
Trong nhiéu doan Paine dà tó thài dò dàc biét gay gàt vd chua
cay dói vói Hodng de George de tam. Sau vy quàn dói hoàng già
Anh tàn sàt nhiìng nguòi khòi nghìa ó Lexington, òng viét;
"Tòi khòng còng nhàn tén Hoàng de kiéu Ai Càp này cùa nhà
nuóc Anh, mot tén vua uong nganb va cau eò. Tòi khinh bi cài kè
vò hanh, mang danh hiéu già mao Cha eùa tbàn dàn ma sao eó thè
thàn nhién nghe tin dàn con bj tàn sàt, ma van ngù yèn dupc trong
khi luomg tàm cùa y vày màu nhiìng nguòi dàn con kia!"
506


Trong mot doan sau óng thèm;
"Co ngudi bdi: Con vua My tbì d dàu? Tói sè trà Idi ban là
óng ày ngy tri ó trén cao va khóng gay tai boa gì cho nhàn loai
nhuT tén hòn quàn d Anh quóc".
Sau khi bài phàt biéu manh me nhùng y tudng ve che dò
quàn chù. Paine de càp dén "Mot vài y nghì ve hién trang doanb
tbuiang d My". Óng dà nhàn manh vào nhùng dàn chùmg kinh té
de chùng minh sy càn thiét phài phàn ly vdi nude Anh. Ve chù
trucTug cùa phài bào thù Tories d My cho ràng càc thudc dia d
Bàc My dà phàt trién dugc là nhd mdi lién bé vdi nude Anh,
Paitne trà Idi:
"Chàu My cùng sé phàt trién nhu hién nay, thàm chi chàc
chàn cdn hon nùa, néu khdng mdt qudc già Àu chàu nào cd bàt
eù imdt lién quan gì vdi chàu My. San phàm tbuong mai nhd dò
trd nén ddi dào, là nhùng thù dàp ùng nhu càu cùa ddi sdng,

ludm ludn cd thj trudng khi ma dàn chàu Àu vàn cdn càn àn...
Lùa mi cùa chùng ta sè bàn dugc già trén bàt eù mot thi trudng
nào. d Àu chàu, va nhùng thù bang hoà ma chùng ta pbài bd tièn
ra rihàp càng d nude Anh, chùng ta sè mua d bàt eù noi nào
chùng ta mudn.
Paine bàc bd luàn diéu cho ràng nude Anh dà che chd cho
thucòc dja cùa hoc chdng lai ngudi Tày Ban Nha, ngudi Phàp va
ngu-di da dd bàn xù.
"Nude Anh cd thè che chd nude Tbd Nbì Ky vì nhùng ly do
tuomg ty. tue là de bào ve cho nèn thuong mai va thudc dja cùa
mìnih. va trong bàt eù trudng hgp nào, sy che chd ày cùng duge
thyc hién bang tièn cùa chùng ta, bj coi là ben cùa nude Anh".
507


Paine thùa nhàn, mdt trong nhiìng trdi bude ben chat hon
hét là ngàn càn càc thuge dia Bàc My phàn ly vdi nude Anh là
tinh càm dà in sàu, coi nude Anh là màu qudc. Néu dùng nhu thè
tbì "hành vi kia cùa nude Anh càng dàng si nhyc hon. Ngay thù
dù cùng khdng àn thjt con, va ngay dàn mgi rg cùng khdng khai
chién vdi chinh già dinh hg. Tu ngù mau qudc dà dugc Anh
hoàng va bgn phàn tu àn bàm già nhàn già nghìa su dung, nhàm
dành lùa thdi de tin cùa chùng ta. Chàu Àu mdi là bà con cùa
chàu My, chù khdng phài nude Anh".
Paine nhàn manh ring chàu My dà tùng là "neri tj nan cho
nbùmg ngudi d khàp chàu Àu bi ngugc dai vì yéu chudng quyén ty
do cdng dàn va ty do tin nguòng. Ngay tai tinh này ciing khóng ed
tdi mot phàn ba dàn so thuòc dòng gióng nguòi Anh. Vì vày tòi
qua quyét cho ràng càch gpi "nude me" hay "nude anh em" chi àp
dung cho Anh qudc là sai làm, là tbièn càn va hep hdi".

Paine cho ràng cd rat nhièu diém bàt lgi trong viéc tiép tyc
gàn vào nude Anh va ta dà thày dugc trong doan dng viét sau
day mdt phàn nào y kién ma sau này dugc dién tà ra qua Idi nhàc
nhd' cùa George Washington: Dd là phài "sàng sudt trong viéc
quyét dinh lién minh làu dai vdi bàt eù khu vyc nào trén thè
gidi", va qua chinb sàch cùa Thomas Paine nhu sau "Hoà bình,
budn bàn va hùu nghi cbàn thành vdi tàt cà càc quóc già - khòng
lién két riéng vói bàt eù mpt quóc già nào".
"...Vì, bàt eù sy phyc tùng hay lé thupc nào vào nuóc Anh
cùng déu lói cuón càc tinh Bàc My này vào nhiìng cupe chién
tranh va tranh chàp ò chàu Àu; va sè khién chùng ta sa vào mòi
' Truóc khi ròi khòi chire Tóng thóng dàu tièn cùa Hoa Ky, Washington co
thào ra muòi diéu nhàc nhò quóc dàn ma óng cho ràng Hién phàp Hoa Ky
con thiéu,
508


bàt boa veri nhùng quóc già khàe trong khi hp muón kèt thàn vói
chùng ta. Dòi vói nhùng quóc già ày. chùng ta chàng giàn hòn
cùng chàng tràch cu. Vì chàu Àu là thi truong màu dich cùa Bàc
My. chùng ta phài trành nhirng Hèn bé thién vi vói bàt eù phàn
dàt nào ó chàu Àu. Quyén Igi chinb cùa chàu My là trành xa khòi
nhùng eucic tranh chàp ò chàu Àu.
Dièu ma chùng ta khòng bao gicV làm dugc trong khi pby
thuge vào nuóc Anh, là chùng ta buóc phài dùmg ve phia nuóc
Anh de làm tàng già tri cho chinh sàch cùa quóc già này. Chàu
Àu khó CÓ hoà bình làu dai vì che dò quàn chù dà bàt ré qua dàm
ó day; va khi xày ra chién tranh giùa nuóc Anh vói tàt cà mot
quóc già khàc ndo, nén thuomg mai cùa chàu My syp dò vì chàu
My dinh chat vói nuóc Anh".

Sau khi néu vó so dièu bàt lgi néu càc tinh Bàc My nàm
trong guòng mày chinh quyèn nuóc Anh, Paine két luàn:
"Nuóc Anh khóng dù sue thi bành cóng ly ò mièn dàt này,
cóng viéc ày som ùó thành nàng né va ràc rói. Làm sao co thè
diéu hành cho eó két qua dugc khi chinb quyén nuóc Anh xa
chùng ta qua va khóng biéu gì ve chùng ta? Dà khóng thè chi huy
chùng ta, it bg khóng thè cai tri dugc ta. Gùi mot bàn bào cào hay
bàn kién nghi di mot noi xa hàng ba bay bón ngbìn bài ly, rói dgi
chò bón bay ndm thang mói nhàn dugc trà lòi, ròi lai càn nàm bay
sàu thàng nùa de giài thich; chi vài nàm sy viéc kia dà thành
chuyén eù ky va ngày ngó... De mot hòn dào vình vien cai tri mot
dai lyc tbì thàt là phi ly. Chua bao giò ta thày co truong hgp mgt
ve tinh lai lón hcm là mot hành tinh chinh ma nò lé thuóc."
Dói vói nhiìng nguòi hoài nghi va yéu bóng via tin ràng BÌc
My van co thè song hoà nbjp va hoà giài vói nuóc Anh, Paine dd
nói nhùmg lòi xùc dgng nhu sau:
509


"Ban eó thè trà lai cho chùng tói quàng thói gian dà qua di
khóng? Ban co thè hoàn lai cài trong tràng thuò ban dàu cho mot
CÓ gài diém khóng? Ciìng nhu ban sè chàng thè nào boa giài
dugc nuóc Anh va chàu My. Bay giò sgi day nói cuòi cùng dà
dùt, nuóc Anh dang chóng lai chùng ta rói. Co nbùmg sy tón hai
ma Tao hoà khóng thè tha thù dugc: vì Tao hoà eó thè tha thù
dugc nhùng tón bai ày tbì nhùng Tao hoà khóng con là Tao bod
nùa. Cùng gióng nhu nguòi dà yéu khóng tha thù cho kè dà cuóp
màt nguòi tình eùa minh thi dai lyc này sao lai tha thù dugc cho
nhùng nguòi Anh sàt nhàn?
Trong khi àp bue con de nàng lén thè giói ben ngoài, chàu

My pbài mò ròng cành cùa ty do va chuàn bj noi ti nan cho
nhirng nguòi bi ngugc ddi trén kbdp thè giói".
Paine dành chuong cuòi cùng trong cuón sàch nhò cùa òng
cho mgt vài nhàn xét rat thyc tè ve "khà nàng bién thòi cùa chàu
My", nhàm phàc hga càch thùc xày dyng long ty tin cùa nguòi
My va thuyét phyc hg ring hg eó nhàn lyc, kinh nghiém che tao
va tài nguyén thién nhièn chàng nhùng dù de dành bai nuóc Anh,
ma néu càn, con thdng dugc cà thè giói thù dich cbòng lai hg
nùa. Hoa Ky hòi con là thuóc dja dà co mot dao quàn lón dugc
vò trang va co ky luàt. Chi trong thòi gian ngàn, chùng ta sé co
thè tao nèn dugc mot barn dòi so sành dugc vói nuóc Anh nhò co
san mot so lugng dàng ké nguyén liéu nhu dàu chai, go, sàt, day
dg va;
"Dóng tàu là cài tài ma nguòi My vàn lày làm ty bào hcm cd,
nén som mugn rói nuóc My cùng sè vugt dugc toàn thè thè giói.
Mgt bam dòi là dièu càn tbièt trong bàt cu truong hgp nào, de
phòng thù va bào ve, vì le ham dói nuóc Anh ó xa day ba hay
510


bón ngbìn bài ly tò ra rat it hùa ben va trong nhùng truong hgp
bàt Iglò thi lai hoàn toàn vó hiéu".
Ve sau Paine bi lói cuón vào nhiìng cuòc tranh luàn ve tón
giàc- Ghi lai quan diém cùa Paine ve vàn de tón giào ó giai doan
này trèn duòng sy nghiép cùa óng là mot diéu bò ich.
"Ve vàn de tón giào tbì tói chù truang ràng bón phàn thiét
yéu ciua tàt cà càc chinh phù là pbài che cbó mgi tin nguòng, va
tói Lhày khòng eòn viéc nào ma mot chinh phù lai càn phài làm
h(m là viéc ày. Mot luàn chùmg co ve nhu muón chóng lai Giào
hpi Ju'pc thiét làp va eò chù truang phàn quyén giùa giào bòi va

nhà nuóc... Riéng tói tbì tói hoàn toàn tin tuòng mot càch eó y
thùc là so dì eó nhùmg bàt dóng trong quan niém ve tón giào giùa
chùrg ta chi vì dò là y muón cùa Dàng Toàn Nàng: diéu dò làm
cho pham vi long nhàn ài cùa dao Kitò chùng ta trò thành róng
lón lom. Néu chùng ta biét suy nghì mot chiéu, tbì khuynh huóng
tón |iào cùa chùng ta càn phài dugc thù thàch, chimg minh. Va
trén nguyén tàc ty do ày, tói thày tén cùa tòn giào kbàc nbau giùa
chùrg ta cùng gióng nhu tén càc dùa tré trong mot già dinh, co
kliàc là ó cbó mói dùa tré mang tén mot vj thành' ma thòi".
Tóm lai, nhùng ly do khién Paine tin tuòng "Khóng co gì
giài quyét dugc nhanh cbòng nbirng vàn de cùa chùng ta cho
bin;: mot bàn tuyén ngón dòe lap rò ràng va dirt khoàt". Òng de
ra bon nhàn dinh de két luàn cuón "Luang tri":
1. Trong khi càc tình Bàc My con bj eoi là thuge dja cùa
nuóc Anh thi sè khòng mot quóc già nào khàc eó thè dùng ra hoà

' Th:o tue I? tón giào, tre mòi ra dòi dugc dàt tén theo tén m^t vj Thành:
Pali. Pierre. Jean, Thomas...
511


giài nbùmg mói bàt boa giùa nuóc Anh va càc tinh thuóc da ó
chàu My.
2. Nuóc Pbàp bay Tày Ban Nha se ching giùp chùng ta noi
két lai sy dirt doan va xièt chat lai mòi quan bé giùa My va ruóc
Anh vì làm nhu thè sè thiét bai cho quyén lgi cùa quóc già he,
3. Khi nguòi dàn My nhìn nhàn minh là tbàn dàn cùa triéu
djnh Anh quóc thi nhùng quòc già khàc se coi hg là nhùng kè
phién loan, va do dò chi dành it càm tình cho hg;
4. Kèt qua sè cyc ky tòt dep néu dàn càc thuòc dia ó M> lap

mot bàn tuyén ngón nói rò sy bàt binh va y dinh càt dùt mgi lién
hp vói nuóc Anh rói gùi tcn tàt cà mgi quóc già kbàc, bay tò } chi
bod bình tbàn thién va sy mong muón thiét làp bang giao thvong
mai vói càc quóc già ày.
De két luàn, Paine van chù trucmg;
"....Cho dén khi nén dgc làp chua duge tuyén bó, càc tinh
Bàc My van con càm thày hg nhu mot nguòi cu làn lùa hodi lai
hét ngày này sang ngày khàc mot cóng viéc khòng vui, tuy biét
dò là viéc pbài giài quyét. Khòng muón bàt tay vào làm nlung
lai van mong cho vièc dò xong di; cuòi cùng luón luòn hi àmành
vì mgt còng viéc càn thiét ma chua làm xong.
Bòi vày, thay vì nhìn nbau e ngai nghi ngò, mòi nguòi t'ong
chùng ta bay chia bàn tay thành thàt, thàn ài cho nguòi iàng
giéng va doàn két lai de vach ra mot dudng lói, mot duòmg lòi
dugc coi nhu là mot eù chi vi tha, chòn vùi trong làng quèn tit cà
mgi bàt hoà ve trudc. Hày de cho cài tén Dàng Ty do va bang
Bào thù tàn lyi dì. Va chùng ta hày bd ngoài tai bàt eù dìtu gì
khdc ngoài dièu này: mdt cdng dàn tdt, mgt ngudi ban cdi md.
512