DSpace at VNU: Sự biến mất của những bóng ma và quá trình tái tạo không gian thiêng : Sinh thái học tín ngưỡng về sự chuyển đổi không gian ở một làng Việt

Sir BIÉN MAX CÙA NHCTNG B Ó N G MA
VA QUA TRÌNH TÀI TAO KHÒNG GIAN THIÈNG:
SINH THÀI HOC TIN NGl/ÒNG VE SU^ CHUYÉN DÓI
KHÒNG GIAN Ò MOT LÀNG VIÈT
Nguyèn Còng Thào

1. Dan luàn
Bài vilt này là kit qua khào cùu d radi làng Viet ngoai thành Ha Noi, tàp trung
ind tà qua trình thay dèi cùa nhùng khdng gian thièng. Khung phàn tich eùa bài viét
dugc xày dyng trèn già thuylt ring nhùng khdng gian thièng ddng vai trd quan
trgng Irong vige dilu tilt mèi quan he luòng ddi giùa con nguòi vói ly nhién va
giùa con nguòi vói con nguòi, dàc biét là nhóra nguòi già*. Ngoài quan sàt tham dy,
nghién cùu tri In khai phóng vàn sàu 100 nguòi già ò 100 ho già dình trèn nguyèn
tic lya chgn ngàu nhién. Cà 100 ho này hién dang sinh song trong nhùng ngòi nhà
cao ting (thip nhit là 2 ting, eao nhit là 4 ting) raòi dugc xày dyng tu gin 10 nàra
Irò lai day. Trén càch tilp càn iy, myc dich cùa nghién cùu nhàm tra lòi 3 càu bòi
sau: (i) Bàn ehit, dàc diira va chùe nàng cùa nhùng khóng gian thièng dò là gì?; (iì)
Qua trình thay dèi cùa chùng ra sao kl tu sau Dèi radi? (iii) Nguòi dàn ma cu thè là
nguòi già da umg phó thi nào vói nhùng thay dèi này? Già dinh ma nghién cùu dal
ra là nhung khóng gian thièng vén tùng thuge ve còng dòng làng dà tùng buóc hi tu
nhàn bòa, thuong mai bòa va giài thièng bòa duói nhìiu hình thùc khàc nhau. Qua
Irinh chuyln dèi này dà co nhùng tàc dóng dàng kl dén nguòi già va gàn day hg dà
lai dyng lai mot sé khóng gian thièng nhu mot càch ùng phó vói qua trình chuyln
dòi dò.
2. Gioì thif u ve diém nghién ciiu
2.1. Vi tri dia li va cành quan
Due Nói (tén Nora là Dòc) là làng lòn nhit trong 4 làng eùa xa Viét Hùng:
Dyc Nói, Lo Giao, Già Lòc va Luong Quàn. Làng nàra ó vi tri thuàn Igi, trén dai dal

Vièn Dàn toc hoc.
I. Bao gòm nhiìng nguòi tir 60 tuli Irà lèn, càn cu theo Phàp lénh ve nguòi cao tuoi so

23/2000/PL-UBTVQH, ra ngày 28/04/2000 cùa Ùy ban Thuòng vu Quóc bòi.
761


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THLT TlT
trai dai khoàng 1 kra, phia Dòng giàp thón Già Lóc, phia Tày giàp xa Uy Nò va thi
tran huyén Dòng Anh, phia Nam giàp xà Cè Loa, phia BÌC giàp thón Lo Giao. Due
Nói vón là ragt làng thuin nóng. San xuit nòng nghiép dóng mot vai Irò quan trgng
trong dòi song kinh tè cùa nguòi dàn ò day. Làng nini sàt mot cành dòng rgng lòn,
he thòng thùy Igi chay bao quanh dàra bào eho viée tuoi tièu din hiu hit càc xù
dóng. Dia thè cùa làng cùng nhu cùa càc xù dòng khà bang phing so vói càc xà,
làng làn càn. DiIra dàng luu y vi raàt sinh thài eùa làng Dóc là ó dia Ibi. Làng nim
khà cao hon so vói càc làng xung quanh va chay dgc theo mot dai dil dai chùng
Ikm. Tén ggi Dòc, theo nguòi dàn bit nguón lù Dge - nghTa là con ràn xuit phàt lù
dàng dàt cùa làng. Khoàng 20 nàra ve truóe, giòng nhu nhiéu ngói làng khac. làng
Dòc dugc bao quanh bòi nhùng ràng tre day, trong làng co nhilu ao, eày eó thu. Con
ragt càch giài thich khàc ve tén ggi eùa làng. Theo nguòi già ké lai, khi vua An
Duong Vuong xày thành Co Loa da cho quàn dào dàt ò càc vùng xung quanh, trong
dò eó làng Dòc. Dia thè cùa làng vi thè thàp hon so vói càc vùng xung quanh. Dge
theo càch giài thich cùa nguòi dàn ò day là nhùng vùng dàt thàp. Ngày nay trén phain
vi làng con mot so vùng dàt triing eó dia danh lù dòc: Dòc Dà (gin khu ga Có Loa),
Dóc Cùng (khu bai thàp thón Dòng), Dòc Cim (tén ragt xù dòng cùa thón Trung).
2.2. Càc khòng gian sinh thài linh thièng cùa ngu&i dàn làng Dòc
Kbài niem khòng gian sinh thài linh thièng de càp dén trong bài vili này
mang y nghTa là nhùng dia diém, khóng gian ma theo dàn làng thuòng xày ra nhùng
hién tugng kì bi nhu: ma, dóng vat la, hién tugng la. Nhùng hien luong này dcm lai
càm giàc sg hai dòi vói nguòi dàn va khién hg phài eó mot thi img xù dàc biét vai
chùng. Theo thòng ké qua phóng vàn bòi co nguòi già, có nhilu dilm dugc hg cho
là linh thièng, trong dò có 15 diém thuòng dugc nhàc din nhilu nhit'.
2.3. Càc hình thirc biéu hién cùa cac khòng gian linh thièng

Tinh linh thièng cùa mot khdng gian dugc tao nen bòi tap hgp mot he càc ylu
tó sinh thài-vàn hóa-xà hgi-tin nguong. Hình thùc biéu hién eùa nò thuòng thòng
qua càc hién tugng thàn bi, nhùng sy trùng làp ngàu nhién dugc thin thành hóa.
Tyu chung, mot so hình thùc biéu hién linh thièng eùa 15 khóng gian thièng làng
Dge bao gòm:
Sit hién linh cùa ma: Phó hién nhàt là sy hién dién cùa nguòi phu nù trong
trang phuc tràng, hoàc nguòi phu nù vói con nhó. Trong mot vài diém, ma cùng có
thè là dàn óng nhung luòn là nguòi cao tuoi. Có thè tara phàn thành hai loai ma:
ma lành va ma dù. Trong khi viée nhìn thày ma làiih (ò mièu Chùng Sinh, dilm

1. De xem chi lièi ve 15 khòng gian này, xem Nguyèn Còng Thào (2009).
762


SU' BIÉN MAT CÙA N H Q N G BÓNG MA...

Mài Truóe, còng Thugng, còng Giéng, Dình Bae, càu Sen, mièu Dình Trung...)
khóng dem lai tàc dòng xàu dén sue khóe, còng viée làra àn cùa nguòi va già dình
nguòi nhìn thày Ibi viée nhìn thày raa dù dera lai nhùng dièu khóng raay hoàc eho
nguòi nhìn thày hoàc eho già dình hg (ò xóm Mièu, Vuòn Quan, Ao Thò, dòc
Dình Trung...).
Su hién linh cùa ràn tràng: Sy xuàt hién eùa ràn tràng ò ragt so diéra là ragt
vàn de càn nghién cùu thèra. Theo tén dàn gian Dòc xuàt phàt tu Dge (nghTa có là
ràn). Diéu này càng eó y nghTa khi dal trong mói quan he vói tén ggi eùa càc làng ké
ben (dia Lòc-rùa...). Hién tugng này có thè lién quan dén fin nguòng co xua cùa
nguòi Viét. Diéu dàng ehù y là trong so nhùng nguòi khàng dình dà nhìn thày ràn
tràng, phu nù ehièra so lugng nhiéu hon va thòi gian xuàt hién ràn tràng ehù yèn
vào buoi Irua hoàc dèra khuya. Trong ragt so truòng hgp, thuòng xuàt hién ragt càp
ràn vg chóng nàra quàn vào nhau. Xóm Mièu va Gòng Hàu là noi dugc ghi nhàn
xuàt hién ràn tràng nhiéu nhàt.

Su biéu hién dudi hình thùc càc hién tuang la: Dò là nhùng hién tugng bài
ngò xày ra, càm nhàn dugc bang giàc quan ma nguòi la khòng có càch giài thich.
Có thè là mot con giò lanh bài ehgt, mot ara thanh; tièng kéu cùu, tiéng khóe. Nhiéu
nguòi ké lai dòi khi hg có cara giàc boa raàt, chóng raàt, òn lanh, rùng mình bay
nhu nguòi raòng du khi di qua càc khòng gian trén ragt raình. Cara giàc này chi tón
lai trong khoàng thòi gian ngan va nguòi dàn fin day là ragt "diéra bào ragng", hoàc
là diém tòt, hoac là diem gò. Hién tugng "ma rùi" ciing dugc coi là mot hién tugng
kì bi. Nguòi bi ma rùi eó thè nhìn thày ma, hoàc nghe thày àm thanh raé hoàc khòng
rò phàt ra lù dàu, hoàc cùng eó thè cara nhàn thày ragt sy thòi raién vò hình xui
khién nguòi ta làra viée gì dò mot càch vò thùc. Mot so nguòi ké ràng: có nguòi
dang di trén duòng bòng dimg lòi xuòng ao trong khi bàn thàn khòng biét boi; di
lang thang trong làng quén duòng ve nhà; nói cuòi mot càch vó nghTa; biéu hién
nhu nguòi bi nhap dòng...
w

r

r

2.4. Mot vàiyéu to khàc lién quan dén càc khdng gian sinh thài linh thièng
Thài gian biéu hién tinh thièng thuòng là vào sàng som, buoi trua va sau nùa
dèra. Nhùng dém cuòi mùa dòng, dàu rada xuàn dugc coi là thòi diéra bay gap raa
nliàl. Dòi tuang nhìn thày ma da phàn là phu nù, ehù yèu là phu nù tu trung tuoi Irò
lèn. Nhiing nguòi này dugc eoi là vi "yèu bòng via" nèn hi ma trèu chge. Nguòi yèu
bóng via dugc cho là nhùng nguòi nhùt nhàt, de xùc dòng, eà tin va tinh thàn di bi
chi phói bòi càc yèu tò tu ben ngoài. Tuy nhién, cùng có truòng hgp nhùng dàn óng
nói tièng "vó su, vò sài" cùng thùa nhàn dà gap ma. Trong nhiéu truòng hgp, vài
nguòi cùng di qua nhung lai chi có mày nguòi nhìn thày. Nguòi dàn giài thich ràng
vi "raa nhìn mài nguòi bài nat" nèn chi dga nhùng nguòi "Yèu bóng via". Khoàng
763

VIÉT NAM HOC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TI/
thài gian nhìn thày malràn tràng/ bay cara thày hién tugng la thuòng ehi diéi ra
trong khoành khàc ngàn. Nguòi bài gap càm nhàn nhu hi thòi raién va khi thoàt
khói trang thài dò Ibi raa/hién tugng la cùng dòng thòi bién rait.
2.5. Dgc diém sinh thài cùa càc khòng gian linh thièng
Dya trén quan sàt eùa nguòi nghién cùu va raò tà bòi có cùa nguòi dàn, khóng
gian sinh thài ty nhién cùa 15 diéra lièi ké ò trén eó mot so dàc dilm sau: (i) Da
dang ve quàn thè thye vai hoàc có càc eày eó thu; (ii) Nhiing khu dàt hoang hoàc
hèo lành; xa noi cu Ini; (iii) Noi tiép giàp giùa càc khu, xóm trong làng, giùa àng
vói càc xù dóng; hoàc ranh giòi giùa càc xù dóng; (iv) Noi có nhùng eày la, vat la.
Duói góc dò sinh thài nhàn vàn, có thè chia 15 khóng gian trén thành càc nhóm iau:
(i) Nhóm càc khóng gian mang màu sàe llch su, tin nguang cóng dóng, tón giào:
càc mièu, diém (Mièu Chùng Sinh, Xóm Miéu, Diéra Mài Truóe, Mièu Céng
Thugng, Miéu Dình Trung, Diéra Làe); (ii) Nhóra càc khòng gian lién quan dcn
ranh gldl, dia virc cu trù: ho, còng làng (Vuòn Quan, Dòc Dình Trung, Cèng
Giéng, Dình Bae, Còng Hàu, Gò Tay Chùa); (iii) Nhóm càc khóng gian lién cuan
dén khòng gian san xuàt: khu dòng, càu (Ao Thò, Càu Sen). Cùng eó thè dua ramdt
càch phàn loai khàc ggn hon voi 2 nhdm: nhdm khdng gian raang màu sàc tin
nguang; va nhdra lién quan dén lành thò, dia vue cu trù, san xuàt.
3. Khòng gian thièng trong dcri song cgng dòng
Bài kì mot nghién cùu vàn hóa nào, néu tàch ròi vàn hóa vói mói tnn'jng ty
nhién, déu khóng thi lòt tà dugc net dàc trung cùa nèn vàn hóa ày (Henri, 1)83;
Seekland, 1997). Khó có dugc mot dién giài trgn ven ve màu sac sàe sa eùa t^ang
phuc Hmòng bay dò cay cùa càc món àn Hmdng néu khdng dal càc biéu hién vàn
hda này trong diéu kién khi bau, cành quan mòi truòng eùa vùng rèo eao niién nùi
phia BÌc. Càng khó có thè hiéu dugc y nghTa cùa ngói nhà san Thài néu kliòng dal
nò trong khòng gian sinh thài vùng thung lùng raién nùi trong vùng khi bau ihiét
dói. Mot càu bòi quan trgng ma nghién cùu này dal ra là sy tón lai cùa nhùng klóng

gian thièng nhàm vào muc dich gì, bòi le hàu hét càc khòng gian trén do dàn àng
tao ra va ngay cà màu sàe huyén bi, linh thièng cùng là do hg théu dét, khó xàe finh
dugc nguón gòc.
3.1. Su thièng hóa tu nhién, mgt thè irng xir khòn khéo vdi thièn nhién
r ^

r

Dot vói dai bò phàn cu dàn nguòi Viét, "tin nguang tón trgng va gàn bó mgt
thlét vai thlén nhién" dà có tu làu dòi\ Giòng nhu nhiéu toc nguòi khàc, ho quan
1. Tran Nggc Thèm (2006), Tim ve bàn sàc vàn hóa Viét Nam, Nxb Thành phò Ho Chi Minh,
Ir. 287.
764


s u BIÉN MAT CÙA NHÙNG BÓNG MA.

niéni eó thàn linh/ma trù ngu trong càc eày eè Ihy. Nhùng noi hoang vàng, da dang
ve eày eòi, beo lành xa noi dàn cu cùng thuòng dugc eho là nhùng khu vye "khòng
lành", khóng nèn qua lai ragt mình, nhàt là vào buéi trua, dèra khuya. Nhùng noi là
ranh gioì giùa khu dòng vói làng, bay giùa càc khu trong làng cùng dugc coi là eó
nhiéu ma bòi nguòi dàn quan niém raòi khu vye diu eó ragt vi thin nhit dinh; thin
khu dal ó khàc vói thàn ò càc xù dòng; thin ò xóra Doài khàc vói thin thón Dóng...
Tin nguòng này xuàt phàt lù tin nguòng thò thè còng khà phè biln ò nguòi Viét'.
Diéu này thè hién ragt thè ùng xù khòn khéo eùa hg dòi vói raòi truòng xung quanh
nhàm bào ve sue khóe, linh mang cho cu dàn trong làng. Nhùng noi hoang vàng,
nhiéu eày eòi dai thuòng là noi cu trù eùa nhiéu loai con trùng, dòng vài ma nhilu
trong càc loài này là càc loài dòng vài gay hai. Viée thièng hóa càc khóng gian này
giùp tao dyng ranh gioì vò hình nhung ben vùng, han che sy can thiép eùa dàn làng
cùng nhu han che nhùng rùi ro eó thè xày ra eho chinh cu dàn trong làng. Da có nhà

nghién cùu due rùi vàn hóa ùng xù vói raòi truòng ty nhién eùa nguòi Viét duói 3
phuong dién: (i) Tàn dyng raòi truòng ty nhién dh àn uéng va giù gin sue khóe; (ii)
Dói phó vói raòi truòng ty nhién: raae va làra dep con nguòi; (iii) Dòi phó vói raòi
truòng ly nhién trong viée ò va di lai^. Nghién cùu này cho Ihiy con có ragt phuong
dién nùa dò là viée dièu hóa càc mói quan he cóng dóng.
3.2. Su thièng hóa, mgt thè irng xùgìira con ngudi vai con ngu&i
Càc raiéu, diéra thuòng là noi thò thàn eùa tùng xóra, ngò. Viée thièng hóa càc
khòng gian này nhàm cùng co già tri, ngàn càn càc hành vi phà hoai, bang bé; dòng
thòi 1^0 ra ragt che lai de ragi thành vièn trong làng phài tón trgng va thi hién thài
dò dùng raye dòi vói càc khóng gian ày. Càc càu ebuyen ve ma, hién tugng thin bi
cùa mot diéra, miéu thuòng do chinh nguòi dàn ò khu vye milu, diéra iy tó ve. Hg
là nhùng nguòi dàu lién tao dyng tinh thièng truóe khi chùng dugc théu dèi, truyln
tung bòi nguòi dàn trong làng. Nguòi ò càc xóra/ngò này ngoài viée khàng dinh sy
hién linh eùa thàn thành ò noi mình cu trù, hg cùng tin vào càc càu truyén thin
thành eùa càc xóm khàc va dóng vai Irò tó ve thèra eho raàu sàe tara linh ày. Dilu
này thè hién thè ùng xù rat nhàn vàn, vùa khàng dinh dugc cài riéng, vùa duy tri
dugc cài chung. Càc khóng gian lién quan dén ranh gidi, dia vue cu trù bao gòra
ranh gioì giùa càc thón trong làng (dóc Dình Trung), giùa làng vói càc làng xung
quanh (Còng Thugng, Cèng Hiu, Cèng Giéng). Ngoài y nghTa nhu da nói ò trén:
bào ve làng, thòn khói sy xàra nhap trai phép eùa nguòi ngoài, viée thièng hóa càc
1. Xem ihém: Trin Nggc Thém, sdd; Tran Tu (1984), Ca càu tè chùc cùa làng Viét có truyin ò
Bae Bó, Nxb Kboa hoc xà bòi; Ta Chi Dai Truòng (1989), Thàn, nguòi va dàt Viét,
Califomia:Vàn nghé California.
2. Trin Nggc Thém, sdd, Ir. 376- 446.

765


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU
khóng gian này cùng thè hién mot thè ùng xù khà dàc trung cùa nguòi Viét. Dò là

tàm li dia vue, cuc bó eùa cóng dóng cu dàn séng trong nln kinh ti nóng nghiép
raang nàng linh ty eung ly càp'. Ngoài ranh giòi ly nhién, nguòi dàn con tao ra mot
ranh gioì vó hình, iy chinh là càc khòng gian sinh thài linh thièng kl trén. Nhóm
càc khóng gian lién quan dén khóng gian san xuàt vùa raang linh chat là càc khóng
gian sinh thài nhàn vàn. Viée thièng hóa càc khóng gian này phàn ành ragt thè ùng
xù khàc cùa nguòi dàn làng Dòc. Càu, ngòi nuòc là nhùng khòng gian quan trgng
trong boat dóng san xuàt nóng nghiép: càu là noi nghi chàn eho nguòi dàn trong
nhùng ngày lao dòng vài va khi raùa vy, khi thòi lièi thay dói dot ngòi; là noi io
chùc lang le cho nhùng nguòi khòng raay chèt ò ngoài làng, hoàc chét vi bénh dich.
Day là làp quàn khà phó bién ò nguòi Viét"^. Viée thièng hóa khóng gian Ciu giùp:
trành khói sy phà hoai cùa tré nhó, trành sy ehièra dyng cùa ragt cà nhàn, dòng ho;
trành sy phà hoai eùa nguòi làng khàc; dóng thòi lang cuòng y thùc cùng bào ve, tu
sua eùa eà còng dòng... Dién hình cho càc khu dòng dugc thièng hóa là khu Ao
Thò. Nièra tin ve viée có ma ò Ao Thò dugc cùng eó qua mot so truòng hgp hi chèt
duói ò day. Ao Thò dugc hình thành lù viée dào dàt dóng gach eùa ragt so hg dàn
trong làng lù cuòi nhùng nàra 1980 va vó hình chung nò trò thành mot noi chùa
nuòc eho khu dóng bao quanh. Niém tin vào viée có ma ò Ao Thò cùng là mot càch
ùng xù eùa nguòi dàn bòi; han che tré nhó choi, tàm ò ao (vi day là khu vye nàm
sài làng). Viée khoàc lèn càc khu dal hoang, gò, ranh giòi càc xù dóng, ranh giói
eùa làng màu sàe thàn bi, theo quan diéra cà nhàn lòi cùng con là càch de duy tri
mot hình thùc so hùu còng dòng dòi vói khu dal ày, trành viée ehiém dyng cùa mot
cà nhàn, bay ddng hg nào dd.
Sy thièng hda nhdm càc khdng gian lién quan dén truyén thòng llch sic biéu
hién mot net dep vàn hda eùa nguòi Viét: udng nuóc nhó nguón, tran trgng nhùng
nguòi có cóng vói làng xóm, dàt nude. Theo truyén thuyél, miéu Chùng Sinh là noi
tuóng Ngò De trén duòng vào Lara San dàu quàn duói truòng Le Lgi dùng chàn de
tuyén quàn. Òng mài truóe khi cuge khói nghTa chòng Minh thành còng. Tuóng nhó
cóng lao cùa óng, nguòi dàn làng Dge dà làp raiéu thò. Ben canh viée thièng hóa
khu vye này, nguòi dàn con truyén lyng nhùng càu chuyén mang màu sic huyén bi
ve sy linh nghiém cùa ngòi miéu này. Cày da co thu ngay canh miéu tao ra khdng

gian "sdng", làra lang thèra tinh thièng cùa miéu. Thè ung xù này khién mgi thành

1. Nguyèn Tùng (2002), "Ve khòng g"an làng", in trong: Làng ò vùng chàu thó song Hong:
vàn de con bò ngó, Philippe Papin va Olivier Tessier (ehù bién), Nxb Kboa hoc xà bòi,
Ha Noi.
2. Xem thém: Tran Tu, sdd; Nguyèn Dàng Duy (2001), Vàn hóa tàm linh, Nxb Vàn hóa thòng
tin, Ha Nói.
766


s u BIÉN MAT CÙA N H Q N G BÓNG MA.

vièn trong làng déu phài tdn trgng va ed thài dd dùng myc dèi vói khóng gian quanh
khu vye raiéu.
Nhu vày eó thè nói, viée tao dyng linh thièng eho càc khóng gian trén, duói
góc do sinh thài hgc tara linh giùp dilu fili hai raéi quan he: (1) quan he giùa con
nguàl va tu nhién; (2) quan he giùa con ngudi vdi con ngudi. Mèi quan he thù nhit
dàra bào eho sy sinh tón, cùng lèn lai vói ly nhién, trong khi raéi quan he thù hai
giùp càn bang, bài hóa càc raòi quan he xà bòi trong còng dèng. Hai raéi quan he
này dièu chinh làn nhau, sy thay dèi eùa ylu té này kéo theo sy thay dèi eùa ylu tó
kia va nguge lai. Dièu này cùng Ibi hién ragt thi ùng xù khòn ngoan eùa nguòi dàn
dói vói mói truòng song.
4. Su bién màt cùa nhirng bóng ma hay su sup dò cùa nhùng thòa nòe xà
hgi truyén thóng
Quan sàt cành quan sinh thài hién lai eùa 15 dia dilm trén va so sành vói cành
quan eùa chùng 20 nàra ve truóe eho Ihiy có khà nhilu thay dèi.
Bang I. Su- bién dèi dac diem sinh thài ty nhièn
cùa càc khdng gian sinh thài linh thièng
STT

Dja diém

20 nàm ve truó'c

Hif n nay

1

Milu Chùng Sinh

2

Miéu Cóng Thugng Vàng dàn cu

Dóng dàn cu

3

Xóm Milu

Vuòn hoang, sài nhiéu ao

Nhà ò, cùa bang, eàe ao dà
bi làp

4

Diém Mài Truóe

Gàn nhiéu ao, cày da ci

thu, nhiéu cày coi, thua
dàn

Nhà ò, quàn, ao bi làp, eày
eòi khóng con

5

Miéu Dình Trung

Nhiéu cày ci thu, hoang
vàng

Truòng hgc, khòng con
cày, miéu bi phà

6

Dóc Dình Trung

Hoang vàng, có 2 cày da
cóthu

Phó làng vói nhiéu quàn,
khóng con eày da

7

Vuòn Quan

Bài dal hoang

Khu dil ò giàn dàn

Hoang vàng, nhilu cày dai

Dàn cu dóng due, nhiéu
quàn, il cày eòi hon

767


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU

8

Cóng Giéng

Hoang vàng, sàt ddng, thua
dàn, canh duòng lién xa
nhung nhd

Phd làng, dàn ddng, nhiéu
quàn, eùa hàng dich vu,
dudng md rgng

9

Dình Bae

Hoang vàng, nhiéu cày dai

Khu dàn cu

10

Càu Sen

Nhà Càp bdn nhd, canh
dudng lién xà nhung hep,
luu lugng giao Ihdng thàp

Nhà mài bang cao va ròng
hon. Duòng md rgng, luu
lugng giao thòng làp nàp
hon truóe nhiéu.

11

Ao Thò

Nàm giùa khu ddng, ao
sàu,rgng

Dà hi làp, khu ruòng da
bién thành noi tàp két gò
cùa mot vài dai li

12

Cóng Hàu

Nhiéu ràng tre, hai ben là
ao

Khòng con nhCmg ràng Ire,
ao bi làp thành dàt d

13

Gd Tay Chùa

Nàm giùa hd ty nhién, cao,
nhiéu cày dai

Nàm giùa hd thà cà, nhd
va thàp hon, khòng con
cày dai

14

Diém Làc

Hoang vàng, gàn cày Da ed
thu

Dàn cu sdng ddng due, eày
Da dà bi chat

15

Diém Ngdi

Khu vàng dàn cu, ed nhiéu
bui tre, cày ed thu

Dàn cu sdng ddng due, cu
trù màt tàp, khdng con bui
tre va cfiv co thu
1

. .._ •

,

Néu nhu truóe day, eà 15 kliòng gian trèn déu là nhùng khóng gian chung,
thuge ve cóng dóng thi hién nay, phàn lón dà thuge ve càc ehù .SY> hùu cà uhàn/hó
già dình. Càc khóng gian vón rgng, mò nay hi xé nhó thành càc khóng gian hep,
khép kin. Càc khóng gian vón là nhùng quàn thè ty nhién, da dang ve thye vài nay
hi bàn tay con nguòi nhào nàn trò thành nhùng khòng gian song, sy hién dién cùa
càc quàn thè thye vài trò nèn mò nhat, nhó bé (xem bang T). Nhu vày, càc khdng
gian này dà bi bàn tay con nguòi bién dòi va qua trình này dién ra tùng buóc cùng
vói qua trình "giài thièng" chinh nhùng khòng gian ày. DT nhién, khi khóng con là
khòng gian chung cùa radi còng dòng, dà thuge ve ragt ehù so hùu xàe dinh, mòi
khòng gian sé hi tàn dyng de phuc vu eho nhu càu eùa chinh ehù so hùu dò. Hon
nùa, bàn thàn mói khóng gian sé khóng con là mot thye thè dge làp vói con nguòi
nhu truóe. Nò dà trò thành mot bò phàn cùa mói truòng song. Bàn thàn càc thành
768

s u BIÉN MAT CÙA NHÙNG BÓNG MA...

vién trong còng dòng khi nhìn ve raòi khòng gian iy cùng khóng con eoi nò thuge
ve cóng dóng hay eó sy hién dién cùa minh trong dò. Trai lai, cài nhìn cùa hg vi eàe
khòng gian ày lùy thuge vào mói quan he giùa hg vói ehù nhàn eùa chinh càc khóng
gian ày.
Duói góc dò sinh thài nhàn vàn, qua Irinh tu nhàn hóa càc khóng gian sinh thài
chung dà làra syp dò raòi gàn két tàp Ibi vón dugc hình thành va lèn lai thòng qua
viée so hùu chung nhiing khóng gian trén'. Cùng vói sy sup de iy là sy hình thành
cùa eàe khóng gian mói: khóng gian dò Ibi, khòng gian thuong mai...Trai nguge vói
Iruòe day, 15 khóng gian linh thièng ngày nay da Irò thành nhùng dia diéra sira uil
(buon bàn), raàt tàp (cu trù), eó già tri kinh té eao (thuong raai). Nhiéu raói quan he
cóng dòng trong làng dà thay dòi. Néu truóe kia càc raòi quan he ehi giói han trong
quan he hg hàng, làng xóra là ehù yèu Ibi ngày nay càc raòi quan he raòi dugc hình
thành thòng qua viée trao dòi buon bàn, càc nghé raói, càc dich vy xà bòi (eàe boat
dóng kinh té vón dà làra suy yèu vi thè eùa san xuàt nòng nghiép). Tinh chat eùa ragt
xà hgi thuàn nóng dà bi thay dói raà thay vào dò là mot xà bòi có khuynh huòng phàt
trièn ve cóng nghiép va dich vy.
Nhu vày, sy hình thành cùa nhùng mói quan he xa bòi mói dà kéo theo viée
hình thành càc nhóra già tri, chuàn raye xà bòi raói (vón quy dinh quan niém, thi
ùng xù cùa hg dói vói thè giói xung quanh). Xin lày mot vi dy: truóe day khi gap
hòn dà la, eày la, nguòi dàn thuòng sg hai hoàc eho dò là diéra khóng tòt. Trong
nhicu truòng hgp, dièu này dàn dén sy tò ve thcm màu sic linh thièng cho chinh
nhiing hòn dà, cày la dò qua nhùng càu chuyén truyén miéng. Sy bién mài linh
thièng cùa eàe khòng gian là két qua eùa qua trình phàt trièn. Nò thè hién mot thè
ùng xù mai cùa nguòi dàn làng Dóc trong nhùng dièu kién sinh thài raòi. Sy "giài
thièng", dT nhién khòng phài là ragt qua trình don tuyén. Ben canh nhùng yèu tó da
phàn tich ó trèn, con mot yèu tó nùa càn phài dugc nhàc dén - dò chinh là yèu tó
con nguòi. Ben canh sy bién dói eùa càc diéu kién sinh thài ty nhién, eàe diéu kién
kinh tè - xa bòi, chinh sàeh dàt dai cùng là nhìnig nhàn tò quan trgng càn phài dugc

xem xél ò mot nghién cùu trong luong lai.
5. Doi dìen tu'oìig lai, hói sinh qua khu
Mot vàn de nùa ma nghién cùu này quan tàm là nguòi dàn da ùng phó nhu
thè nào truóe qua trình "tran tue hóa" eàe khóng gian thièng này. Trong mot
1. Seekland (1997), Nature is culture. Indigenous Knowledge and social culture aspects oftrees
andforests in non-European societies. London. Intermediate Technology Publieation; Nguyèn
Tùng (2002), sdd.
2. Chù mugn eùa John Kleinen (2004).

769


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU'
nghién cùu gàn day ve sy phuc hli cùa càc già tri truyln Ihéng ò mot làng Viét. có
hgc già cho ràng day là két qua eùa sy thich ùng vói nhùng biln dèi dén lù ben
ngoài, ma cu thè là nhùng cài càch vi chinh tri, kinh ti, xà bòi'. Nghién cùu này
dua ra mot càch dién giài khàc khi eho ring sy phye bèi eùa bit cu mot thye hành
vàn hóa, he già tri hay biéu lugng nào ò mot còng dóng truóe hit phài xuit phàt lù
chinh nhu càu eùa còng dòng dò. Quan diIra này sé dugc luàn giài qua vice phàn
tich sy phye bòi eùa mot so khóng gian thièng ò làng Dòc trong vòng 10 nàm irò
lai day. Nhùng phàn tich sé tàp trung vào sy phye bèi cùa 2 khòng gian Ihiéng cu
thè bao gòm: diéra Ngói [thuge khu Trung] va diIra Mài truóe [thuge khu Doài].
Trong suol thàp nièn 90 va dàu nhùng nàin 2000, diIra Ngói dugc cài tao, su dyng
làm nhà tré cho tré era ó khu Trung, trong khi diéra Mài truóe biln thành mot eùa
hàng raay màc quàn ào cùa mot nguòi dàn ó khu Doài. Tuy nhién, lù nàm 2006
hai dia diém này da dugc dàn làng cài tao, xày dyng lai thành noi thò cùng, sinh
boat tin nguòng eho nguòi dàn. Dièu dàng ehù y là nguòi dàn dóng vai Irò chù
dóng, tich cyc va fién quyél trong qua trình phye dyng hai khóng gian này. Biéu
hién cu thè là viée hg ty huy dòng kinh phi trén nguyèn lac quyén góp ly nguyèn
lù dàn làng, dùng ra chù dòng tò chùc viée cài tao, xày dyng, biu lén Ban quàn li,

trong nom va tó chùc càc sinh boat tin nguòng lai day. Phin duói day sé dua ra
phàn tich nhùng nguyèn nhàn nói lai, có tàc dòng dén viée nguòi dàn dùng ra lai
dyng lai hai khdng gian này.
5.1. Su kliòa làp tir nhùng khoàng trong cùa khòng gian truyén thóng
Hày bài dàu sy thay dòi cùa kién trùe nhà ò va khòng gian vuòn eùa nguòi dàn
làng Dgc. Quan sàt trong qua trình diln da cho thiy ed nhùng thay dèi lón lao ve
nhà ó cùa nguòi dàn trong ngòi làng này. Dùng trèn ting thugng cùa mot ngoi nhà 5
làng, nàm ò vi tri trung tàm làng nhìn xuòng, de dàng nhàn thiy eó din 80% nhà ò
trong làng là nhà eao làng, nhùng mài nhà ngói chi con thip thoàng, nhó bé va mò
nhat ben nhùng ngói nhà cao làng Igp tón chóng nàng dù màu sic. Nhùng ràng tre
vón bao quanh làng chìmg vài ehuc nàra trò ve truóe giò dà dugc thay thi bòi hàng
loat nhà hàng àn udng, quàn cafe internet, eàe cùa hàng dién tu, may màc, co khi.
Cà mot khdng gian thuong raai day dàc dung chùa trong va ben canh nhùng ngòì
nhà raang kién trùe nhà òng, eao làng tao thành mot vòng eung óra trgn lày ngdi
làng suol ragt dai dai tu phia Bae, chay qua phia Tày va gap lai ve phia Nam. Chi
con dai dàt ria làng nàm ò huòng dòng là ehua bi thay dòi nhiéu bòi tiép giàp vói xù
dóng cùa nguòi dàn khu Dóng. Càu hói dal ra là sy chuyln biln lù nhà ngói sang
nhà cao tàng có lién he gì dén khóng gian thièng cùng nhu sinh boat tinh thin cùa
1. Kleinen (2004), Làng Viét, dói dién tuang lai, hói sinh qua khu, Tap ehi Xua & Nay va Nxb
Dà Nàng.

770


s u BIÉN MAT CÙA NHÙNG BÓNG MA,

nguòi dàn? Nhu eó hgc già dà ehi ra, ciu trùe nhà truyln Ihéng eùa nguòi Viét ò
dóng bang BÌc Bò thuòng là 3-4 gian. Gian giùa, vi tri trung tàm nhà thuòng là noi
dal bàn thó tó lién, noi de quan sài nhit. Bàn thò thuòng dal sàt luòng, nhìn ra cùa
chinh va khòng qua eao de de dàng cho viée huong khói. Viée thò cùng, ngoài càc

ngày giò, ili con thuòng dugc thye hién vào ngày diu thàng, giùa thàng theo fich
Ara. Vi tri cùa bàn thò giùp eho ragi thành vién trong già dình, dù tham già hay
klióng tham già, déu có thè quan sàt, chùng kién eàe nghi il thò cùng raòi khi chùng
dugc lién hành. Nguòi dóng vai Irò duy tri boat dòng thò cùng, dgn dep bàn thò
thucing là ehù già dinh va dàc biét là nguòi già'.
Qua trình chuyén dich lù nhà ngói, nhà ragt ting sang nhà bé long eao ting,
theo quan sàt cùa nguòi nghién cùu da kéo theo sy thay dèi eùa vi tri bàn thò va qua
dò có ành huòng dén sinh boat fin nguòng eùa nguòi dàn, dàc biét là nguòi già. Sy
thay dòi này biéu hién qua hai hình thùc: (i) vi tri bàn thò van dugc dal ò ting 1,
ngay vi tri trung tara nhà nhung dugc dal lèn vi tri eao, thuòng càch san nhà hon
2in; (ii) bàn thò dugc chuyén lèn tàng cao nhit cùa ngòi nhà, trong ragt phóng
riéng. Theo thòng ké eùa chùng lòi, trong si 100 ngói nhà cao ting raói xày, có 67
truòng hgp dién ra theo kieh bàn (i) va 33 truòng hgp theo kieh bàn (ii). Sy thay dèi
này, theo nguòi già ò nhùng hg già dình này, da khiln viée thò cùng, huong khói
eùa hg gap khó khan hon bòi da phàn (78 phàn bèi) phài nhó con cài thip huong,
dàng dò cùng, le ho do bàn thò qua cao. Va nhu Ibi, nhilu khi hg phu thuge vào con
cài trong vice chon thòi dilm tiln hành thye hién thò cùng (dat il Icn bàn thò, thàp
huong là nhiing thù tyc quan trgng), nhit là khi con cài hg bàn ròn vói viée rauu
sinh ngoài xa bòi. Thèra vào dò, khàc vói càch bé tri tao khòng gian chung tèi da
trong ngòi nhà truyén thòng, thuòng chi dành 1 gian buèng di eho càp vg chòng tré,
hoàc chùa dò^, kiln trùe phóng riéng biét eùa ngói nhà raói cùng khiln cho nguòi
già cara thày có don hon [68 truòng hgp thùa nhàn].
Khòng gian vuòn bao quanh ngói nhà cùng da thay dèi, theo xu huòng chung
là gach hóa, bé long hóa dàn dén sy bién raàt dàn eùa vuòn eày àn qua nhu eó
nghién cùu dà chi ra^ Dilu dàng ngac nhièn là trong long sé 100 hg dilu tra, chi có
11 hg con vuòn theo dùng nghTa [eó danh giói tàch biét vói san, nhà ò va eó Irèng
eày àn qua] dù 100% so hg này nàm ò trong làng, khóng dge theo duòng giao thóng
chinh eùa làng; vói fi le dal ò hình quàn dàu nguòi là 97ra^ [tue là àp lyc vi dil ò
1,2. Tran Nggc Thém (2006), sdd.
3. Nguyèn Nggc Thanh, Nguyèn Thè Truòng (Chù bién, 2009), Tàc dóng cùa dò thi hóa, cóng

nghiép hóa tdiphdt trién kinh té va bién dói vdn hóa xà bòi ò tinh Vình Phùe, Nxb Kboa hoc
xàhói, Ha Nói.
771


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU
khóng thè là nguyèn nhàn dàn dén viée xóa bó vuòn] '. Day cùng sy chuyén dói có
làe dóng dén nguòi già. Trong he san xuàt eùa nguòi Viét, vuòn dóng \ai trò quan
trgng. Diéu dò dugc thè hién qua càu lye ngù "nhàt canh tri, nhì canh vièn, tam
canh dién". Vói nguòi già, vai trò kinh té, vàn hóa cùa vuòn lai dac biét quan trgng
hon khi hg thuòng là nhùng nguòi chàra sòc va quàn li nguón thu lù vuòii^. Màt
khòng gian vuòn, nguòi già khòng ehi raàt di nguón thu raang tinh raùa vy lù viée
thu hoach boa, trai, raàt di noi tièu khién, lao dóng hàng ngày raà dóng thòi mài di
eà khóng gian tinh thàn, raai ragt dàn di eà nguón tri thùc dugc trao truyén bao dòi
lién quan dén viée su dyng càc eày thuòc trong vuòn...
Thèra vào dò, két qua phóng vàn hói eó cùng cho thày khu Trung truóe nàm
1954 có mot ngói dình, ggi là Dình Trung [vi nàra ò khu Trung]. Ngòi dình này
dugc cho là rat bé thè nhung dà hi dò bò vào nàm 1955 va hién nay ki ire ve nò ehi
con lai trong nhùng nguòi già. San kho eùa khu Trung vón là noi sinh boat cóng
ddng, dàc biét eho tré nhd va nguòi già cùng hi quy hoach xày dyng Idp màm non
va nhà vàn hda vào cuoi nhùng nàm 90. 0 khu Doài, màc dù vàn cdn su Idn lai cùa
dình, nhung lù eudi nhùng nàm 90, chinh quyén xà dà eho xày tucmg bao quanh, cu
ra ban quàn li. Trù nhùng ngày le, hgi, dình khda cùa va san dình [giòng nhu san
nhà vàn hda ò khu Trung] trò thành noi tàp thè Ihao cùa tàng lóp trung va thanh
nièn. Khòng gian truyén thòng gàn vói nguòi già cho cà hai khu duy nhàt con tón
tai là chùa khu Trung. Tuy nhién, 83 trong so 100 nguòi dugc hói cho ràng hg chi di
chùa vào nhùng dip dàc biét [ngày dàu thàng, rara, le, tèi]. Càc khóng gian nhu
diéra, raiéu nhu dà trình bay ò trén cùng da hoàn toàn bi thay thè bòi nhùng khóng
gian thuong mai.
Nhiing phàn tich trén day nhàm muc dich chi ra ràng nguòi già ò hai khu trén

dà tùng buóc bi "ngogi bién hóa" ra khói eàe khóng gian sinh hoai cóng ddng mai
[nhà vàn hda], càc khdng gian truyén thdng [nhà ò, dinh] hay tham chi bi mài hàn
khòng gian cu [raiéu, diéra, vuòn]. Cùng vói nhùng thay dòi này, nhip song còng
nghiép bòn bé han, xu thè di cu di làm àn xa cùa giói tré va sy khàc biét ve Idi song
giùa eàe thè he khàc nhau nhu có hgc già dà chi ra^ dà khién nguòi già trò nèn co

1. Chùng lòi sé phàn tieh nguyèn nhàn cùa viée lua ehgn nhà à mai, khòng gian vuon mai
cùng nhu viée chuyén dòi càc khòng gian còng dòng trong mot còng trình khàc.
2. Tran Quòc Vugng (2005), Mói truàng, con nguòi va vdn hóa, Nxb Vàn hóa thóng tin va
Vièn Vàn hóa; Nguyèn Còng Thào (2009), Su bién màt cùa nhùng bóng ma: dién giài duói
góc dò nhàn hgc sinh thài trong .su bién dói tón giao, tin nguang ò Viét Nam, Nxb Thè
Ha Nói.
3. Rigg, Jonathan (2006), "Land, Farming, Livelihoods, and Poverty: Rethinking the Linhks in
the Rural South", WordDevelopment 34 (1), pp. 180-202.
772


s u BIÉN MAT CÙA N H Q N G BÓNG MA...

don hon nhu chinh hg thùa nhàn, khóng gian luong làc, cóng cara eùa hg cùng bi
thu hep lai, va sy phye hói Diéra Ngói va Diéra Mài truóe nhu trình bay ò trén
chinh là nhàra làp bòi khoàng tròng, lai tao khóng gian riéng cho nguòi già. Nhàn
dinh này dugc dua ra dya trèn 96 [trèn long so 100] phàn bèi eùa nguòi dugc hói
khi hg khàng dinh nhùng khóng gian giùp hg có thèra dia diém di gap gò nhau. Irò
truyén va cùng thye hành càc nhu càu tin nguòng. Theo quan sài thye dia, lai hai
Diéra này luòn có nguòi già lue Irye trong thòi gian ban ngày, ve sinh, huong khói
Diém, cùng nhu dién thò. Dò cùng là noi raà nguòi già trong hai khu thuòng tàp
trung khóng chi de cùng bài khi ngày le raà con hàn huyén, ehia sé chuyén cuge
song hàng ngày.
5.2. Tao dung khòng gian nudi dudng nhùjìggià tri tin nguòng truyén thóng

Tin nguòng thò cùng càc thàn ty nhièn, thò tè fién, thò thin Thành hoàng, thò
Phàt là 4 trong nhiéu thye hành tin nguòng phò bién eùa nguòi Viét'. Theo quan
diém eùa nguòi viét, khòng gian truóe lién, gàn va di tiép càn nhit di nguòi dàn
thye hién càc thye hành này là bàn thò già lién, diém, railu trong vuòn nhà, hay
xóm, ngò; dình, chùa trong làng. Càc boat dòng tin nguòng này, ngoài y nghTa dàp
ùng nhu càu tàm link, con là noi de con nguòi bào luu, trao truyén y thùc vi nguón
epl, dòng hg, kinh nghiém song, kinh nghiém ùng phó vai bénh tàt, vai tu nhién hay
càc già tri vàn hóa, xà hói cùa mot còng dòng . Sy bién màt cùa hàng loat càc
khòng gian thièng cùng vói sy thay dói cùa vi tri bàn thò già lién, sy co hep eùa
vuòn nhà, sy hình thành danh giòi khép kin, biét làp giùa càc già dình dà khiln cho
nhùng già tri tin nguòng truyén thòng tùng buóc bi bào món do thilu khòng gian dh
lòn lai. Có thè nhàn dién dugc thye tè này qua ragt vài phàn tich sau.
Truóe day, nguòi già eó thè thàp huong, càu khan tó lién, càc lye lugng sièu
nhién khàc lai nhà thuòng xuyén hon vi hg có thè chù dòng viée nhang khói. Quan
trgng hon, phuong lién de hg thye hién viée này cùng san có: là tràu, qua cau, boa
trai thuòng có san trong vuòn. Sy da dang cùa thye vat trong vuòn, ngoài y nghTa
tao thu nhap con là noi de nguòi già thye hành vón tri thùc chàm sòc sue khóe vón
dugc trao truyén cho hg qua eàe thè he. Vugt ra ngoài danh giói già dình, he thòng
miéu, dén ò càc ngò, xóm, làng là noi de hg cùng hanh ngó, tò chùc càc nghi le thò
thàn dàt, thàn thành hoàng, tó lién hay càc quyén lye sièu nhién khàc. Thòng qua
eàe nghi le này, hg ehia sé va cùng duy tri nhu càu tàm linh, mot ki ùe ve fich su,
eòi nguón, ragt mòi gàn két vói nhau. Qua trình dò Ibi hóa cùng nhùng bién dèi

1. Ta Chi Dai Truàng (1989), sdd; Trin Quóe Vugng (2005), sdd; Tran Ngoc Thém (2006),
sdd; Nguyèn Dàng Duy (2001), sdd.
2. Nguyln Dàng Duy (2001), sdd; Tran Quóc Vugng (2005), sdd.
773


VIÉT NAM HOC - KY YÉU HÓI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TlT

kinh té xà bòi khàc khóng ehi khoàc lèn mình eàe khóng gian này nhùng dién mao
mói raà con tùng buóc làm raò di già tri tinh thin in chùa trong dò'. Thém vào dò,
nhu 83 phàn bòi lù nguòi dugc phóng vàn, hg cara thiy co don hon trong ngói nhà
cùa raình do con chàu di làra, di hgc eà ngày [Ihara chi eà luàn]; do khóng eó viée gì
de làm [100%) già dình eùa nguòi dugc phóng vin khóng con nuòi Ign; khóng con
vuòn eày àn qua].
O mot chiéu canh khàc, eàe sinh boat còng dòng nhu cuòi xin, ma chay, le, ili
cùng trai qua nhùng thay dòi manh, raang nhip song cóng nghiép, tè chùc theo hình
thùc raà ó dò sy thara già cùa nguòi già khòng con giù vai Irò chù dao, quyél dinh
nhu truóe dày^. Vige lya chgn khòng gian, thòi gian va hình thùc tè chùc càc nghi
le nhu cuòi xin, giò chap gàn nhu khòng con do nguòi già quyét dinh vi phài phù
hgp vói fich làra viée, diéu kién eùa giói tré . Thye té này dugc 79 nguòi dugc
phóng vàn thùa nhàn. Néu nhu truóe day, eàe boat dòng mang finh nghi il, linh
thàn, sy kién cùa già dình, dòng hg là dip de nguòi già gap gò, hàn huyén, òn có tri
tàn vói nhau va dàc biét là qua dò trao truyén nhùng biéu biét, già tri vàn hóa truyln
thóng cho con chàu thi ngày nay hg cara thày khién cuòng khi tham già vào eàe sy
kién này, gàn nhu vói tara thè Irà ng miéng (64 phàn bòi); Iràeh nhiéin va nghTa vu
vói tó lién, hg hàng (81 phàn hói). Càm giàc này xuàt phàt lù viée khóng gian trong
nhùng boat dòng này dành phàn nhiéu cho gioì tré, càch tò chùc òn ào, nàng ve àn
uóng, klidng phù hgp vói nguòi già [dàc biét trong dàra cuoi].
Nhu vày, nguòi già ngày càng cara thày eò don, liéng nói eùa hg il dugc làng
nghe hon va khóng gian dành eho hg eù tùng buóc bi lày di dàn. Nhùng khóng gian
mói mò ra, nhmig gàn nhu khóng có khóng gian nào dành cho hg: ehg, nhà vàn hóa,
nhà hàng... Ngay cà viée phù song va da dang cùa càc kénh truyén hình cùng khóng
thye sy dàp ùng dugc nhu càu tinh thàn cùa hg [89 phàn bòi]. Theo quan sài eùa
nguòi nghién cùu, phàn lón càc kénh giài tri chi phàt vào "giò vàng", tue là buoi
tói, thòi diém raà hg thuòng nhuòng tivi cho con chàu, nhùng nguòi dành quan làm
lòi càc chuong trình thòi sy, thè thao, àm nhac hay phim truyén trong khi eó qua il
ehuong trình dành cho nguòi già.
Nhu càu lai tao khòng gian riéng de hgp mal, sinh boat va chia sé vdi nhau

giùa nhùng nguòi già vi thè nhen nhóra va lón dàn lén. Dièu dàng ehù y là hg

1. Le Hong Ly (2009), Su toc dóng cùa kinh té thi truàng vào le hói, tin nguang, Nxb Vàn hó
thóng tin. Ha Nói.
2. Le Hong Ly (2009), sdd; Nguyèn Phuong Chàm (2009); Bién dói vdn hóa ò càc làng qué
hién nay, Nxb Vàn hóa thòng tin, Ha Noi.
3. Nguyèn Phuong Chàm (2009), sdd.

774


s u BIÉN MAT CÙA N H Q N G BÓNG MA...

khóng thu dòng ehò dgi vào sy ho Irg eùa chinh quyln hay còng dèng raà tich cyc
sài cành vói nhau, tira ra mot phuong phàp lai tao khóng gian eho raình ragt càch
rat khòn khéo va hiéu qua. Trong bèi cành "tic dil, tic vàng" va viée xin cip dil,
xin kinh phi xày dyng khó khan, nguòi già ò khu Trung va khu Doài dà bill thuylt
phye dia phuong trao lai eho hg hai khóng gian vén tùng là noi sinh boat tinh thin
truóe day dh lai tao thành khòng gian eùa raình. Dilu raay man ò ehò day là hai
khòng gian duy nhàt van nàm trong so hùu cóng, ehua bi tu nhàn hóa dù nàra ò vi
tri thuàn lgi eho viée buon bàn. Viée lai dyng hai khóng gian này khóng nira ngoài
raye dich tao ra ragt noi de nguòi già cùng bòi hgp, sinh boat tin nguòng, duy tri eàe
nghi 11, thye hành tin nguòng theo càch raà hg thàn thuge.
Thay lèi két
John Kleinen (2004) da có ragt phàn tieh khà thù vi vi qua trình phuc bèi eàe
nghi 11 truyén thóng eùa mot làng Viét, cùng ò ngoai thành Ha Nói. Òng cho ring
qua trình bòi sinh cùa càc nghi le này nhàra dung bòa dòi séng vàn hóa eùa nguòi
dàn truóe nhùng thay dèi lòn lao din tu ben ngoài. Càc nhàn té ma hgc già này
quan tàm là qua trình chuyén bién ve chinh tri, kinh té, xa bòi dién ra trong hon hai
thàp ki qua. Nghién cùu này tiép càn duói mot chilu canh khàc khi tàp trung vào

nhùng thay dòi nói sinh trong làng, nhùng ành huòng eùa nò din nguòi dàn va Ibi
ùng xù cùa hg. Phàt hién eùa nghién cùu ehi ra ring sy phye bèi cùa khóng gian
thièng là nhàra dàp ùng nhu ciu finh thin cùa nguòi già. Nò phàn ành mot thè ùng
xù cùa hg truóe nhùng thay dòi ve khóng gian dién ra trong già dình, xóra ngÒ va
làng eùa hg. Cè nhièn, khó có Ibi tàch ròi tira ành huòng eùa càc ylu té dén lù ben
ngoài, càc yèu tó ò tara vT mò nhu chinh sàeh eùa nhà nuòc dèi vói qua trình biln
chuyén nói lai cùa nóng thòn Viét Nam nói chung, làng xà cùa nguòi Viét nói riéng.
Nghién cùu này khòng nhàm phù nhàn nhùng gì raà Kleinen dà ehi ra, raà ehi rauén
bò sung thém mot càch tiép can, luàn giài trong nghién cùu vi ragt trong vò vàn eàe
thay dói dang dién ra trong nhùng ngòi làng Viét.
Tài lieu tham khào
1. Nguyèn Phuong Chàm (2009), Bién dói vdn hóa a càc làng qué hién nay, Nxb Van hóa
thòng tin. Ha Nói.
2. Nguyèn Dàng Duy (2001), Vàn hóa tàm linh, Nxb. Vàn hóa thòng tin, Ha Nói.
3. Ta Clii Dai Truàng (1989), Thàn, nguòi va dàt Viét, California: Vàn nghé California.
4. John, Kleinen (2004), Làng Viét, dói dién tuang lai, hói sinh qua khù, Tap ehi Xua
& Nay, Nxb Dà Nàng, Dà Nàng.
775


VIÉT NAM HOC - KY YEU HÓI THAO QUOC TE LAN THU TU
5. Le Hong Ly (2009), Su tàc dóng cùa kinh té thi truàng vào le hói, tin nguang, Nxb Vàn
hóa thòng tin, Ha Nói.
6. Jackson, R. and Henri, R. (1983), Tereeplion of saered spaee.' [Khai niém ve khòng
gian linh thièng]. Journal of Cultural Geography, 3: 94-107.
7. Rigg Jonathan (2006), "Land, Farming, Livelihoods, and Poverty: Rethinking the Links
in the Rural South", World Development 34 (1), pp 180-202.
8. Seekland, K. (1997.ed). Nature is culture. Indigenous knowledge and social-cultural
aspects of trees and forests in non-European societies, London. Intermediate
Technology Publieation.

9. Tessier, Olivier (2002), "Xày dung va ggi tén khòng gian: lieh su va tàp quàn vàn
hóa d mot làng trung du" (tinh Phù Thg). In trong: Làng à vùng chàu thó song
Hong: vàn de con bó ngó, Phillippe Papin va Olivier Tessier (ehù bién), Nxb Kboa
hge xà bòi, Ha Nói.
10. Nguyèn Nggc Thanh - Nguyèn Thè Truòng (ehù bién, 2009). Tàc dóng cùa dò thi hóa,
cóng nghiép hóa tài phàt trién kinh té vd bién dói vdn hóa xà hói à tinh l'Tnh Phuc,
Nxb Khoa hge xà hgi, Ha Noi.
11. Tran Nggc Thém (2006), Tìm ve bàn sdc vdn hóa Viét Nam, Nxb Thành phò Ho Chi
Minh, Thành phò Ho Chi Minh.
12. Nguyèn Còng Thào (2009), "Su bién mài eùa nhùng bóng ma: dién giài dirai góc dò
Nhàn hgc Sinh thài". In trong: Su bién dói tón giào, tin nguang d Viét Nam, Nxb Fhé
giói. Ha Nói.
13. Nguyèn Tùng (2002), "Ve khòng gian làng". In trong: Làng a vùng chàu thó song
Hong: vàn de con bó ngó, Phillippe Papin va Olivier Tessier (ehù bién), Nxb Khoa hgc
xàhgi. Ha Nói.
14. Tran Tu (1984), Ca càu tó chùc dia làng Viét có truyén à Bdc Bó, Nxb Khoa hge xà
hgi, Ha Nói.
1 5. Tran Qude Vugng (2005), Mói truàng, con ngirài vd vàn hóa, Nxb. Vàn hóa thòng tin
va Vién Vàn hóa. Ha Nói.

776