Câu chuyện của người tự học

Câu chuyện của người tự học
Vương Trí Nhàn
1. Lời khuyên đầu tiên
Ở trường đại học ra, sau khi thu xếp được một chỗ làm việc tàm tạm, cái
việc mà một thanh niên tự trọng hiện nay phải lo đầu tiên, theo tôi chưa phải
là lo học thạc sĩ rồi lần lên tiến sĩ... mà là học để có được một ngoại ngữ có
thể sử dụng tự do và trước tiên, dư sức đọc các tài liệu chuyên môn.
Mỗi khi có dịp trò chuyện với các bạn trẻ, lời khuyên đầu tiên tôi muốn nói -
nếu như được yêu cầu có một lời khuyên - đơn giản như vậy. Đây là kinh
nghiệm tự học của tôi, mà cũng là điều tôi rút đúc được, qua nhiều thành bại
của các đồng nghiệp.
2. Nhận rõ vị thế của mình
Các trường đại học mà bọn tôi theo học nhà cửa đơn sơ, phòng học nhiều khi
chỉ là mấy gian nhà lá trống trải, sách vở và phương tiện thiếu thốn, cổ lỗ.
Nay các trường đại học ở ta đã khang trang to đẹp hơn nhiều. Nhưng, theo
chỗ tôi hiểu, trước sau trình độ đào tạo ở ta vẫn vậy, người sinh viên ra
trường thường không nhập được vào guồng máy sản xuất của xã hội, còn so
với trình độ đại học ở các nước tiên tiến thì lại càng không theo kịp (giá có
muốn xin việc ở nước ngoài cũng không ai người ta nhận!)
Chúng ta chỉ được đào tạo rất sơ sài..., chắc chắn đây là điều mà các bạn trẻ
đã nghe nhiều lần. Song biết lơ mơ là một chuyện, mà ghi tạc nó vào tâm trí,
để biến thành ý chí, nghị lực trong hành động lại là một chuyện khác. Mà chỉ
khi nào người sinh viên ở trường ra thấy đau đớn khổ sở vì mình chưa được
học đến nơi đến chốn, tiếc cho tuổi trẻ của mình không vươn tới được cái
tầm lẽ ra nó có thể vươn tới... thì người ta mới bắt tay vào tự học thực sự, tự
học có kết quả.
Nhưng làm thế nào để biết rằng mình còn đang kém cỏi, nếu không đọc rộng
ra sách báo nước ngoài? Xin phép được lấy ví dụ từ kinh nghiệm bản thân:
Nhờ tự học tiếng Nga, hiểu văn học Nga (và chút ít văn học phương Tây qua
tiếng Nga) mà tôi có điều kiện để nhìn nhận văn học Việt Nam phần nào
thấu đáo hơn, cũng như quan niệm của tôi, cách hiểu của tôi về văn học nói

chung, trong chừng mực nào đó, cũng trở nên hợp lý hơn. Một số bạn trẻ gần
đây chỉ lo học ngoại ngữ để giao thiệp, trong khi đó học để đọc sách, kể cả
“đọc” qua máy tính... mới là việc chủ yếu của người muốn tự học.
3. Tinh thần lập nghiệp
Ta chỉ hay nói lớp trẻ nên khiêm tốn biết ơn những người đi trước... Song có
một tinh thần nữa mà người thanh niên ngày nay phải thấm nhuần, ấy là
không thoả mãn với kiến thức được truyền thụ, coi rằng moi việc người
trước đã làm đều chưa hoàn thiện, thế hệ mình còn phải tiếp tục; hoặc trong
khi chấp nhận sự hoàn thiện của người đi trước, thì vẫn tin rằng thế hệ mình
sẽ có cách làm khác, để đi tới một sự hoàn thiện mới. Về mặt đạo đức mà
xét, cách tốt nhất để thế hệ đi sau tỏ lòng biết ơn với những người đi trước,
là tìm cách vượt lên trên họ. Sự hiểu biết kỹ lưỡng về thành tựu của những
người đi trước là nhân tố có vai trò kích thích người trẻ tiếp tục khai phá mở
đường.
4. Mấy “chiêu thức” cần thiết
Có nhiều “động tác” mới nhìn tưởng là chuyện nhỏ, song lại có ý nghĩa
quyết định và các bạn trẻ mới bắt tay tự học nên biết :
1/. Các loại sách từ điển bách khoa cho phép người ta có được bức tranh
toàn cảnh về một lĩnh vực kiến thức nào đó, bởi vậy, với những người tự
học, là một công cụ thật thuận tiện. Vả chăng không phải chỉ tra một từ điển,
mà có khi mò mẫm tra nhiều từ điển khác nhau, để tìm ra cái tối ưu. Khi sử
dụng Bách khoa toàn thư, không nên quên theo dõi phần thư mục của nó, để
tìm xem chung quanh vấn đề mình đang theo đuổi có những quyển sách nào
đáng đọc nhất, rồi dành thời gian đọc bằng được. Theo cách này, tôi đã có
thể hiểu kỹ thêm vài môn học mà quả thực, lúc học ở trường, chưa được các
thày dạy, hoặc dạy quá sơ sài, thậm chí là dạy sai nữa.
2/ Trong khi tự đặt cho mình một kỷ luật làm việc, đồng thời ta nên dành ra
những khoảng trống tự do, để từ lĩnh vực mình phải học, đọc lấn sang các
lĩnh vực khác. Ví dụ, trong khi học về văn học, tôi đồng thời có ý tìm đọc
thêm sách sân khấu, hội hoạ, có lúc lan man sang cả sinh học, cơ học lượng

tử... Không bao giờ tôi coi những bước lang thang này là mất thì giờ, ngược
lại, thấy biết ơn những kiến thức xa lạ ấy, vì nhờ có chúng, những suy nghĩ
của tôi về văn chương và đời sống trở nên mềm mại hơn.
3/ Nên biến việc tự học thành một việc hữu ích. Tức là người tự học cũng
nên tính tới những sản phẩm cụ thể, và nếu những sản phẩm này biến thành
hàng hoá, mang lại cho đương sự một số tiền nho nhỏ thì...càng tốt. Tôi nhớ
hồi đang mê đọc các thứ lý luận về tiểu thuyết, tôi đồng thời nhận làm các
bản lược thuật cho Viện thông tin khoa học xã hội. Đáng lẽ chỉ tuỳ tiện ghi
lại kiến thức vào sổ tay thì tôi phải trình bày lại chúng một cách sáng sủa, để
người khác có thể sử dụng được. Tiền thu được chẳng là bao, nhưng nó buộc
tôi phải làm công việc của mình một cách nghiêm túc.
5. Bản lĩnh và may mắn
Bên cạnh yếu tố chủ quan của người đi học, thì việc học hỏi thành bại hay
không còn phụ thuộc vào ông thày. Người tự học phải biết tìm thầy cho
chính mình. Và nếu như sau một thời gian đọc hàng núi sách, anh chợt nhận
ra mình toàn loay loay với những cuốn sách hạng ba hạng tư, thời giờ đã
mất, mà kiến thức thu được chẳng bao nhiêu, thì người đáng để anh ta buông
lời trách móc lại là chính bản thân anh - oái oăm là ở chỗ đó!
Thường nhìn vào khoa học, người ta dễ bắt gặp một khung cảnh ồn ào lộn
xộn. Vậy nên khi bước vào đó, người tự học luôn luôn cần có một chút tỉnh
táo để biết trong trường hợp của mình, thầy nào đáng theo, sách nào đáng
đọc kỹ trước tiên. Tức là phải có được một bản lĩnh nhất định, và cả một
chút may mắn nữa.
Nói là phải đọc hàng ngàn cuốn sách, hàng vạn bài báo khác nhau, song
người có kinh nghiệm đều biết trên con đường tự học thực ra chỉ có một hai
cuốn sách nào đó với bản thân là có ý nghĩa nhất: những quyển sách ấy làm
thay đổi cả hướng đi của mình, do đó cả cuộc đời mình. Nếu như bằng trực
giác, bằng mẫn cảm, ta đã tìm được một hai cuốn sách lớn, và biết coi nó là
bạn đồng hành suốt đời, đọc mãi không chán, thì hoàn toàn có thể tự coi là
mình biết học, và may mắn ấy, không phải ai cũng có.

Nhấn mạnh một chút hên xui không phải để làm chùn bước các bạn trẻ :
chính những đỏng đảnh bất định này lại là chút muối mặn mà làm cho công
việc tự học của chúng ta không bao giờ nhàm chán.
Trong số rất nhiều định nghĩa về con người hiện đại, có một định nghĩa đơn
giản như sau: Đó là con người biết làm ra chính mình.
Theo tiêu chuẩn này mà xét, thì người biết tự học luôn luôn là con người
hiện đại.
VTN