DSpace at VNU: Chế độ thanh tra, giám sát quan lại thời Minh mạng(1820-1840): cơ cấu tổ chức, hoạt động, hiệu quả và những bài học kinh nghiệm

CHÉ Đ ộ THANH TRA, GIÁM SÁT QUAN LẠI THỜI MINH
MẠNG (1820 - 1840): c o CẤU TỞ CHỨC, HOẠT ĐỘNG,
HIỆU QUẢ VÀ NHỮNG BÀI HỌC KINH NGHIỆM
Lê Thị Thu Hiền

L. Co' cấu tố chức các đoàn thanh tra và CO’ quan giám sát dưới thời
Minh Mạng

1.1. Đoàn thanh tra
T h e o Đ à o D u y A n h t r o n g Iíán Việt từ điển, t h a n h t r a c ó n g h ĩ a là: “quan lại

do chính p h ủ sai đi x e m xét ở nhân dân m à dấu hình, không cho người biết, chỉ đi
n g ầ m xét tra cho đ ư ợ c t h ự c t íc h quan lại và tình hình địa p h ư ơ n g T u y n h iê n ,
q u a v i ệ c tìm h i ế u c á c n g u ồ n c ổ sử , c h ú n g tô i t h ấ y d ư ớ i t r i ề u M i n h M ạ n g , n h à v u a
đ ã c h o t h à n h lập c á c đ o à n t h a n h tra đ ể k i ể m tra h o ạ t đ ộ n g q u a n lại k h ô n g c h ỉ ở đ ịa
p h ư ơ n g m à c ả ở c á c c ơ q u a n h à n h c h ín h t r u n g ư ơ n g . C á c p h á i đ o à n n à y đ ư ợ c
t h à n h lập v à h o ạ t đ ộ n e c ô n g k h a i t h e o th ờ i g ia n n h ấ t đ ị n h ( c á c k h ó a t h a n h tra).
S a u đ â y là b ả n g t h ố n g k ê c á c đ o à n t h a n h tra ử t r u n g ư ơ n g đ ư ợ c t h à n h lập d ư ớ i
t r iề u M i n h M ạ n g :
B

ả

n

g

1 :

Các phái đoàn thanh tra ỏ' trung ương đưọc thành lập dưói
triều Minh Mạng

Năm thành lập

Nhiêm vu thanh tra

K ỳ hạn thanh tra

1825

T h anh tra bộ Hộ

6 năm 1 khóa

1827

T h anh tra Nội vụ phủ

3 năm 1 khóa

1827

T hanh tra bộ Công

6 năm 1 khóa

1827

T ha n h tra V ũ khố

6 năm 1 khóa

1832

T ha n h tra Nội các

6 năm 1 khóa

N g u ồ n : Đ ạ i N am th ự c lụ c , t ậ p 2 ,3

* T h S . , K h o a L ịc h s ử , T r ư ờ n g Đ ạ i h ọ c S ư p h ạ m , Đ ạ i h ọ c Đ à N ằ n g .
1. Đ à o D u y A n h , 2 0 0 5 , H á n Việt từ điể n , N x b G i á o d ụ c , tr. 2 6 5 .

391


VIỆT NAM HỌC - KỸ YẺU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THÚ TƯ

N h ư v ậ y , t r o n g th ờ i g ia n trị vì đ ấ t n ư ớ c , M in h M a n s đ ã đ ịn h lệ th à n h lập các
đ o à n t h a n h tra c á c b ộ n h ư b ộ H ộ , b ộ C ô n 2 th e o kì h ạ n t h ô n a th ư ờ n g là 6 n ă m 1
k h ó a . M in h M ạ n s rấ t c h ú t r ọ n g đ ế n h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c B ộ c h o n ê n h ầ u hết các đ o à n
th a n h tra m à ô n s c h o t h à n h lập đ ề u c ó n h iệ m v ụ t h a n h tra c á c B ộ trên n h iề u m ặ t
n h ư : sô s á c h , h o ạ t độns;, k h ả n ă n a làm v iệ c c ủ a c á c q u a n lạ i ...
Ở đ ịa p h ư ơ n g , n h à v u a c ũ n g c h o th à n h lập các đ o à n th a n h tra th e o kì h ạ n 3
n ă m h o ặ c 6 n ă m t h a n h tra t ừ n e tỉnh. T r o n g n h ữ n g t r ư ờ n a h ợ p đ ặ c biệt, nhất là đổi
v ớ i các tỉn h v ừ a trải q u a c ơ n b in h lửa, g iặ c dã, m ấ t m ù a , đói k é m . d â n tình lao loạn,
triề u đ ìn h t h ư ờ n g tổ c h ứ c m ộ t đ o à n th a n h tra đ ặ c biệt g ọ i là K in h lư ợ c đại sứ. đ ứ n g
đ ầ u là m ộ t h o ặ c h a i v i ê n đại th ần có uy tín đi k in h lí các tỉn h với n h iệ m vụ: L ự a
c h ọ n m ư u hav, là m lợi trừ hại, s ờ o a n u ổ n g đ ịa p h ư ơ n g . P h à m làm m ọi việc đ ề u
p h ả i m ộ t m ự c c ô n e b ằ n g , tr u n g trự c đ ể đi đế n c h ỗ th ả y đ ề u ổ n thỏa.
N h ư vậy. d ư ớ i triề u M in h M ạ n g , c á c đ o à n t h a n h tra đ ư ợ c duy tri và tă n g

c ư ờ n g vớ i n h i ệ m v ụ c h u n e là k iể m tra, g i á m sá t h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c cấp b ậ c h à n h
c h ín h từ tru n g ư ơ n g đ ế n đ ịa p h ư ơ n g , đ ặ c b i ệ t là L ụ c b ộ n h à m làm tro n g sạ ch v à
h ư ớ n g đ ế n s ự t h ố n g n h ấ t, đ ồ n g b ộ g iữ a c á c c ơ q u a n đ iề u h à n h đ ấ t n ư ớ c , tạo đ iề u
k iệ n c h o s ự p h á t triể n ổ n đ ịn h c ủ a đ ấ t n ư ớ c v à đờ i s ố n g n h â n dân.

Vê cơ c â u tô chức, đ ể n kì t h a n h tra ( th ư ờ n g 3 h o ặ c 6 n ă m ) , đ íc h th â n n h a v u a
c h ọ n t r o n g đội n g ũ q u a n lại vài n g ư ờ i đ ể t h à n h lập n ê n m ộ t đ o à n th a n h tra. S a u khi
t h ự c h i ệ n x o n g n h i ệ m v ụ th a n h tra, cá c vị q u a n n à y lại q u a y trở v ề đ ả m nh ận c ô n g
v i ệ c t r ư ớ c đó c ủ a m ìn h . D o đó, th a n h tra k h ô n g c ó c ơ q u a n h a y trụ sở v ă n p h ò n g
t h ư ờ n g tr ự c n h ư c ơ q u a n g i á m sát.
T h ô n a t h ư ờ n g , đ ể đ ả m b ả o tính k h á c h q u a n v à m in h b ạ c h , khi th a n h t r a c á c
B ộ h a y c á c c ơ q u a n n g a n g B ộ , n h à v u a t h ư ờ n g c h ọ n m ỗi B ộ v à i n g ư ờ i đế lập ra
p h á i đ o à n t h a n h tra c h ứ k h ô n g g ia o c h o m ộ t b ộ r iê n g biệt nào. Ví n h ư n ă m 1827,
tr o n g t h à n h p h ầ n đ o à n t h a n h tra b ộ C ô n g , M in h M ạ n g đ ã p h á i: “Đ ỏ n g lý môi chức ỉ

người, Hiệp lý 2 người, Thuộc ty 5 bộ Hộ, Lại, Le, Binh, Hình mỗi bộ 3 người,
Thuộc ty Vũ khổ, K h â m Thiên Giám, Thương bạc, Tào chính mỗi sở ì người”'. C ò n
ở địa p h ư ơ n g , k h i lập đ o à n K i n h lượ c đại sứ, n h à v u a c ũ n g rất c ẩ n trọ n g t r o n g v iệ c
c h ọ n n g ư ờ i. T h ư ờ n g là hai v iê n đại th ầ n đ ư ợ c c h ọ n đi phải là n g ư ờ i đức độ. c ó k h ả
n ă n g th a y v u a giải q u y ế t c á c c ô n g v iệ c sa o c h o th ấ u tình đạt lý.
N ă m 1838, s á u n ă m s a u k h i tiế n h à n h cải c á c h h à n h c h ín h . M in h M ạ n g đ ịn h lệ
k h ó a t h a n h tra ở cá c đ ịa p h ư ơ n g v ớ i c á c h đ iề u đ ộ n g n h â n sự n h ư sau:

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007,

392

Đại Nam thực lục, tập 3, Nxb Giáo dục, trang 597.

C H Ế Đ ộ THANH TRA, GIÁM SÁT QUAN LẠI THỜI MINH MANG

B ả n g 2: Khóa thanh tra ỏ c á c địa phương năm 1838 trỏ' đi

Nhân sư
Địa phương

4 người

Hà Nôi
Bình

Đ ịnh,

Q uáng

Nam ,

3 người

N ghệ An, T hanh Hoa

Tỉnh lớn

Quan sỏ' tại

Thuộc ty các Nha 6
bô theo làm viêc

Tứ

Gia Đ ịnh, Vĩnh Long,

2 người

Nam

1 người

phâm

trung

hoặc

lang
Lục

khoa chưởng ấn
Đ ịnh,

Sơn Tây, Bắc

Ninh, Hải D ư ơ ng
Q uàng Trị, Q uảng Bình, An

2 người

Giang, T rấ n Tây
Phủ

Tinh vừa

Thừa

Thiên,

Quảng

Ngãi, Phú Yên, K hánh Hòa,

N gũ

Bình T huận, Biên Hòa, Định

ngoại

Tường, H à Tiên, Hà Tĩnh,

K hoa đạo mỗi hạt

N inh
Q uàng

Bình,
Yên,

H ưng

Yên,

H ư ng

Hóa,

1 neười

phẩm

viên

lang

hoặc

1 viên

Tuyên Q uang, Thái N guyên,
Cao Bằng, Lạng Sơn

Nguồn: Đại N a m thực lục, tập 5.
Q u a v iệ c đ i ề u đ ộ n g n h â n s ự th a n h tra đ ịa p h ư ơ n g c ủ a M in h M ạ n g ở trê n c h o
t h ấ y c á c h p h â n c h ia t ư ơ n g đổi h ợ p lí c ủ a vị v u a n à y . N h ữ n g tỉn h lớn, k h ố i lư ợ n g

C:ông việc nhiều thì M i n h M ạ n g tăng cường thêm số lượng các quan thanh tra và
P'hẩm h à m c ũ n g c a o h ơ n n h ữ n g tỉn h vừ a. V iệ c làm n à y g iú p g i ả m b ớ t s ự c ồ n g k ề n h
v ề đội n g ũ q u a n lại t h a n h tra n h ư n g v ẫ n đ ả m b ả o c h ấ t lư ợ n g c ủ a v iệ c t h a n h tra ở
t ử n g đ ịa p h ư ơ n g .

1.2. C ơ quan gi á m sát

T r o n g n h ữ n g n ă m t ừ 1820 đế n 1832, M in h M ạ n g tiế p tụ c c h o d u y trì h o ạ t
đ'ộ n g c ủ a hai tổ c h ứ c e i á m sá t là N g ự s ử đài v à L ụ c k h o a v ớ i c h ứ c n ă n g , n h i ệ m v ụ
g iố n g n h ư n h ữ n g triề u đ ạ i t r ư ớ c đ ã q u y đ ịnh. T r o n g đó , N g ự s ử đài là tổ c h ứ c để:

'\giữ giềng moi, răn p h o n g độ (của các quan) p h à m tiểu tướng có tội, các ty trái
pihép và thời chính có thiếu sót” , c ò n L ụ c k h o a là tổ c h ứ c c h u y ê n g i á m sá t h o ạ t
đ 'ộ n g c ủ a L ụ c bộ.
1.. P h a n Đ ạ i D o ã n ( c h ủ b i ê n ) , 1 9 9 8 , M ộ t số vấn đề về quan ch ế triều N guyễn , N x b T h u ậ n H ó a ,
H uế, tra n g 35.

393


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỎC TẾ LÀN THỨ TU

N ă m 1832, M i n h M ạ n g th à n h lập c ơ q u a n Đ ô sát v iệ n đ ó n g vai trò k iể m soát
v à g i á m s á t cả triề u đ ìn h n h ằ m th ự c hiện ý đồ t ă n g c ư ờ n g g iá m sát từ t r u n g ương
đ ên đ ịa p h ư ơ n g , “ quyền hành nặng nhẹ kiềm chế lẫn

nhau, chức tước lớn nhỏ ròng

buộc lân nhau ". S ự x u ấ t h iệ n c ủ a Đ ô sát v iệ n k h ô n s chỉ h o à n to à n th ự c h iệ n chức
n ă n g g iá m sát m à c ò n tạ o đ iề u kiện c h o c ơ q u a n T ư p h á p d ư ớ i triều M in h M ạ n e đi
v à o h o à n c h ỉn h .
K hi th à n h lập Đ ô sát v iệ n , v u a M in h M ạ n e đ ã th a m k h ả o c ó c h ọ n lọc m ô hình
cơ q u a n Đ ô sá t v iệ n c ủ a n h à T h a n h , d ự a trê n m ô h ìn h đó v u a M in h M ạ n g đã áp
d ụ n e m ộ t c á ch s á n g t ạ o th ể h iệ n n g a y t r o n a v iệ c q u y đ ịn h c h ứ c n ă n g v à n h iệ m vụ
c ủ a c ơ q u a n này. N e u đ ố i v ớ i n h à T h a n h , Đ ô sát viện g iữ v iệ c g iá m sát ở lịa
p h ư ơ n g thì d ư ớ i triề u M in h M ạ n g Đ ô sát v iệ n đ ư ợ c đ ặ t ở vị trí q u a n trọ n g , là c ơ
q u a n g iá m sát c a o n h â t, g i á m sá t cả to àn b ộ triề u đ ìn h tru n g ư ơ n s c ũ n g n h ư hộ n áy

h à n h c h ín h q u a n lại ở đ ịa p h ư ơ n g . N h ìn c h u n g , c h ứ c n ă n g g i á m sát c ủ a Đ ỏ sát V ện

tương đối lớn. phạm vi giám sát rộng, cỏ thể khái quát thành các quyền cư hản ,au
đây: q u y ề n đà n h ặ c ( tứ c là v ạ c h rõ tội lỗi vi p h ạ m c ủ a q u a n lại từ bá q u a n đến
H o à n g th â n , h o à n g t ử . . . ) ; q u y ề n c a n gián n h à v u a . q u y ề n tấu trìn h trự c tiếp v ớ i nhà
v u a ; q u v ề n ghi c h é p lời n ó i, h à n h động, c ủ a n h à v u a v à c á c q u a n c h ứ c t ro n g ;ác
n g à y h ộ i triề u , n g h e c h ín h sự; q u y ề n k iể m tra cá c B ộ , N h a trone; triều n h ư v iệ c tế tự,
th iế t triều, n e o ạ i g ia o , t r ư ờ n g thi, k h o t à n g . . . ; q u y ề n p h ú c d u y ệ t cá c b ả n án.
Đ ồ n g thờ i, q u a cải c á c h h à n h c h ín h , c h ứ c c ấ p s ự t ru n g đ ứ n g đ ầ u m ồi K h o a trở
t h à n h c ấ p dư ớ i c ủ a t r ư ở n g q u a n Đ ô sát v iệ n , c h ịu s ự cai q u ả n c ủ a Đ ô sát viện trong
c ô n g vụ, c ó n h i ệ m v ụ k i ế m tra, g i á m sát c á c B ộ v à N h a ở k in h đô n h ư coi xét gian
phi tệ hại, tra c ứ u v i ệ c c h ậ m trễ, trái p h é p . . . T ấ t c ả cá c B ộ , N h a ở tru n g ư ơ n s iề u
c h ịu s ự g i á m s á t c ử s á u K h o a t h e o q u y đ ịn h : Lại K h o a k iể m s o á t L ại bộ, H à n Lâm
V iệ n , T h á i y v iện . H ộ k h o a k i ể m s o á t bộ H ộ , P h ủ nội vị. T à o c h ín h , T h ư ơ n g bạc v à
N ộ i tạng. Lỗ k h o a k i ể m so á t Lễ bộ , T h ái t h ư ợ n g tự, H ồ n g lô tự , Q u ố c t ử giám v à
K h â m th iê n g iá m . B i n h k h o a k i ể m soát B i n h b ộ , T hái b ộ c tự, k in h th à n h đề đốc v à
hai k h o th u ố c s ú n ẹ . H ì n h k h o a k i ế m soát H ìn h b ộ v à Đ ạ i lí tự. C ô n g k h o a k iể m soát
C ô n e bộ, V ũ k h ố , V ũ k h ố đ ố c c ô n g v à M ộ c thưcma,. N h ìn c h u n g , c ấ p s ự tx u rs ở
L ụ c k h o a c ó c h ứ c trá c h : '"nếu gặp những việc c h ậ m trễ, trái phép, lầm lẫn và nhìng

tệ quan lại clo bọn nha lại gian giảo đôi trắng thay đen đểu phải vạch rõ sự thực m à
hặc tẩu"\
Đ ố i v ớ i G i á m sá t n s ự s ử c ủ a m ư ờ i sá u đ ạ o c ó n h iệ m vụ: “kiểm xét địa phiung

đạo mình, nếu quan lại có những tệ tham ỏ. ch ậ m trê trái phép thì tùy việc m à ìạch
ra, tham hặc. P h à m quan viên văn võ ở Kinh thấy ai không công bằng, không giữ

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007,

394

Đại Nam thực lục, tập 3, Nxb Giáo dục, trang 362.


C HẾ ĐÔ THANH TRA, GIÁM SÁT Q U AN LAI THỜI MINH MẠNG.

phép đều được phép hặc t ấ u Đ ồ n o thời khi c ó đ iề u trầ n h o ặ c k iế n n g h ị v ề n h ừ n a
v i ệ c q u a n h ệ đ ế n c h ín h trị thì n h ữ n e v iê n g iá m s á t n à y đ ư ợ c q u y ề n n i ê m p h o n e kín
đ ệ t h ẳ n g lên n h à v u a .

về c ơ c ấ u . Đ ô sát v iệ n đ ư ợ c tổ c h ứ c th e o s ơ đ ồ sau:
V iệ n T r ư ở n e
(T ả, h ữ u Đ ô n g ự sử)

Lục khoa

G i á m sá t n g ự s ử m ư ờ i sá u đạ o

(C ấp sự trung)

( G i á m sát n g ự sử)

H ai ty e iú p v iệ c *
( L ụ c sự, th ư lại)
Đ ứ n c đ ầ u Đ ô sát v iệ n là hai vị t r ư ở n a q u a n T ả , h ữ u đ ô n g ự s ử m a n g h à m
c h á n h nhị p h ẩ m , g iú p v iệ c c h o T ả , h ữ u đô n g ự s ử là T ả , h ữ u p h ó đ ô ngụ' s ử m a n g
h à m tò n g nhị p h ẩ m . N h ư v ậ y , c h ứ c q u a n V iệ n t r ư ở n g n g a n g vớ i c h ứ c T h ư ợ n g th ư
s á u B ộ , T ả . h ữ u p h ó đ ô na;ự s ử n g a n g vớ i c h ứ c T h a m tri s á u bộ. Đ ồ n g th ờ i, trư ở n g
q u a n Đ ô sát v iệ n , T h ư ợ n g th ư s á u bộ, T h ô n g c h ín h s ứ ty v à Đ ạ i lý tự h ợ p th à n h

ucỉm khanh'’'’( c h ín c h ứ c q u a n đ ứ n g đ ầ u triều). Đ i ề u đ ó c h o th ấ y t ầ m q u a n t r ọ n g c ủ a
c á c c ơ q u a n g iá m sá t v à vị trí, vai trò c ủ a V iệ n t r ư ở n g V iệ n đ ô sá t d ư ớ i triều
N g u y ễ n n ó i c h u n g v à t r i ề u M in h M ạ n g nói riê n g .
D ư ớ i V iệ n t r ư ở n g là L ụ c k h o a v à G i á m s á t n g ự s ử m ư ờ i s á u đạo. Đ ứ n g đ ầ u
L ụ c k h o a là sá u v i ê n c ấ p s ự t r u n e m a n g h à m c h á n h n g ũ p h ẩ m , g i á m sá t h o ạ t đ ộ n g
c ủ a sá u B ộ. M ư ờ i sá u v i ê n g i á m sá t n e ự s ử c ủ a m ư ờ i s á u đ ạ o t r o n a c ả n ư ớ c d o các
v iê n T ổ n g trấn h o ặ c T u ầ n p h ủ đ ứ n g đ ầ u k iê m n h iệ m , tất c ả đ ề u m a n g h à m c h á n h
ngũ phẩm .
V iệ c q u y đ ịn h L ụ c k h o a v à G i á m sát n g ự s ử m ư ờ i s á u đ ạ o v à o m ộ t c ơ q u a n
g i á m sát c a o n h ấ t ( Đ ô sát v i ệ n ) là m ộ t s á n g tạ o c ủ a triề u M in h M ạ n g so vớ i n h à
T h a n h ở T r u n g Q u ố c . T h e o Đại Thanh hội điến L ụ c k h o a g i á m sát ở k in h đô v à
k h ô n g trự c th u ộ c Đ ô s á t v iệ n . L ụ c k h o a có n h i ệ m v ụ c h ín h là k i ể m so á t m ọ i sổ
s á c h , tấu sớ từ c á c n ơ i đ ế trìn h H o à n g đ ế và c ó th ế "phong bác" c h ú n g - tứ c là trả về
s ổ sá c h , tấu s ớ n à o sai q u y c á c h h o ặ c c ó lỗi lầ m . C h ứ c c ấ p s ự t r u n g c á c k h o a đ ư ợ c
q u y ề n g i á m sát c á c b ộ ở K i n h th à n h . T h e o Hội điển nhà Nguyễn, L ụ c k h o a trự c
th u ộ c Đ ô sát v iệ n , k h á c v ớ i L ụ c k h o a n h à T h a n h đ ộ c lập v ớ i Đ ô sá t v iện . V ớ i q u a n

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007,

Đại Nam thực lục, tập 3, N xb Giáo dục, trang 362.

395


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN THÚ TU

hệ trự c th u ộ c , C ấ p s ự t r u n g c á c k h o a t r ở t h à n h c ấ p d ư ớ i c ủ a t r ư ở n g q u a n Đ ô sát
v iện , c h ịu s ự cai q u ả n c ủ a Đ ô sá t v i ệ n trons, c ô n g v ụ . Đ â y là c h ủ t r ư ơ n g tă n g c ư ờ n g
tính t h ố n g n h ấ t t r o n g t h ể t h ứ c g i á m sá t q u a n lại t r ê n to à n q u ố c c ủ a triề u M in h
M ạ n g , trá n h v iệ c tạ o n ê n n h ữ n g c ơ q u a n g i á m sá t r i ê n g biệt c ó q u y ề n lực rấ t lớn ỏ'

K in h th à n h n h ư L ụ c k h o a c ủ a n h à T h a n h .

2. Hoạt động thanh tra, giám sát quan lại dưói thòi Minh Mạng
C ô n g v iệ c t h a n h tra, g i á m s á t q u a n lại d ư ớ i th ờ i M in h M ạ n e h o ạ t đ ộ n s d ự a
trên 3 nguyên tắc c h ủ đ ạ o : T h a n h tra , g i á m sá t t h e o h ệ t h ố n g d ọ c c ủ a c á c c ấ p h à n h
c h ín h ; t h a n h tra, g i á m s á t t r o n s nội b ộ c á c c ấ p h à n h c h ín h ; t h a n h tra , g iá m sá t c h é o
lẫn n h a u g iữ a cá c c ấ p b ậ c h à n h c h ín h . B ê n c ạ n h đó , đ ế h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g i á m sát
th ự c s ự c ó hiệu q u ả , M i n h M ạ n s d ã c h o thi h à n h một so chính sách, biện pháp ho

trợ n h ư n g h iê m trị q u a n lại t h a n h tra, g i á m sá t k h ô n e làm đ ú n g c h ứ c trá c h ; k h ả o
h ạ c h q u a n lại; q u y đ ịn h n e u y ê n tắ c hồi tị h a y c ó n h ữ n g c h ín h s á c h đãi n s ộ đ ổ i với
các q u a n th a n h liê m c h í n h t r ự c v à đội n g ũ q u a n lại là m n h iệ m v ụ t h a n h tra. g i á m sát
n h ằ m k h u y ể n k h íc h h ọ là m t ố t n h i ệ m v ụ c ủ a m ìn h .

2. /. Hoạt động íltanlĩ tra
* Hoạt động thanh tra các cấp hành chính ở trung ương
D ư ớ i thời M in h M ạ n g , n h à v u a đ a t h à n h lập c á c đ o à n t h a n h t r a n h à m k i ể m tra
ho ạ t đ ộ n g c ủ a c á c B ộ , N h a ở k i n h t h à n h , t h ô n g t h ư ờ n g th e o kì h ạ n 6 n ă m m ộ t k h ó a .
C á c đ o à n th a n h tra n à y t h ư ờ n g c ó n h i ệ m v ụ k i ế m x é t số s á c h c á c B ộ , k iế m k ê tài
sản lư u g iữ tro n g c á c k h o t à n g c ủ a tr iề u đ ìn h . D o đ ó , tro n g s ố c á c đ o à n t h a n h tra
h o ạ t đ ộ n g d ư ớ i tr iề u M i n h M ạ n g c h ủ y ế u là t h a n h tra N ộ i c á c (n ơ i lư u g iữ tấu sớ,
v ă n th ư ), b ộ H ộ ( n ơ i p h ụ t r á c h th u th u ế , chi c ấ p l ư ơ n g bone,, tiề n t h ư ở n e . . . ) , b ộ
C ô n g ( n ơ i p h ụ tr á c h s ử a s a n g , x â y d ự n g lă n g tẩ m . c u n g đ iện , đ ắ p đê, làm đ ư ờ n g ,
đ ó n g t h u y ề n . . . ) , v à c á c N h a lo v i ệ c g i a o t h ô n g , k h o t à n g n h ư N ộ i v ụ p h ủ , V ũ k hố.
Đ ế n k h ó a th a n h tra, đ í c h t h â n n h à v u a lự a c h ọ n t r o n g m ỗ i B ộ , N h a m ộ t h o ặ c hai
n g ư ờ i s u n g v à o đ o à n t h a n h tra . S a u đ â v là c á c lầ n t h a n h tra t iế n h à n h ở c â p tru n g
ư ơ n g d ư ớ i triều M i n h M ạ n g :
V i ệ c t h a n h tra c á c B ộ , N h a t h ư ờ n g đ ư ợ c tiế n h à n h 6 n ă m m ộ t lần. R i ê n g N ộ i
v ụ p h ủ , do đ â y là n ơ i c ó m ư ờ i k h o c h ứ a n h ữ n e đ ồ q u ý g iá c ủ a triề u đ ìn h n ê n 3 n ă m
m ộ t lần th a n h tra. Đ ế n kì t h a n h tra, đ ố i v ớ i n h ữ n g c ơ q u a n lư u RÌữ n h iề u sổ s á c h

n h ư b ộ C ô n e thì: “c ứ xét từ trước đến nay, tắt cà các thứ tài liệu khai tiêu thực tại,

chứa tại, chứa từ trước, mới thu vào theo từng khoản m à k h ả m xét"\ h a y N ộ i c á c

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007,

396

Đại Nơm thực lục, tập 3, Nxb Giáo dục. trang 597.


CH Ể Đ ộ T H A N H TRA, G IÁM SÁT Q U AN LAI THỜ I MINH MẠNG

thì k iể m kê: ‘7ắw, .vó', văn thư, bản đồ, sô sách , ấn tín từ n ă m Minh M ạ n g thứ nhát

ăến hiện to /” 1, h o ặ c đ ố i v ớ i n h ữ n a k h o c h ứ a thì t h e o t ừ n g v ậ t d ụ n g m à k iể m kê.

Bảng 3: Hoạt động thanh tra ở cấp trung ương dưới triều Minh Mạng
(1820 - 1840)
STT

T h ò i g ian t h a n h t r a

Đ ia đ iể m t h a n h t r a

1

7/1824

T hanh tra V ũ khô

2

2/1825

T h anh tra bộ Hộ

3

3/1825

T h anh tra K ho N ội tàng

4

2/1827

T h anh tra N ội vụ phủ

5

8/1827

T hanh tra bộ C ông

6

4/1830

T hanh tra N ội v ụ phù

7

1/1831

T h a n h tra bộ Hộ

8

6/1832

T ha n h tra Nôi các

9

9/1833

Thanh tra bộ C ông

10

2/1835

T hanh tra K ho thuốc súng

Nẹuồn: Đại N a m thực lục, t ậ p 2 - 4 .
N h ư vậy, h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra ở c ấ p tr u n g ư ơ n g d ư ớ i triề u M in h M ạ n g đ ư ợ c
th ự c hiện th ư ờ n g x u y ê n th e o từ n g k h ó a . T u y n h iê n , th ờ i h ạ n k h ó a t h a n h tra tư ơ n g đối
dài (6 n ă m 1 k h ó a ) v à c ũ n g chỉ th ự c h iệ n đ ố i v ớ i c á c m ộ t số c ơ q u a n tro n g triều đình.
* Hoạt động thanh tra ở các địa p h ư ơ n g

C h o đ ế n t r ư ớ c n ă m 1 838, h ầ u n h ư c h ư a c ó vị v u a n à o t r o n g lịch s ử c h ế độ
p h o n g kiến V i ệ t N a m đ ị n h lệ t h a n h t r a c ụ th ể , á p dụns; c h o c á c đ ịa p h ư ơ n g t r o n g cả
n ư ớ c . V iệ c k i ể m sá t e i ữ a t r u n g ư ơ n g v ớ i đ ịa p h ư ơ n g c h ủ y ế u t h ô n g q u a c á c tổ c h ứ c
h a y c ơ q u a n g i á m s á t. C ô n g tá c t h a n h tra c ủ a triề u đ ì n h v ớ i đ ịa p h ư ơ n g c h ư a đ ư ợ c
tiế n h à n h t h ư ờ n g x u y ê n v à t h ư ờ n g d o c á c B ộ đ ả m n h ậ n . N ă m 1 824, b ộ H ộ : “ tâu tập

sách thanh tra việc thu thuế của quan lại Thanh N g h ệ và Ninh Bình nên đ e m phán
x ử hơn 100 người”2, q u a đ ó c h o t h ấ y c ô n g tá c t h a n h tra ở đ ị a p h ư ơ n g d o c á c B ộ tiế n
h à n h . M ỗ i B ộ tù y t h e o p h ạ m vi q u y ề n h ạ n , t r á c h n h i ệ m c ủ a m ì n h lập ra cá c đ o à n
t h a n h tra các đ ịa p h ư ơ n g t r o n g c ả n ư ớ c .

1. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , t ậ p 4 , N x b G i á o d ụ c , t r a n g 3 1 4 .
2. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , t ậ p 3, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 3 6 8 .

397


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỦ TU

N ă m 1833, v u a M i n h M ạ n g : “định lệ thanh tra khóa lệ ở sáu tinh N a m Kì, lấv

những n ă m Dần, Tỵ, Thân, Hợi làm khỏa thanh t r a Đ i ề u n à y ch o th ấ y M in h
M a n s đ ã b ắ t đ ầ u c h ú ý đ ế n c ô n e tác t h a n h tra ở c á c đ ịa p h ư ơ n g . T iế n t h ê m m ộ t
b ư ớ c t r o n g v iệc t ă n g c ư ờ n g m ối liên h ệ ơ iữ a triề u đ ìn h v ớ i đ ị a p h ư ơ n g , n ă m 1838,
M in h M ạ n g c h ín h t h ứ c đ ịn h lệ k h ó a th a n h tra ở c á c đ ịa p h ư ơ n e . T h e o lệ n à y , c ứ 3
n ă m m ộ t lần, tr iề u đ ì n h lại tiế n h à n h th a n h tra tất cả c á c tỉn h tro n g cả n ư ớ c . T ù y
th e o tỉn h lớn h a v v ừ a m à số lưcmg n h â n s ự t ro n g đ o à n t h a n h tra có sự k h á c n h a u
(thể h iệ n ở bảna, 2). T ừ đ â y , c ù n g v ớ i G iá m sát m ư ờ i s á u đ ạ o . triề u đ ìn h đ ã k iể m sát
c hặt c h ẽ h ơ n các đ ịa p h ư ơ n g b ằ n g c á c k h ó a th a n h tra đ ư ợ c tiế n h à n h th ư ờ n g x u y ê n ,
có tố c h ứ c .

B ê n c ạ n h c á c k ỳ th a n h tra v ớ i th ờ i g ia n q u y đ ịn h , t r o n a n h ữ n g trư ờ n g h ợ p đặc
biệt, n h ấ t là đối vớ i c á c đ ịa p h ư ơ n g v ừ a trải q u a c ơ n b in h lửa, g i ặ c dã, m ấ t m ù a , đói
k é m , d â n tình lao lo ạn , triề u đ ìn h t h ư ờ n g tổ c h ứ c m ộ t p h á i đ o à n th a n h tra đ ặ c hiệt
gọi là K i n h lư ợ c đ ạ i s ứ , d o m ộ t h o ặ c h a i v iê n đại th ầ n c ó u y tín đ ứ n a đầu, di k in h lý
các tỉnh.
D ư ớ i triề u v u a G i a L o n e , c h ế đ ộ k in h lư ợ c đại s ứ c ũ n g đ ã bắt đ ầ u d ư ợ c th ự c
hiện. T u y n h iê n , v ẫ n c ò n n h i ề u h ạ n c h ế n h ư c h ư a đ ư ợ c tô c h ứ c t h ư ờ n g x u y ê n v à
h iệ u q u ả h o ạ t đ ộ n g c h ư a c ao. Đ ế n thời M in h M ạ n g , ô n g đ ã t ă n g c ư ờ n g c á c p h á i
đ o à n t h a n h tra, g i á m sá t đi k in h lý c á c đ ịa p h ư ơ n g t r o n g cả n ư ớ c . Đ o à n K in h lư ợ c
nàv đ ư ợ c v u a M i n h M ạ n g tra o q u y ề n h ạ n rất lớn. th a y m ặ t n h à v u a thị s á t, giải
q u v ế t m ọ i c ô n g v i ệ c tại c h ỗ , rồi b á o c á o lên v u a sau.
T u y n h iê n , K i n h lư ợ c sứ k h ô n g p h ả i c ó q u y ề n v ô h ạ n m à bị h ạ n c h ế b ở i u y
q u y ề n n h à v u a . V í d ụ t r o n a tr ư ờ n g h ọ p c á c v iê n K in h lư ợ c T r ư ơ n g M in h G i ả n g v à
T r ư ơ n g Đ ă n g Q u ế t r á c h p h ạ t, th u b ằ n g sắc đ e m 2,iam L ã n h b i n h H à T iê n là H o à n g
V ă n L ý d o ức h i ế p lấy tiề n v à c h iế m c o n gái n h ả d â n , s a u đ ó x in lấy P h ó L ã n h b in h
trấn T â y là H oàne, Q u a n g T h ô n g s u n g bổ lã n h b in h H à T iê n . V iệ c làm đó c ủ a c á c
v iê n K i n h lư ợ c m ặ c d ù đ ã đ ư ợ c M i n h M ạ n g c h ấ p c h u ẩ n y lời x in n h ư n g n h à v u a
vẫn tỏ ra k h ô n g h à i I o n s : “ F ổ biền hèn mạt là H o à n g Văn Lý đành rằng tội không

thể tha thứ nhưng Lãnh binh cũng lù quan to một tỉnh, nếu p h ạ m tội thu ẩn, giữ lại
tham ìĩặc đợi chỉ mới phải, chứ nếu vội cách chức, bắt giam chưa tâu đa xét x ử
trước thì không phải đâu. Các Kinh lược sử là bầy tôi thân tín của ta, phen này cho
đi kinh lý n h a m nh ữn g việc quản dân trọnỌ' đại đểu ủy thác cho cả, duy đến việc
thưởng phạt quan to há nên chuyên quyền nh ư thế. Sau này nên cân thận dể tránh

lời công nghị của đình thần ”2.

1. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , tậ p 3. N x b G i á o d ụ c . t r a n g 8 5 2 .
2. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , tậ p 4, N x b G i á o d ụ c . tr a n g 9 6 7 .

398


C H Ế Đ ộ TH AN H TRA, GIÁM SÁT QUAN LAI THỜ I MINH MẠNG.

M ặ c d ù v ậ y t r o n e t h ự c tế, h o ạ t đ ộ n g c ủ a cá c đ o à n K i n h lư ợ c s ứ đ ã th u đ ư ợ c
n h iề u k ế t q u ả đ á n g k ể n h ư t h ẳ n g tay t r ừ n e trị m ộ t số q u a n lại t h a m n h ũ n g , cởi bỏ
nỗi o a n ức c ủ a d â n c h ú n g , g ó p p h ầ n đ ư a c ô n g v iệ c h à n h c h ín h c ủ a cá c đ ịa p h ư ơ n g
đi v à o nề n ế p h ơ n . B ê n c ạ n h đ ó , n h ữ n e k h ó k h ă n n h ư c h iế n tra n h , m ấ t m ù a . đói
k é m c ũ n e đ ư ợ c k ịp th ờ i k h ắ c p h ụ c , tạ o đ iề u k iệ n c h o đời s ố n ạ c ủ a n h â n d â n cá c đ ịa
phưcrng t r o n g c ả n ư ớ c d ầ n d ầ n đ ư ợ c ổ n định.

2.2. Hoạt động giám sát
T r o n e h ơ n m ư ờ i n ă m đ ầ u d ư ớ i triề u v u a M in h M ạ n e , h o ạ t đ ộ n g g iá m sá t q u a n
lại c h ủ y ế u đ ư ợ c g ia o c h o N g ự sử đài v à L ụ c k h o a . T u y n h iê n , h o ạ t đ ộ n g c ủ a hai tổ
c h ứ c g i á m sá t n à y c h ư a đ ạ t h iệ u q u ả c a o , m ớ i chỉ th ự c h iệ n n h i ệ m v ụ c a n g iá n n h à
v u a v à g i á m sát L ụ c bộ. Ở đ ịa p h ư ơ n g lúc nà y đ a n g tồ n tại c á c c ấ p h à n h c h ín h
th à n h , trấ n , d o a n h v ớ i s ự tậ p t r u n g q u y ề n lực rất lớ n t r o n g tay cá c v i ê n t ổ n g trấ n . Vì
v ậ y , v iệ c g i á m sát q u a n lại ở đ ịa p h ư ơ n g t r o n g th ờ i g ia n n à y c h ủ y ế u đ ư ợ c ẹ ia o cho
cá c v i ê n t ổ n g trấ n v à trấ n th ủ . N ă m 1827: “ Vua sai trấn N a m Định xét thực trạng

quan lại và tâu lên tình hình giặc cướp ở địa p h ươ ng gần đây, quan quân đi tuần
bắt giặc, làm việc tốt xấu n h ư thế nào, quan lại p h ủ huyện có tham tài không . . . .
H a y c ũ n g v à o n ă m 1827, M i n h M ạ n g lện h cho: “Tổng tran Bắc thành xét hạch

quan lại các tào”2.N h ư v ậ y , c h o đ ế n t r ư ớ c n ă m 1832, h o ạ t đ ộ n g g i á m sát c ủ a c á c tổ
c h ứ c g i á m s á t g ặ p n h i ề u k h ó k h ă n v à tồ n tại n h iề u h ạ n c h ế n h ấ t đ ịn h , đ ặ c b iệt là
c ô n g tá c g i á m sát g i ữ a tr iề u đ ìn h t r u n g ư ơ n g vớ i đ ịa p h ư ơ n g .
X u ấ t p h á t t ừ t h ự c tế đ ó , n ă m 1832 s a u khi tiế n h à n h p h â n c h ia lại c á c đ ư n vị
h à n h c h ín h , v u a M i n h M ạ n g c h ín h th ứ c t h à n h lập Đ ô sá t v iệ n - c ơ q u a n c h u y ê n

t rá c h v iệ c g i á m sát h o ạ t đ ộ n g q u a n lại t r o n g triề u đ ìn h t r u n g ư ơ n g v à ở đ ịa p h ư ơ n g .
K ể t ừ đ â y , h ầ u h ế t c á c h o ạ t đ ộ n g g iá m sát đ ề u d o V iệ n đ ô sá t đ ả m n h ậ n ( h o ạ t đ ộ n g
g iá m sát c ủ a c á c c ơ q u a n h à n h c h ín h k h á c k h ô n g đ á n g kế). H o ạ t đ ộ n g c ủ a Đ ô sát
v iệ n đ ư ợ c th ể h iệ n trê n c á c m ặ t s a u đây:
* Hoạt động can gián nhà vua
T h e o q u y đ ị n h c ủ a M i n h M ạ n g , Đ ô sá t v iệ n là c ơ q u a n g i á m sá t c a o n h ấ t c ủ a
b ộ m á y t r i ề u đ ìn h t r u n g ư ơ n g , k h ô n g c h ịu s ự k i ể m s á t c ủ a b ấ t k ỳ c ơ q u a n n à o ở
tr iề u đ ìn h t r ừ n h à v u a . Đ ồ n g t h ờ i, c á c v i ê n K h o a đ ạ o c ó q u y ề n đ à n h ặ c từ h o à n g
th â n q u ố c th íc h , h o à n g tử , c h u c ô n g c h o đ ế n b á q u a n v ă n v õ t r o n g k in h , n g o à i trấ n
v à n g a y c ả n h à v u a . N h ư v ậ y , q u y ề n c a n g iá n n h à v u a , k ể c ả c á c n g h ị q u y ế t do
t r i ề u đ ì n h b a n ra m à k h ô n g h ợ p v ớ i t h ự c tế ( p h ầ n lớ n c á c n g h ị q u y ế t đ ó đ ề u d o v u a

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đại Nam thực lục, tập 2, Nxb Giáo dục, trang 570.
2. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đ ại Nam thực lục, tập 2, Nxb Giáo dục, trang 703.

399


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỦ TƯ

b a n h à n h ) n ằ m t r o n g q u v ề n h ạ n , c h ứ c n ă n g v à n h i ệ m v ụ c ủ a cá c q u a n K h o a đ ạ o
t r o n g V iệ n .
N ă m 1837, M i n h M ạ n g c ó ý c h o n h ữ n e tú tài g ặ p ân đ iể n h ạ c h b ổ q u a n c h ứ c
h a y th u ộ c diện c ố n g c ử h ằ n a n ă m c ũ n g đ ư ợ c tiế p t ụ c th i H ộ i n h ư n g N g ự s ử N g u y ễ n
V ă n L ư ợ n g tâu r ằ n e đ iề u n à y c h ư a đ á p ứ n g đ ư ợ c m o n a m u ố n c ủ a s ĩ tử, xin: “'phàm

các cử nhân khoa tú tài được ân cho đo, chuẩn cho cùng

với cử nhân các khoa

được như nhau, duy các cử nhân khoa sau thi Hội không trúng, lại hạn cho thi Hội
lần hai đế đợi bo, các tú tài gặp ân điên hạch bô giáo chức và lệ cung cử hằng n ă m
thì không được d ự ”1.V u a n g h e t h e o v à c h u ẩ n tâu.
N h ìn c h u n g , n h ữ n g lời c a n n g ă n c ủ a c á c v iê n K h o a đ ạ o t r o n e V iệ n đ ư a ra đ ề u
đ ư ợ c vu a tô n tr ọ n g v à tr u y ề n k h e n t h ư ở n g . T u y n h i ê n , k h ô n g p h ả i lời c a n g iá n n à o
đ ư a ra c ũ n g đ ề u đ ư ợ c v u a c h ấ p n h ậ n . B ở i lẽ, t r o n g t h ự c tế, M in h M ạ n g là m ộ t ô n g
v u a q u v ế t đ o á n , đ ồ n g th ờ i k h á n ó n g n ả y s o v ớ i c á c v ị v u a k h á c c ủ a triề u N g u y ễ n .
N ă m M in h M ạ n g th ứ 16 ( 1 8 3 5 ), s a u khi triề u đ ìn h d ẹ p x o n g c u ộ c k h ở i n g h ĩa c ủ a Lê
V ă n K h ô i, viên c ấ p s ự t r u n g N g ô K i m L â n tâ u r ằ n g : “N a y N a m K ỳ đã yên, nhân

dân ai chăng vui m ừ n g ? N h ư n g trong đó hoặc giả có người vì thù oán m à vu cáo
nhau, nếu cứ nhất khái tra hỏi, thì những kẻ hiếu sự nhân đó gâv nên vụ án liên luỵ
dây dưa làm thêm phiền nhiêu. Vậy xỉn truyền dụ cho quan to các địa phương
chuyên sức cho các nha m ô n làm việc hình án: nếu cỏ đơn to cáo nhau về việc theo
giặc thỉ không nên chấp nhận xét xử. Tưởng đó cũng là một cách làm thiện hậu"1.
L ờ i c a n g iá n c ủ a N g ô K i m L â n đ ư a ra v à o đ ú n g th ờ i đ i ể m M in h M ạ n g đ a n g c ò n rất
tứ c g iậ n L ê V ă n K h ô i, d o đ ó k h ô n g đ ư ợ c n h à v u a c h ấ p th u ậ n . M in h M ạ n g c h o rằng:
N g ô K im L â n n ó i đ i ề u d u n e tú n g k ẻ gian đ ể c ầ u cái t i ế n g k h o a n d u n g , liền cá ch
c h ứ c v à g ia o c h o b ộ H ì n h trị tội. S a u n à y , k h i b ì n h tĩn h n g h ĩ lại, M in h M ạ n g đ ã n g h ĩ
lại lời tâ u đó c h ỉ là ý n g h ĩ sai lầm , v ả là n g ô n q u a n c h a n g n ỡ p h ạ t n ặ n g n ê n ch o
p h ụ c c h ứ c trở lại.
N h ư vậy. m ặ c d ù triề u đ ìn h v à n h à v u a c ó đ ề c a o v a i trò c ủ a c á c q u a n n g ô n
q u a n đ ế n m ứ c đ ộ n à o đi n ữ a thì t h ự c q u y ề n c á c q u a n K h o a đ ạ o c ũ n g chỉ trên ỉí
th u y ế t m à thôi. V u a v ẫ n là n g ư ờ i q u y ế t đ ị n h v à c ó q u y ề n b á c b ỏ k h i lời c a n g iá n
đ ư a ra k h ô n g h ợ p lý, k h ô n g đ ú n g v ớ i ý v u a . Đ â y là m ộ t t r o n e n h ữ n a h ạ n chế tro n g
h o ạ t đ ộ n g can g iá n n h à v u a c ủ a c á c v iê n K h o a đ ạ o t r o n g V iệ n .
* Ghi chép trong các ngày hội triều, nghe chính sự
- G h i c h é p lời n ó i, h à n h đ ộ n g c ủ a v u a :

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đ ại Nam thực lục, tập 5, Nxb Giáo dục, trang 126.

2. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đ ại Nam thực lục, tập 4, Nxb Giáo dục. trang 729-730.

400


CHẾ Đ Ô T H A N H TR A, GIÁM SÁT QUAN LẠI THỜ I MINH MẠNG.

T h e o K h â m định Đại N a m hội điên sự lệ: “G ặ p ngày vua ở điện nghe chính sự

thì hai người thuộc viên của Viện đô sát đứng ở hai bên Tả - hữu trên điện xung làm
chỗ cư trú, p h à m vua có nói năng, đi đ ứ ng gì đều kính câu ghi chép. N e u vua có đi
chơi thì theo hầu ghi chép cũng n h ư thế. N h ữ n g viên nào ghi chép thì phải kí tên
vào cuổi giấv, cứ đến hết thảng, đ e m nộp các bản ghi chép suốt tháng để đường
quan ỏ• Viện sửa chữa, viết lại cân thận, đóng thành tập rỗi cùng kí tên đóng ân của
Viện, g ia o cho Q u ốc T ử G i á m thu giữ" .
K hi v u a n g ự x e đi c h ơ i, v i ê n K h o a đ ạ o th u ộ c V iệ n đ ô sát c ũ n g p h ả i th e o h ầ u
uhi c h é p c ấ n th ậ n , rõ r à n ? lời c ủ a v u a n ó i, v iệ c v u a làm . S a u đó, đ e m b ả n c h é p để
q u a n V iệ n đ ô sát s ử a c h ữ a , q u a n trự c b a n đ ó n g ấ n q u a n p h ò n g ở g i ữ a hai tờ k h á c
nhau. V iê n đ ư ơ n g q u a n trự c th ấ y c ó c h ồ t ro n g b ả n g h i c h é p c h ư a rõ r à n g c ầ n ph ả i
trích ra t h a m h ặ c n g a y . N g ư ợ c lại, v iê n K h o a đ ạ o ghi c h é p n g à y đ ó đ ư ợ c q u y ề n g iữ
ý k iế n c ủ a m ìn h n ế u th ấ y b ả n g h i c h é p t h ỏ a đ á n g h ợ p lý.
- G h i c h é p lời n ó i, h à n h đ ộ n g c ủ a q u a n lại:
N ă m 1832, v u a M i n h M ạ n g c ó d ụ rằ n g : “p h à m các nha m ô n ở Lục bộ và Nội

các có tàu việc gì thì một người K h o a đạo được phép theo ban thứ d ự thính, n ă m
từng việc m à ghi chủ để phòng khi có cần kiểm điểm tham hặc ” 2, d o đó ph ả i ghi
c h é p lại. N g o à i ra, c á c c h ư ơ n g s ớ c ủ a c á c đ ịa p h ư ơ n g tấ u tr ì n h v ề triề u đ ìn h , s a u khi
n h à v u a x e m x o n g , N ộ i c á c c ó t r á c h n h i ệ m làm m ộ t p h ó b ả n v à c h u y ể n g ia o c h o
V iệ n đ ô s á t x e m x é t v i ệ c gì c ầ n là m thì tríc h ra là m lấy, c ò n lại thì k iể m tra, đối

chiếu hạn trong mười ngày phải đem bản phụ đó trả lại để Nội các lưu giữ. Các bản
th ả o , chỉ d ụ c ủ a n h à v u a b a n x u ố n g đ ề u d o N ộ i c á c s a o lục c h u y ể n s a n g c h o V iệ n
đô sát, c á c K h o a đ ạ o p h ả i g h i rõ h ọ tê n , c h ứ c vị v à o t ờ s a o c h é p đ ể p h ò n g khi tra

cứu đến.
Đ ồ n g th ờ i, c á c v i ê n K h o a đ ạ o c ò n đ ư ợ c h ư ở n g m ộ t đ ặ c â n c ủ a triề u đ ìn h đ ó là
đ ư ợ c d ự h ầ u h ế t c á c b u ổ i h ọ p b à n ở triề u đ ìn h , t r ừ n h ữ n g v iệ c c ơ m ậ t. C ơ q u a n triệ u
tập c u ộ c h ọ p p h ả i b á o trư ớ c c h o V i ệ n đ ô sát m ộ t n g à y . T r ư ở n g q u a n sẽ c ử ra hai
v iê n K h o a đ ạ o đ ế n x e m x é t, g i á m sá t c á c đại th ần , v i ê n n à o v ắ n g m ặ t p h ả i g h i rõ lý
d o đ ể b a n c h ủ k h ả o b á o c á o v ớ i đ ìn h t h ầ n d ự hội n g h ị, s a u đ ó g h i v à o sổ lưu. V i ê n
K h o a đ ạ o đ ư ợ c q u y ề n v ạ c h tội n h ữ n g v i ệ c là m sai trái c ủ a h ộ i n g h ị.
N h ìn c h u n g , q u á trìn h g h i c h é p lời nói, v iệ c là m c ủ a v u a v à q u a n lại c ủ a cá c
q u a n K h o a đ ạ o tr o n g V iệ n đ ô sá t là m ộ t t r o n g n h ữ n g h o ạ t đ ộ n g q u a n t r ọ n g c ủ a
V iệ n , đ iều n à y liên q u a n đ ế n p h é p tắ c v à q u y c h ế c ủ a triề u đ ình. V ì v ậ y , đòi h ỏ i c á c
1. N ộ i c á c t r i ề u N g u y ễ n , 1 9 9 3 , K h â m đ ịnh Đ ạ i Nam h ộ i điển s ự lệ , t ậ p 14, N x b T h u ậ n H ó a ,
H u ế , t r a n g 130.
2. Q u ố c s ử q u á n tr iề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , t ậ p 3, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 3 6 3 .

401


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TẾ LẦN THỨ TU

K h o a đ ạ o p h ả i g h i c h é p n g h i ê m tú c v à p h ả i c h ịu h o à n t o à n tr á c h n h i ệ m đối vớ i bản
ghi c h é p c ủ a m ìn h .
* G i ám sát hoạt động quan lại ở trung ương
G iá m sá t h o ạ t đ ộ n g c ủ a cá c q u a n lại là m ộ t t r o n g n h ữ n g n h i ệ m v ụ v à h o ạ t
đ ộ n g c h ín h c ủ a Đ ô sá t v iện . Q u y ề n g iá m sát, đ à n h ặ c n à y k h ô n g tr ừ m ộ t ai, trên từ
H o à n g th â n q u ố c th íc h , h o à n g tử, d ư ớ i đ ế n b á q u a n v ă n v õ t r o n g triề u v à ở cá c địa
phương,

về v i ệ c

n à y v à o n ă m 1832, M in h M ạ n g d ụ rằ n g : “H o à n g thân quốc thích,

các quan lớn nhỏ trong kinh ngoài trấn có việc gỉ không công bằng, không giữ
phép, dổi trá, bưng bít, chuyên quyền đền phải tham hặc'1. D o đó, c á c v iê n K h o a
đ ạ o t r o n g V iệ n c ó q u y ề n v à đ ư ợ c p h é p đ à n h ặ c tấ t c ả q u a n lại k h ô n e k ể n g ư ờ i đ ó là
ai, g i ữ c h ứ c gì, n h ư n g p h ả i đ ả m b ả o nói đ ú n g s ự th ật. V iệ c g iá m sát q u a n lại ở tru n g
ư ơ n g th ư ờ n g do L ụ c k h o a đ ả m n h i ệ m b a o g ồ m g i á m s á t to à n b ộ h o ạ t đ ộ n g đội n g ũ
q u a n lại tr o n g c á c B ộ v à N h a .
- G iá m sá t c á c B ộ:
T ừ k h i Đ ô s á t v iệ n đ ư ợ c t h à n h lập, h o ạ t đ ộ n g g i á m sát L ụ c b ộ c ủ a L ụ c k h o a
n g à y c à n g đ ư ợ c t ă n g c ư ờ n g v à đ ạ t đ ư ợ c n h ữ n g h i ệ u q u ả n h ấ t đ ịn h . T r o n g su ố t q u á
trìn h h o ạ t độnơ đó , c á c v iê n c ấ p s ự t ru n g L ụ c k h o a đ ã n ỗ lực c ố g ắ n g th ự c h iệ n tốt
n h i ệ m v ụ c ủ a m ìn h .
T r o n g L ụ c b ộ , L ạ i b ộ là B ộ c ó q u y ề n h à n h c a o n h ấ t, c ó q u y ề n tu y ể n hố,
t h ă n g g iá n g , bãi m iễ n q u a n lại tru n g , c a o c ấ p . S o n g n ế u t h ă n g bổ khôna, đ ủ n g thì
L ạ i k h o a c ó q u y ề n g iớ i th iệ u n g ư ờ i, v ừ a c ó q u y ề n b á t b ẻ v à tố giác. T u y n h iê n , v iệc
g i á m sá t t u y ể n b ố q u a n lại k h ô n g chỉ c ó v i ê n c ấ p s ự t r u n g L ạ i k h o a t h ự c h iệ n m à
c á c v iê n C ấ p s ự t r u n g k h á c c ũ n g c ó q u y ề n v à t r á c h n h i ệ m g iá m sát. N ă m M in h
M ạ n g th ứ 19 ( 1 8 3 8 ) , H ì n h k h o a c ấ p s ự t r u n g là Đ ặ n g Q u ố c L a n g tâ u v ề v iệc T ổ n g
đ ố c P h a n T h i ế t là T ạ Q u a n g C ự x in đ e m tri h u y ệ n H ộ i n g u y ê n là L ê D o ã n T h íc h
là m tri h u y ệ n A n T h à n h . N h ư n g h u y ệ n A n T h à n h là c h ỗ v ă n v ậ t m à v i ê n L ê D o ã n
T h íc h là n g ư ờ i k h ô n g th à n h , n h â n c á c h t â m tín h lại x ấ u m à là m h u y ệ n ẩ y th ậ t k h ô n g
x ứ n g đ á n g . N h ư v ậ y , v i ệ c c h ia q u y ề n tr á c h n h i ệ m g i á m sá t c h o c á c v i ê n K h o a đạ o
g ó p p h ầ n là m t r o n g s ạ c h h ệ t h ố n g q u a n lại.
Đ ố i v ớ i H ộ k h o a , t r á c h n h i ệ m c h ín h là k i ể m s á t c ô n g v i ệ c c ủ a H ộ b ộ ở tru n g
ư ơ n g . N h ư n g t r o n g q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g , v i ê n c ấ p s ự t r u n g H ộ k h o a c ũ n g th ư ờ n g

được phái về địa phương để kiểm soát công việc của Hộ bộ. Năm 1838, Minh Mạng
p h á i H ộ k h o a c ấ p s ự t r u n g N g u y ễ n D a n h Q u a n đi k i ể m tra hai tỉn h K h á n h H ò a v à
B ìn h T h u ậ n x e m c á c q u a n t r o n g hai tỉn h ấ y ai h a y ai d ở v à th à n h , trì, n h à cử a , á n

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007,

402

Đại Nam thực lục, tập 3, N xb Giáo dục, trang 3 6 1.


CHỂ Đ Ô T H A N H TRA, GIÁM SÁT QUAN LẠI THỜ I MINH MẠNG.

k iệ n n h ư t h ế n à o đ ề u p h ả i p h â n m i n h tâ u lên. Q u a c á c h đ iề u đ ộ n g n h â n s ự n à y c h o
th ấ y H ộ k h o a k h ô n g chỉ k i ể m s o á t c ô n g v i ệ c c ủ a b ộ H ộ ở triề u đ ìn h m à c ò n k iê m
lu ô n th ự c h i ệ n v iệ c k i ể m tra tìn h h ì n h c á c đ ịa p h ư ơ n g k ể c ả v iệ c q u a n lại ai h a y ai
d ở v à tâu r õ lên n h à v u a .
Đ ối v ớ i L ễ k h o a , h o ạ t đ ộ n g g i á m sá t L ễ b ộ c ủ a v iê n c ấ p s ự t r u n g v à C h ư ở n g
ấn c ấ p sự t r u n g t ư ơ n g đ ố i n h iề u . T r ư ớ c h ế t là tr o n g c á c n g à y lễ tế tự , c ấ p s ự t r u n g
L ễ k h o a n ế u th ấy : “làm việc con sinh không được sạch sẽ, không cung cấp m u ô n g

sinh và lụa cúng, không chịu ở nhà trai giới, lỗi nghi thức khi làm lễ, vô cớ bỏ vắng
không đến d ự ”' đ ề u p h ả i t h ự c t â u v à t h a m h ặc. Đ ồ n g th ờ i, v à o n ă m 1833, M i n h
M ạ n g q u y đ ịn h m ỗ i t h á n g V i ệ n đ ô sá t p h ả i p h á i m ộ t v iê n K h o a đ ạ o đi k i ể m tra cá c
lă n g tẩ m , đ ề n m iế u . N g o à i ra, m ộ t h o ạ t đ ộ n g q u a n t r ọ n g c ủ a L ễ k h o a là g iá m sát
t r ư ờ n g thi. T h e o q u y đ ịn h , m ỗ i k h i tới kì thi H ư ơ n g h o ặ c thi H ộ i, Đ ô sá t v iệ n c ử hai
v iê n L ễ k h o a đ ế n g i á m sá t t r ư ờ n g th i, p h á t h iệ n g ia n lận. T ạ i k h o a thi H ư ơ n g ở H à
N ộ i n ă m 1834, “N g ự sử Nguyễn X u â n C ả nh và Nguyễn Q u ốc H o a n tâu hặc L ễ bộ

thượng thư Phan H u y Thực lựa cử quan trường H à Nội, phần nhiều là cho thuộc

liêu, cháu họ là P h an H u y X á n được đô tú tài, cháu gọi bằng cậu là H o à n g Đình Tá
được đ ỗ cử nhân, tựa hồ có ỷ gửi g ắ m thiên tư”1.
Đ ố i v ớ i B in h k h o a , g i á m sá t h o ạ t đ ộ n g c ủ a b ộ B in h từ t r u n g ư ơ n g đ ế n đ ịa
p h ư ơ n g là tr á c h n h i ệ m c ủ a k h o a . T r o n g q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g , c ấ p s ự t r u n g B in h

khoa luôn theo sá t tình hình việc binh. N ă m 1838, Binh khoa cấp sự trung là Trần
V ă n T r i ệ n tâ u v ề v i ệ c d o t h á m tìn h h ì n h c h í n h trị ở T â y T h à n h b á o về, đ ạ i k h á i n ó i
d â n M i ê n o á n q u a n lại n g h i ê m k h ắ c v à m u ố n làm p h ả n . N h ư v ậ y , h ầ u h ế t n h ữ n g lời
tâ u b à y c ủ a v i ê n c ấ p s ự t r u n g B in h k h o a đ ề u g iú p v u a v à triề u đ ìn h n ắ m b ẳ t đ ư ợ c
tìn h h ì n h b i n h lính v à v iệ c b in h t r o n g c ả n ư ớ c . T ừ đ ó c ó n h ữ n g b i ệ n p h á p k ịp th ờ i
đ ể n g ă n c h ặ n v à k h ắ c p h ụ c tìn h h ì n h rối lo ạ n ở c á c đ ịa p h ư ơ n g t r o n g c ả n ư ớ c .
T r o n g q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g , H ì n h k h o a k h ô n g c h ỉ k i ể m sát c ô n g v iệ c c ủ a H ìn h
b ộ ở t r u n g ư ơ n g m à c ò n g i á m s á t c ô n g v i ệ c c ủ a c á c q u a n lại là m h ì n h á n ở đ ịa
p h ư ơ n g . N ă m 1838, H ì n h k h o a c h ư ở n g ấ n là N g ô V ă n Đ ị n h đ ã tr ìn h b à y q u a n đ iể m
c ủ a m ì n h v ề c u n g c á c h là m v i ệ c c ủ a c á c q u a n lại là m h ìn h á n ở m ồ i tỉn h : “ ...xưa

nay p h ủ huyện hỏi việc hình xét công, chỉ lấy cái án nhiều ít làm thăng giáng, còn
n h ư không có án và chỉ có 1,2 án thì không ở nghị khen, xin sắc xuống nghị định,
p h à m ’trong khoa ẩy m à không có án, và không có án kêu lên tỉnh, kêu về Kinh thì là

1. Q u ố c s ử q u á n tr iề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i N am th ự c lụ c , t ậ p 3, N x b G i á o đ ụ c , t r a n g 3 6 1 .
2. Q u ổ c s ử q u á n triều N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam th ự c lụ c , t ậ p 4, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 3 6 1 .

403


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TẾ LẦN THỬ TƯ

hơn nhát, ít thì là bậc kém, phân biệt nghị thưởng còn án nhiều thì công nhiều, ớn
dẫu nhiều cũng không nên nghị”1. L ờ i đ iề u trầ n n à y đ ư ợ c M i n h M ạ n g c h ấ p th u ậ n

v à c h o tiế n h à n h x é t h ạ c h c á c q u a n cai án ở c á c tỉnh.
N ă m M in h M ạ n g t h ứ 21 (1 8 4 0 ), b ộ C ô n g tâu r ằ n ? : “N g à y m ù n g tám tháng

nàv khởi công đóng chiếc thuvển K i m img ở bờ sông thuộc xã H à n g Phước, xin
phái một viên K h o a đạo và một viên thuộc ty của bộ đê qua lại dốc sức kiểm soát .
N h ư v ậ y , b ộ C ô n g p h ụ trá c h v ề k iế n thiết, x â y d ự n g trê n to à n q u ố c . D o đó , m ọi
c ô n g trìn h n â n g c ấ p , k i ế n th iế t v à sử a c h ữ a đ ề u c ó s ự th a n h tra , g i á m sá t c ủ a cá c
v iê n C ấ p s ự t r u n g C ô n g k h o a n h ằ m th e o dõi. đ ô n đ ố c tiế n trìn h h o ạ t đ ộ n g v à tốc độ
thi c ô n g cá c c ô n g trìn h x â y d ự n g th u ộ c p h ạ m vi đ ả m n h i ệ m c ủ a b ộ C ô n g .
N h ư v ậ y , từ s a u khi Đ ô sát v iệ n ra đờ i, h o ạ t đ ộ n g g i á m sá t L ụ c b ộ c ủ a L ụ c
k h o a n g à y c à n g đ ư ợ c t ă n g c ư ờ n g . C á c v iê n c ấ p s ự t r u n g c á c K h o a đ ã cố g a n g d á m
sát c á c b ộ th u ộ c q u y ề n K h o a m ìn h . B ê n c ạ n h đó, t r o n g m ộ t số t r ư ờ n g h ợ p K h o a n à y
c ó th ể th ự c hiện q u y ề n g i á m sát c ủ a K h o a k h á c . V iệ c là m n à y g ó p p h ầ n £Íúp L ụ c bộ
h o ạ t đ ộ n g h iệ u q u ả h ơ n . T u y n h iê n , dù c ố g ắ n g n h ư th ế n à o thì L ụ c k h o a v ẫ n c h ư a
th ể g iá m sá t c h ặ t c h ẽ t o à n b ộ h o ạ t đ ộ n a c ủ a L ụ c bộ.
- G i á m sát h o ạ t

động c ủ a c á c N h a :

D ư ớ i triề u M i n h M ạ n g , n g o à i tổ c h ứ c b ộ m á y s á u B ộ đ ể đ i ề u h à n h t r u n g ư ơ n g
cò n c ó c á c N h a g ồ m c á c p h ủ , tự, v iện , g iá m , ty, c ụ c c h u y ê n t r á c h c á c lĩnh v ự c k h á c

nhau về kho tàng, giao thông, liên lạc, văn hóa - giáo dục...
D o đó, M i n h M ạ n g c ũ n g rất c h ú

V

gọichung là chư Nha.

đ ế n c ô n e tá c t h a n h tra, g i á m s á t ở c á c N h a .

T h e o K h â m định Đại N a m hội điển sự lệ, h ầ u h ế t c á c N h a ở k in h dô đ ề u c h ịu
s ự th a n h tra v à g i á m s á t c ủ a các K h o a đ ạ o t ro n g V i ệ n Đ ô Sát, m à c ụ th ể là các c ấ p
s ự tr u n g L ụ c k h o a : p h à m c á c sở V õ k h ố , Đ ố c c ô n g t h u ộ c p h ủ N ộ i v ụ c ó c h i thu của
k h o thì hội đ ồ n g v ớ i V iệ n c ơ m ậ t v à th u ộ c v iê n hai b ộ H ộ v à b ộ C ô n g x e m x é t . . .
p h à m c á c k h o ở k in h c ó chi p h á t tiề n g ạ o thì V iệ n đ ô s á t hội đ ồ n g vớ i v iê n g i á m
lâ m x é t c ó đ ơ n b ằ n g đ íc h x á c m ớ i đ ư ợ c th e o p h á t. M ỗ i n g à y c h i p h á t b a o n h i ê u p h ả i
ghi c h é p r õ rà n g , đ ó n a k i ê m v à o rồ i g ia o c h o v iê n c h ủ th ư coi g iữ . H à n g t h á n g p h ả i
đế n cá c N h a x é t c á c h ạ n g c h i th u m ộ t lần n h ư lệ ở k h o k in h đ e n c á c lă n e tấ m . đ ề n ,
m iế u v à c á c th u y ề n bè, n h à x ư ở n g , p h á o đài, súnR đ ạ n , k h í g iớ i. V i ệ n t h ư ợ n g tứ. V ệ
c ấ m y, trấ n p h ủ 'Thừa T h i ê n v à cá c n h à g i a m t h e o t ừ n g t h á n a lần lượ t c h ia đế hội
đ ồ n g vớ i n h ữ n g v iê n q u a n h ệ đ ế n các sở ấ y tu ầ n tra, th ấ y có đ i ề u eì k h ô n e c ẩ n th ậ n
c ứ th ự c n g h iê m t h a m h ạ c h .

1. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , t ậ p 5, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 3 4 8 .
2. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thực lụ c , t ậ p 5, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 7 9 9 .

404


CHẾ Đ ộ THAN H TRA, GIÁM SÁT QUAN LAI THỜI MINH M ẠNG.

N ă m M i n h M ệ n h t h ứ 13 ( 1 8 3 2 ), n h à v u a dụ rằn g : p h ủ N ộ i vụ là nơ i c ủ a k h o
lập tru n g , t r ư ớ c đ ã c h u ẩ n đ ịn h , p h à m c ó làm c á c đ ồ v ậ t b à n g v à n g b ạ c thì d o N ộ i
các, T h ị vệ h ộ i đ ồ n g v ớ i P h ủ N ội v ụ x e m làm , thu chi c ủ a c ô n g d o b ố n N h a đ ề u m ắ t
trônti x é t đ ể t ỏ x é t t h ự c m à n g ă n tệ x é n bớ t, lập p h á p th ậ t là c h u đáo. T u y n h iê n v ẫ n
tồn tại tìn h t r ạ n g đ ổ i th a y , x é n bớt. V ì v ậ y c h o V iệ n c ơ m ậ t, hai b ộ H ộ , C ô n g c ù n g
V iện đ ô sá t m ỗ i s ở m ộ t n g ư ờ i g i á m sát v iệ c ở p h ủ N ộ i vụ . N e u x é t ra c ó m ọ i tệ p h ù
lạm x é n b ớ t, k h ô n g c ứ s ố k h o n h iề u ít, tứ c thì c ứ th ự c tâ u h ạ c h , t h e o m ứ c n g h i ê m
Irừ ng trị.

B ê n c ạ n h p h ủ N ộ i v ụ , V õ k h ố c ũ n g là n ơ i g iữ n h i ề u c ủ a cải c ủ a c ả n ư ớ c ,
n h ữ n g v iệ c c h i p h á t rấ t n h i ề u nê n Đ ô sát v i ệ n đ ã tă n g c ư ờ n g g iá m sát c ô n g v iệ c c ủ a
nh a V õ k h ố , đ ị n h liệ u chươ na; trìn h g i á m sát đ ể tr ừ tệ cũ.
Đ ố i v ớ i c á c k h o ở k in h , V iệ n đô sát c h ọ n lấy m ộ t v iê n c ấ p s ự t r u n g h o ặ c N g ự
sử c ô n g m in h , c h ă m v iệ c c ấ p c h o bài n g à k h o a đ ạ o đ ể đ ế n cá c k h o là m n h i ệ m vụ
kiểm s o á t, m ỗ i t h á n g m ộ t lần. C á c p h á i v iê n c ủ a V i ệ n đ ư ợ c c ử đ ế n đ ã th ự c h iệ n
c ô n g v iệ c k i ể m s o á t k h á c h ặ t c h ẽ t ừ v iệ c x é t đ ơ n k h i chi p h á t tiền g ạ o ở k h o số h iệ u
nào, c ử a n à o , đ ó n g tr iệ n c ủ a T h ư ơ n g t r ư ờ n g v à p h ê c h ữ v à o đơ n. Đ ế n lúc c ầ n n ấ c
cân bỏ th ẻ c ũ n e p h ả i k i ể m s o á t n g h i ê m n g ặ t n h ư v iệ c x é t n g h i ệ m s ố m ụ c x á c t h ự c
tro n g đ ơ n b ằ n g và v i ệ c g iá m n iê m đ ó n g k h ó a c ử a k h o . H ằ n g n ă m c á c k h o ấy m ở b ã i
thu th ó c , c ù n g đ o à n th u y ề n c á c h ạ t c h ở đ ế n , q u a n T h ư ơ n g t r ư ờ n g b á o tr ư ớ c lên
V iệ n đ ô sát đ ể V iệ n p h á i m ộ t v iê n c ấ p s ự t r u n g h a y N g ự s ử đ ế n k h o ấy là m v iệ c
k iể m

soát.
B ê n c ạ n h g i á m sá t c á c N h a th ự c h iệ n c h ứ c n ă n g k in h tế, Đ ô s á t v i ệ n c ò n g i á m

sát c á c N h a v ề g iá o d ụ c v à k ể c ả g iá m sát cá c n h à g i a m ở k in h đô. N ă m 1838, M i n h
M ạ n g p h á i c á c K h o a đ ạ o đi t u ầ n tra Q u ố c T ử G i á m m ỗ i t h á n g hai lần, n ế u c ó g i á m
sinh n à o tự t iệ n bỏ p h ò n g đi c h ơ i b ờ i p h ó n g đ ã n g , c ù n g th iế u só t v ề lu â n lý, h ạ n h
k iể m thì tâ u h ạ c h n g a y . Đ ố i vớ i v iệ c g i á m sá t n h à g i a m ở k in h , m ỗ i t h á n g b a lần,
V iệ n đ ô sá t c ử m ộ t v iê n K h o a đ ạ o đi tu ầ n tra ty , trấ n , p h ủ , v ệ c ẩ m y v à c á c n h à
g ia m t h u ộ c p h ủ T h ừ a T h iê n , x e m c á c tù p h ạ m h iệ n g ia m , n ế u g i a m c ầ m k h ô n g đ ú n g
thì lập tứ c t â u h ạ c h . L ạ i k i ể m tra đ ộ t x u ấ t q u a n lại c ù n g cá c đề lao, đ iể n th ủ n ế u c ó
h ạ n g t h a m t iề n , d u n g t ú n g v à tìn h tệ gì k h á c c h u ẩ n c h o c ứ th ự c chỉ tê n tâ u h ạ c h ,
k h ô n g c h ú t t ư túi.
N ó i t ó m lại, c á c B ộ , N h a ở k in h đ ô lu ô n c h ịu s ự t h a n h tra v à g i á m sát c ủ a c ơ
q u a n Đ ô sát v i ệ n n h ấ t là c á c c ấ p s ự t r u n g L ụ c k h o a . H o ạ t đ ộ n g g i á m sá t n à y đ ã g ó p
p h ầ n tạ o đ i ề u k iệ n g i ữ g ìn v à ổn đ ịn h trật tự kỷ c ư ơ n g p h é p n ư ớ c c ũ n g n h ư n g u y ê n
tác v à p h ư ơ n g p h á p là m q u a n n h ằ m n g ă n c h ặ n v à k h ắ c p h ụ c c á c “mổi tệ" p h ổ b iể n

t ro n g đội n s ũ q u a n lại, đ ặ c b iệ t là n ạ n t h a m ô n h ũ n g lạm .

405


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỬ TU

* G i á m sát hoạt động của các địa phương
G i á m sá t n g ự s ử cá c tỉn h t h ư ờ n g d o l ổ n g đ ố c h a y T u ầ n p h ủ k iê m nhiệm /à
th ư ờ n g đ ó n g tại liên tỉn h để g iá m sát m ọi h o ạ t đ ộ n g c ủ a q u a n lại tro n g tinh m h h
p h ụ trá c h . T r o n g q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g , n h iề u qu an lại vi p h ạ m p h á p luật, kể cả n ộ t
số v iê n q u a n lớ n đ ứ n g đ ầ u tỉnh đã đ ư ợ c các G iá m sát n e ự s ử p h á t hiện. N ăm ] 8 '4 ,
T ổ n g đ ố c B ì n h - P h ú là V ũ X u â n C ả n h tâu hặc th ự T u ầ n p h ủ P h ú Y ê n Ngu>ễn
C ô n g L i ê u v à Á n sá t V ũ Đ ứ c M ầ n m ộ h ư ơ n g d õ n e , c h ọ n b ổ k h ô n g đ ề u khiến cả ầai
p h ả i tội lưu, c á c h . H o ặ c là tr ư ờ n g h ợ p Á n sát K h á n h H ò a L ê H ự u t h a m ô, bị N e ự s ử
L ê H ữ u B ả n c h ỉ tên, t h a m hặc.
T r o n g q u á trìn h làm việc , c á c v iê n G iá m sát n g ự s ử k h ô n g n h ữ n g tham lặ c
n h ữ n g q u a n lại p h ạ m p h á p t ro n g tỉn h m à c ò n có q u y ề n h ặ c tấu cá c q u a n lại trin g
ư ơ n g h à n h s ự k h ô n g đ ú n g ở địa p h ư ơ n g m ìn h quản lí. V í d ụ n ă m 1834: "Lang Inng

bộ H ộ Lê H ĩ m Bản đên Ọu ản g Nam, Qu ản g Ngãi m u a đường cát, vì làm việc 1-ái
phép (quở trách và dùng roi đánh kinh lại, đội trưởng trong tỉnh) bị N g ự sử Qucng
N a m tâu hạc” .
N g o à i ra, t r o n e q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g , m ộ t số viên G i á m sá t n g ự s ử đã bám sát
tình h ìn h ở đ ịa p h ư ơ n g , th ự c h iệ n tốt n h iệ m vụ c ủ a m ìn h . Ví n h ư v à o năm 18)6:

“N g ự sử đạo L ạ ng - Bình là P h ạ m H u y Liệu hặc tâu vê việc các dinh, các vệ bô hu
tiền của lỉnh. Việc được giao cho bộ Hình tra xét. Khi án thành, từ quản lãnh trở
xuống cỏ đến 1890 người liên can”2.
N hư vậy, mọi hoạt động của cơ quan hành chính cấp tỉnh cũng như tình hình

q u a n lại v à n h â n d â n ở các đ ịa p h ư ơ n g đêu c h ịu sự g iá m sá t c ủ a các v iê n G iám sát
n ẹ ự s ử m ư ờ i s á u đ ạ o . N h ữ n g v iê n q u a n n à y c ó q u y ề n độ c lập rất c ao. M ọ i t ấ j s ớ tâu
lên đ ề u k h ô n g p h ả i lệ th u ộ c v à t h ô n g q u a V iệ n trư ở n g , tu y t r ê n d a n h ngh.a rnrời
s â u v iê n G i á m s á t n g ự sử v ẫ n trự c t h u ộ c V iệ n đỏ sát. T ă n g c ư ờ n g h o ạ t động g á m
sát c ủ a c á c v iê n G i á m sát n g ự s ử tại c á c địa p h ư ơ n g là “một bước tiến m ớ f ’ t n n s ,
h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c c ơ q u a n g iá m sát, g ó p p h ầ n hạ n c h ế s ự c h u y ê n q u y ề n c ỉ a q j a n
lại tại c á c đ ịa p h ư ơ n g , c ủ n g c ố ở m ứ c cao h ơ n tính tập q u y ề n c h u y ê n chể củc b ộ
m á y n h à n ư ớ c t r u n g ư ơ n g dướ i triề u M in h M ạ n g .

3.
Hiệu quả và hạn chế của chế độ thanh tra, giám sát quan lại dcrói thòi
Minh Mạng
3.1. H iệu quả
T r o n g s u ố t thời g ia n trị vì, b ê n c ạ n h v iệc định ra c á c k h ó a lệ th an h tra, N'inh
M ạ n g c ũ n g từ n g b ư ớ c h o à n c h ỉn h v iệ c g iá m sát, đ ặ c b iệ t là v iệ c th à n h lập Đc sát
1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đại N a m thực lục, tập 4, Nxb Giáo dục, trang 314.
2. Q u ố c s ử q u á n tr iề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thực lụ c , t ậ p 4, N x b G i á o d ụ c , tr a n g 9 ' 4 .

406


C HẾ Đ Ộ TH AN H TRA, GIÁM SÁT Q U AN LẠI THỜI MINH MẠNG.

viện. V ớ i c ơ c ấ u tố c h ứ c v à n e u y ê n tắ c h o ạ t đ ộ n g t ư ơ n g đ ố i c h ặ t c h ẽ , h o ạ t đ ộ n g c ủ a
các đ o à n th a n h tra, c ơ q u a n g i á m sá t d ầ n đ ư ợ c n â n g c a o v à đ ạ t đ ư ợ c n h ữ n g h iệ u q u ả
nh ấ t định:

Thứ nhất, góp ph ần xây dựng được một đội ngũ quan lại có chất lượng, hoạt
động đồng bộ. V ớ i v i ệ c k ế t h ợ p t h a n h tra v à g i á m sát, t r o n g đ ó h o ạ t đ ộ n g g iá m sát

đ ư ợ c tiế n h à n h t h ư ờ n g x u y ê n , h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra đ ư ợ c t iế n h à n h đ ề u đ ặ n th e o các
kì k h ó a ( th ư ờ n g 3 h o ặ c 6 n ă m m ộ t k h ó a ). Đ ồ n g thờ i, v i ệ c c h o p h é p cá c v iê n K h o a
đạo q u y ề n h ặ c t ấ u tất c ả c á c q u a n lại từ H o à n g th â n q u ố c t h íc h c h o đ ế n b á q u a n v ă n
v õ t r o n g k in h n g o à i trấ n , c ù n g v ớ i đ ó là v iệ c g i á m sá t lẫ n n h a u g i ữ a c á c c ấ p b ậ c
hàn h c h ín h , v u a M i n h M ạ n g đ ã p h á t h iệ n đ ư ợ c n h ữ n g q u a n lại “sâu mọt ” , k é m đứ c,
k é m tài đụ c k h o é t t r o n e b ộ m á y n h à n ư ớ c . S a u đ â y là b ả n g t h ố n g k ê n h ữ n g q u a n lại
p h ạ m p h á p đ ư ợ c p h á t h i ệ n bởi h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g i á m sá t d ư ớ i th ờ i M in h M ạ n g :
B

ỏ

n

g

4 :

Thống kê quan lại phạm pháp được phát hiện từ hoạt động thanh
tra, giám sát duó’i triều Minh Mạng (1820 - 1840)

STT

Thòi gian

1

1/1824

Quan lại vi phạm bị hặc tấu
Lễ K h o a phát hiện T hự tế tửu Q uốc T ử G iám là Thái D oãn và Tư

nghiệp là N guyễn Đ ăng Sở cân nhắc không được đích đáng vào kì
khảo khóa m ùa xuân.

2

3/1826

Bộ Hộ thanh tra thu thuế của quan lại Thanh N ghệ và N inh Bình
p hân xử hơ n 100 vicn quan vi phạm.

3

4/1827

Đ oàn Kinh lược đại sứ đến thanh tra ở Bắc Kì đã: chém ngang lưng
cai án N a m Định là Phạm T hanh vì tham ô, tử hình tri phủ Kiến
X ư ơ ng N g uyễn Công Tuy vì tội tham nhũng, x ử cách chức Đ ồng tri
phủ Ú n g H òa Phạm Thọ Vực, tri huyện Đại A n N guyễn Văn
N g h iê m về tội dung túng cho bọn nha lại nhũng nhiễu hại dân.
N h ữ n g lại dịch ở T h ừ a ty hai trấn N a m Định và Sợn Tây cùng ở
phủ huyện bị kiện, bị bắt hỏi và trốn đi có tới hàng trăm người.

4

3/1832

T ả phó đô ngự sử Phan Bá Đạt hặc tấu T h ự án sát tỉnh Thái N guyên
là N g u y ễ n Du lợi dụng việc đi phát chẩn ở H ư ng yên m ua người
con gái dân làm vợ lẽ. V ua lệnh áp giải N g u y ễ n Du về kinh.

5

1/1834

T ổ n g đốc Bình - Phú V ũ X uân C ảnh tham hặc T hự tuần phủ Phú
Y ên N guyễn C ông Liêu và Án sát V ũ Đ ức M ầ n m ộ hương dõng,
c h ọ n bổ không đều. Cả hai phải tội cách, lun.

6

3/1834

N g ự sử Lê Hũru B ản tham hặc Á n sát K hánh H òa Lê Hựu tham ô.
H ự u bị phạt m ãn trượng, phát lưu.

407


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN THÚ T ư

7

8/1834

N g ự sừ Q uảng N a m tâu hặc Lang trung bộ Hộ Lê Hữu Bản đến
Q uảng N am , Quảng Ngãi m ua đường cát, làm việc trái phép (quở
trách và dùng roi đánh kinh lại, đội trưởng trong tỉnh).

8

9/1834

N g ự sử N g uyễn X uân Cảnh và N g uyễn Q uốc H oan tâu hặc Lễ bộ
thượng thư Phan Huy Thực lựa cử quan trường Hà Nội, phần nh ều
là chỗ thuộc liêu, cháu họ là Phan Huy Xán được đồ tú tài, cháu gọi
bằng cậu là Hoàng Đình Tá được đỗ cử nhân, tựa hồ có ý gửi gắm.

9

7/1836

N g ự sử đạo Lạng - Bình Phạm Huy Liệu hặc tâu về việc các d hh,
các vệ bổ thu tiền của lính. Việc được giao cho bộ Hình tra xét. Khi
án thành, từ quản lãnh trở xuống có đến 1890 người liên can.

10

10/1838

Bộ Lại hặc tâu viên Tri phủ Đỗ Hy Lâm xuất thân hèn m ọn. dàn dà
thỉnh thác từ Huấn đạo lên Tri huyện, rồi Tri phủ. Trải qua 15 nám,
bị công luận cùng khinh bỉ. Tên Lâm bị m ất chức.

11

3/1840

Cĩiám sát n gự sử đạo Bình - Phú là N g uyễn Thị đi Phú Yên thinh
tra, khi về lấy v ợ lẽ, m ua ngựa. Lại bắt lính trạm khiêng vác tư t n n g
hành lý, bị người cùng Đô sát viện là Vũ Trọng Bình tham hặc.

12

8/1840

Lại kh o a c ấ p sự trung Trần Văn Triệu hặc tấu lời tâu của D ư m g
Văn Phong nói về m ặt trận ở đồn C hu N ham là không đúng sự tl ật.

Nguồn: Đại N a m thực lục, tậ p 2 - 5 .
Q u a b ả n g t h ố n g k ê trê n c h o th ấ y t ừ h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g iá m sát ( đ ặ c biệt là
t ừ s a u khi Đ ô sá t v iệ n đ ư ợ c t h à n h lập) đ ã p h á t h iệ n ra rất n h i ề u q u a n lại vi phạm
p h á p luật vớ i đ ủ loại tội d a n h n h ư t h a m ô, p h ạ m t r ư ờ n s thi, c h ọ n b ổ q u a n lại k h k i g
đ ú n g . . . T r o n ạ đ ó c ó n h ữ n g v iê n q u a n to tr o n g triề u g i ữ c h ứ c T h ư ợ n g th ư c h o áến
n h ữ n g q u a n n h ỏ ở đ ị a p h ư ơ n g . C h í n h h o ạ t đ ộ n g n à y đ ã t h a n h lọ c n h iề u q u a n lại
k é m đ ứ c , k é m tài. T ừ đó , g ó p p h ầ n x â y d ự n g m ộ t đ ộ i ngũ q u a n lại th a n h liê m c ó
n ă n 2 lực v à tận tụ y vì n ư ớ c .

Thứ hai, hoạt động thanh tra, giám sát góp phân thực hiện có hiệu quả những
chính sách phát triển kinh tế - văn hóa - giáo dục, ổn định xã hội.
C ù n g v ớ i h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, s ự h o ạ t đ ộ n g t h ư ờ n g x u y ê n c ủ a c á c t ổ chức, c ơ
q u a n g i á m sát đ ã k i ể m s o á t t ư ơ n g đối c h ặ t c h ẽ c á c c ơ q u a n p h ụ trá c h về k in h tế, v ă n
hóa, g iá o dục. C h í n h t ừ h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g iá m sát, m ộ t m ặ t đ ã k ịp th ờ i p h á t l iê n
v à loại b ỏ n h ữ n g q u a n lại p h ạ m p h á p , đ ụ c k h o é t n h â n d â n . M ặ t k h á c , r ă n đe c á c
q u a n lại k h á c th ự c h i ệ n đ ú n g c h ứ c trá c h , b ổ n p h ậ n c ủ a m ìn h . T ừ đó g ó p p h ầ n }hát
triể n k in h tế, v ă n h ó a - g iá o d ụ c v à ổn đ ịn h x ã hội.
Đ ố i vớ i c ô n g tá c t h a n h tra, M in h M ạ n g đ ã đ ịn h lệ th à n h lập n h iề u đ o à n ứ a n h
tra tiế n h à n h k i ể m tra c ô n g v i ệ c c ủ a các B ộ , c á c N h a liên q u a n đ ế n k in h tố n h í bộ

408

C HẾ Đ ộ THANH TRA, GIÁM SÁT QUAN LAI THỜI MINH MANG

H ộ, bộ C ô n g . . . M ặ c d ù thời g ia n t h a n h tra c á n h n h a u k h á dài ( th ư ờ n g sá u n ă m
th a n h tra m ộ t lần), tu y n h i ê n h o ạ t đ ộ n g n à y đ ã k i ể m x é t đ ư ợ c sổ s á c h chi thu, th u ế
kh ó a c ủ a b ộ H ộ , v iệ c đ ắ p đê, x â y t h à n h trì, là m c ầ u đ ư ờ n g . . . c ủ a b ộ C ô n g c ũ n g n h ư
các v ậ t d ụ n s lư u trữ t r o n g k h o tà n g . T ừ đó, p h á t h iệ n v à n g ă n n g ừ a n h ữ n g h à n h vi
trái p h á p , sai s ó t c ủ a đ ộ i n g ũ q u a n lại làm v iệ c t r o n e c á c c ơ q u a n n à y , g iú p c h o h o ạ t
đ ộ n g đ iê u h à n h , p h á t t r i ể n k in h tế đ ạ t h iệ u q u ả tốt.
Ở đ ịa p h ư ơ n g , m ã i đ ế n n ă m 1838, M in h M ạ n g m ớ i đ ịn h lệ t h a n h tra áp d ụ n g
ch o tất cả c á c đ ịa p h ư ơ n g trê n to à n q u ố c . T u y n h iê n , t r o n g thời g ia n trị vì, ô n ? đ ã
phái m ộ t số đ o à n K i n h lư ợ c đại s ứ đi k in h lý c á c đ ịa p h ư ơ n g . H o ạ t đ ộ n g n à y đã
m a n g lại n h i ề u k ế t q u ả tíc h c ự c t r o n g v iệ c t r ừ n ? trị c á c q u a n lại là m v iệ c trái p h á p
luật, ổn đ ịn h đ ờ i s ố n g c h o d â n c h ú n g . V í d ụ n h ư lần k in h lý B ắ c K ì c ủ a đ o à n K in h
lược đại s ứ do N e u y ễ n V ă n H i ế u d ẫ n đ ầ u v à o n ă m 1827 đã: “C h é m ngang lưng cai

án N a m Định là P h ạ m Thanh vì tham ô, từ hình tri ph ủ Kiến X ư ơ n g Nguvễn Công
Tuy vì tội tham nhũng, x ử cách chức Đ ồ n g tri p h ủ Ư n g H ò a P h ạ m Thọ Vực, tri
huyện Dại A n Nguyên Vân Nghiêm về tội dung túng cho bọn nha lại nhũng nhiêu
hại dân. N h ữ n g lại dịch ở Thừa ty hai tran N a m Định và Sơn Tây cùng ở phủ huyện
bị kiện, bị bắt hỏi và trốn đi có tới hàng trăm người”. Đ ồ n g th ờ i đ o à n K i n h lư ợ c
c ũ n g : ‘'đì thăm các huyện âp, xét hỏi nôi đau khô của dân. Tâu cãp cho môi nhà bị

giặc đốt phá 2 quan tiền, ì hộc thóc, nhà nào phái viên ở kinh thành đã phát chấn
thóc rồi thì cấp cho 2 quan tiền, nhà nào có nhà cửa m à mất của cải hết thì cấp I
hộc thóc, người nào đánh nhau với giặc bị chết thì lượng cấp tiền tuất. Chi hết

5.700quantiền, 1.980hộcthỏc'\ qua đó ổn định lại đời sống cho nhân dân.

H a y t r o n g lần p h á i T r ư ơ n g Đ ă n g Q u ế v à N g u y ễ n K i m B ả n g d ẫ n đ ầ u đ o à n

K in h lư ợ c c á c tỉn h N a m Kì n ă m 1836, M in h M ạ n g đ ã rất k h ả q u a n khi nói v ề kết
q u ả c h u y ế n đi: “ Kỉnh lược đại thần nêu ra những cái tệ hại chứa chất về việc quân

dân ơ N a m Kì, bàn định ra những điều lệnh nghiêm khắc để ngăn cấm. C ó thể nói
lù thiết thực và trúng bệnh, làm cho cương giới được phân minh, nhân dân sáu tỉnh
đều được lợi ích và vui v ẻ ” 2.
C ù n g v ớ i t h a n h tra , h iệ u q u ả t ừ h o ạ t đ ộ n g g iá m sá t q u a n lại c ũ n g g ó p p h ầ n
k h ô n g n h ỏ v à o v iệ c p h á t triể n k i n h tế, v ă n h ó a - g iá o d ụ c d ư ớ i th ờ i M i n h M ạ n g . Đ ố i
vớ i s ự p h á t triể n k in h tế, c ô n g tá c g i á m sá t k h ô n g c h ỉ p h á t h i ệ n ra n h ữ n g v ụ q u a n lại
th a m n h ũ n g trê n lĩn h v ự c k in h tế m à c ò n k iể m sá t c á c h o ạ t đ ộ n g v ề k i n h tế n h ằ m
n g ă n c h ặ n n g a y từ đ ầ u tìn h t r ạ n g q u a n lại p h ạ m p h á p , k h ô n g đ ể v iệ c p h á t g iá c ra
m ớ i n g h i ê m trị. V í n h ư t r o n g v i ệ c đ ú c n g â n tiề n “Minh M ạ n g phi long” v à o n ă m

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đại N a m thực lục, tập 2, N xb Giáo dục, trang 603.
2. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đại N a m thực lục, tập 4, Nxb Giáo dục.

409


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TẾ LẦN THÚ T ư

1834, để trá n h c ắ t x é n n g â n tiề n , M in h M ạ n g sai: “đường quan bộ Hộ, bộ Công,

một quản lãnh với một thị vệ là những người sung làm công việc Nội các thay đôi
nhau đến S ở nội tạo giảm sát việc đúc tiền,,].H a y tr o n g v iệ c đ ó n g tà u th u y ề n c ủ a bộ
C ô n g c ũ n g cần đ ế n s ự g i á m sát c ủ a Đ ô sá t v iệ n . N ă m M in h M ạ n g t h ứ 21 (1 8 4 0 ). bộ
C ô n g tâu rằ n ẹ : “N g à y m ù n g tám tháng này khởi công đỏng chiếc thuyền Ki m ưng ở

bờ sông thuộc xã hàng phước, xin phái một viên K h o a đạo và một viên thuộc ty của
bộ để qua lại dốc sức kiểm soát”2. N h ư v ậ y , c ù n g v ớ i v iệ c g i á m sát c á c h o ạ t đòng

k in h tế n h ư đ ắ p đê, đ ú c tiề n , đ ó n g t à u . . . cá c v iê n K h o a đ ạ o c ò n tâu b á o tình hình
k h ó k h ă n ở các đ ịa p h ư ơ n g đ ể t r i ề u đ ìn h c ó n h ữ n g b iệ n p h á p k ịp th ờ i g iú p ổn định
đời s ố n g n h â n dân.
Đ ồ n g thời v ớ i v iệ c g ó p p h ầ n p h á t triể n k in h tế, h o ạ t độne, g iá m s á t cũna; giúp
ch o v ă n h ó a - g iá o d ụ c t r o n g n h ữ n g n ă m M in h M ạ n g trị vì c ó n h ữ n g b ư ớ c phát
triển. T r ư ớ c hết, đổi v ớ i c á c c ô n g trìn h v ă n h ó a n h ư lăn g t ẩ m , đ à n , m i ế u . .. n h à vua
dụ rằng: “ C á c đàn, miếu là nơi tôn kính, nghĩ kĩ những người coi giữ chang khỏi lâu

ngày sinh lười, tất phải thường tra xét để rõ sự nghiêm túc. Vậv nay (ỉ833) lay
tháng này làm đầu, Viện Đ ỏ sát môi thảng phái một viển K h o a đạo thay nhau ãẽn
các đàn, miếu, lăng đế tra xét, nếu thấy cỏ chỏ không hợp thì lập tức cứ thực tâu
hạch, đợi chỉ trừng phạt”3. N h ư vậy, từ v iệ c g i á m sát n à y đ ã b ả o v ệ đ ư ợ c m ộ t số
c ô n g trìn h v ă n h ó a tồ n tại c h o đ ế n n g à y nay.
N g o à i ra, v i ệ c g i á m s á t t r ư ờ n g thi (tại cá c kì thị H ư ơ n g , thi H ộ i) c ủ a Đc' sát
v iệ n c ũ n g đ ã g ó p p h ầ n tạ o n ê n s ự c ô n g b ằ n g v à n g h iê m k h á c đối vớ i vấ n đề thi c ử
v à t u y ể n b ổ q u a n lại c ủ a triề u đ ình. T r o n g q u á trìn h g i á m s á t t r ư ờ n g thi, c á c viên
K h o a đ ạ o đ ã p h á t h i ệ n đ ư ợ c n h ữ n g g ia n lận t r o n g thi cử . N h ư t r o n g kì thi H ư ơ n g ở
H à N ộ i t h á n g 9 n ă m 1834, cá c N g ự s ử N g u y ễ n X u â n C ả n h v à N g u v ễ n Q u ố c H oan
tâ u hặc: “L ễ bộ thượng thư Phan H u y Thực lựa cừ quan trường H à Nội , phần nhiều

là cho thuộc liêu, cháu họ là Phan H u y X á n được đ ỗ tú tài, cháu gọi bằng (Cậu lò
H o à n g Đình Tá được đ ỗ cử nhân, tựa hồ có ỷ gửi g ắ m thiên tir4.

3.2. Hạn chế
V ớ i n h ữ n g đ ó n g g ó p q u a n tr ọ n g t r o n g q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g , c á c tô chức, c ơ
q u a n t h a n h tra, g iá m s á t q u a n lại d ư ớ i triề u M in h M ạ n g x ứ n g đ á n g g i ữ m ộ t v ị trí và
v a i trò q u a n t r ọ n g t r o n g b ộ m á y h à n h c h ín h n h à n ư ớ c . T u y n h iê n , m ặ c dù M inh
M ạ n g đ ã cố g ắ n g b ể t s ứ c đ ể h o à n th iệ n v à đ ư a h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g i á m sáit ]u an

1. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thực lụ c , t ậ p 4, N x b G i á o d ụ c .

2 . Q u ố c s ử q u á n tr iề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thự c lụ c , t ậ p 5, N x b G i á o d ụ c .
3. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thực lụ c , t ậ p 3, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 951 .
4. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n , 2 0 0 7 , Đ ạ i Nam thực lụ c , t ậ p 4, N x b G i á o d ụ c , t r a n g 3 1 1 .

410


C H Ế Đ ộ THANH TRA, GIÁM SÁT QUAN LẠI THỜ I MINH MẠNG.

lại đạt h iệ u q u à c a o n h ấ t n h ư n e c h ế đ ộ th a n h tra, g i á m sá t q u a n lại d ư ớ i triề u đại
ô n ạ trị vì c ũ n g k h ô n g t r á n h k h ỏ i nhừna, h ạ n chế.

Th ứ nhất, xét trong thời gian Minh M ạ n g trị, Minh M ạ n g đã định lệ thanh tra
các cơ quan tirơng đoi muộn, đặc biệt là thanh tra ở các địa p h ư ơ n g ( n ă m 1838
m ớ i đ ịn h lệ t h a n h tra đ ịa p h ư ơ n g ) . Q u a n sát bảng 3, c h ú n g tôi th ấ y r ằ n g s a u 5 n ă m
kể t ừ khi lên n g ô i ( n ă m 18 2 5 ), M in h M ạ n g m ớ i c h o đ ịn h lệ t h a n h tra b ộ H ộ v à sa u 7
n ă m ( n ă m 1 8 2 7 ) m ớ i đ ịn h lệ t h a n h tra N ộ i v ụ p h ủ , b ộ C ô n g , V ũ k h ố , t r o n g khi đâ y
đều là n h ữ n g c ơ q u a n m à M in h M ạ n g c h o là q u a n trọ n g . Đ ố i v ớ i t h a n h tra ở địa
p h ư ơ n a , đ ế n n ă m 1838 n h à v u a m ớ i c h ín h th ứ c đ ịn h lệ t h a n h tra á p d ụ n g c h o tất cả
các địa p h ư ơ n g t r o n e c ả n ư ớ c . N h ư v ậ y , m ặ c dù h ạ n c h ế n à y đ ư ợ c M in h M ạ n g p h á t
h iệ n v à k h ắ c p h ụ c tr o n g n h ữ n g n ă m t h á n g trị vì. T u y n h iê n , th a n h tra là c ô n g tác
qu a n t r ọ n g để p h á t h i ệ n n h ữ n g sai lầm , th iế u sót c ủ a q u a n lại, v iệ c c h ậ m trễ tro n g
việc đ ị n h lệ t h à n h lập c á c đ o à n th a n h tra c ũ n g ả n h h ư ở n g k h ô n g tố t đ ế n h o ạ t đ ộ n g
củ a c ô n g tác n à y .

Đ ồ n g thời, Minh M ạ n g cũng chậm trễ trong việc thành lập một cơ quan
chuyên trách việc giám sát thống nhất từ trung ương đến địa phương. C h o đ ế n
trư ớ c n ă m 1832, t r o n g b ộ m á y n h à n ư ớ c th ờ i M in h M ạ n g v ẫ n c h ư a c ó m ộ t c ơ q u a n
g iá m sá t r iê n g b iệ t m à c h ỉ c ó c á c tổ c h ứ c g i á m sá t là N g ự s ử đài v à L ụ c k h o a , c h ủ
y ế u là m n h i ệ m v ụ g i á m s á t q u a n lại ở t ru n g ư ơ n g . V iệ c x â y d ự n g m ộ t c ơ c h ế g iá m

sát ở đ ịa p h ư ơ n g đ ế t ạ o m ổ i liên k ế t c h ặ t c h ẽ g iữ a t r u n g ư ơ n g v ớ i đ ịa p h ư ơ n g v ẫ n
c h ư a đ ư ợ c th ự c h iệ n . M ặ c dù , đ ể h o à n th iệ n m ộ t c h ế đ ộ g i á m sá t h o à n c h ỉn h , th ố n g
n h ấ t t r o n g c ả n ư ớ c c ầ n p h ả i c ó th ờ i g ia n đ ể trải n g h i ệ m . T u y n h iê n p h ả i đ ế n s a u 12
n ă m k ể t ừ n g à y lên n g ô i , M i n h M ạ n g m ớ i c h ín h t h ứ c đ ặ t Đ ô sá t v i ệ n - c ơ q u a n
c h u y ê n trá c h v iệ c g i á m sá t q u a n lại ở triều đ ìn h v à đ ịa p h ư ơ n g .

Th ứ hai, thời gian giữa các khỏa thanh tra tương đổi dài. Khi t h à n h lập các
đ o à n t h a n h tra, M i n h M ạ n g c ũ n g q u y đ ịn h th ờ i g ia n t h a n h tra. T h e o đó, v iệ c th a n h
tra b ộ H ộ, b ộ C ô n g , V ũ k h ố , N ộ i c á c . . . đ ư ợ c tiế n h à n h s á u n ă m m ộ t lần. T r o n g khi
đó, th e o n h à v u a đ â y là n h ữ n g c ơ q u a n lư u g iữ n h i ề u sổ s á c h q u a n trọ n g , k h o á n
h ạ n g bề b ộ n h a y g i ữ n h i ề u v iệ c c ơ m ậ t c ủ a triề u đ ìn h . V ớ i th ờ i g ia n n h ư v ậ y đ ã d ẫ n
đ ế n v iệ c p h á t h iệ n c h ậ m trễ n h ữ n g v i p h ạ m , sai sót c ủ a q u a n lại.

Th ứ ba, việc thanh tra không được tiến hành ở tất cả các cơ quan hành chính
m à chỉ tập trung vào một so cơ quan q u ả n lý n h iề u sổ s á c h , tài liệ u n h ư b ộ H ộ , bộ
C ô n g , N ộ i c á c h a y c á c N h a q u ả n lý k h o tà n g n h ư N ộ i v ụ p h ủ , V ũ k h ố . .. Đ ố i v ớ i c á c
c ơ q u a n q u a n t r ọ n g n h ư b ộ L ạ i, b ộ L ễ, b ộ B in h , b ộ H ì n h . . . M in h M ạ n g chỉ áp d ụ n g
c h ế đ ộ g i á m sá t c h ứ k h ô n g tiế n h à n h lập cá c đ o à n t h a n h tra cá c c ơ q u a n này. Đ â y là
h ạ n c h ế lớ n tr o n g c ô n g tá c t h a n h tra d ư ớ i triề u M in h M ạ n g .

411


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỨ T ư

T h ứ tư, hiệu quả hoạt động từ việc giảm sát chưa cao. T r ư ớ c hết, th ể hiện qua
v iệ c g i á m sát q u a n lại ở triề u đ ìn h t r u n e ư ơ n g . M ặ c dù M in h M ạ n g đ ã đ ị n h rõ cơ
c ấ u tố c h ứ c , q u y ề n h ạ n , n h i ệ m v ụ c h o c á c v iê n K h o a đ ạ o . T u y n h iê n , b ê n c ạ ih
n h ữ n g v i ê n g i á m sá t tíc h c ự c v ẫ n c ó n h i ề u v i ê n K h o a đ ạ o k h á c c h ư a làm t r ò n irách
n h iệ m c ủ a m ìn h . T r o n g v ụ á n H ồ V ă n H ạ t h ô n g đ ồ n g vớ i t h ợ th u y ề n x ẻ o x é n của

k h o n h à n ư ớ c ( n ă m 1834), t a n g v ậ t đ ế n h ơ n 3 0 0 0 lạ n g n h ư n g c á c t u ầ n tra K h o a dạo
k h ô n g p h á t h iệ n đ ư ợ c . M i n h M ạ n g b ự c tứ c nói r ằ n g : “N g ô n quan là tai mắt của

triều đình. Từ H o à n g thân quốc thích cho đến trăm quan, nếu ai không giữ cóng
băng ph áp luật, ngôn quan đêu được học tâu. Ch ă n g dè lũ khoa đạo trước kia còn
biêt cô găng khuyên can đôi chút, gân đây hèn nhát, luôn có án vỡ ra! N h ư vậy 'hì
chức ngôn quan của triều đình đặt ra chỉ có danh m à không có thực'''.
Đ ồ n g th ờ i n g o à i v iệ c g i á m sát c ủ a Đ ô sát v iệ n , M in h M ạ n g c ò n áp dụng
n g u y ê n tắ c g i á m sá t c h é o lẫn n h a u g iữ a c á c c ấ p b ậ c h à n h c h ín h . T u y n h iê n , l iệ u
q u ả t ừ h o ạ t đ ộ n g g iá m sá t n à y c h ư a đ ư ợ c n h ư m o n g m u ố n c ủ a M i n h M ạ n g là tạc ra
m ộ t tậ p th ế liên đớ i k i ề m c h ế , g i á m sá t lẫn n h a u . T r o n g số n h ữ n g v ụ á n đ ư ợ c p i á t
h iệ n t ừ h o ạ t đ ộ n g g i á m sá t thì c h ủ y ế u là do Đ ô sá t v iệ n h ặ c tấu, số vụ á n đ ư ợ c p i á t
h iện t ừ c á c c ơ q u a n k h á c ( tr ừ b ộ H ìn h ) k h ô n g n h iề u . N g ư ợ c lại, t r o n g m ộ t sổ trư c n g
h ợ p c ò n k h ô n g p h á t h iệ n r a n h ư t r o n g việc: “truy cấp tiền và gạo cho ba trạm thuộc

tỉnh A n Giang và H à Tiên. Nội các làm phiếu bỏ sót m à bộ H ộ không biết nêu ra'2.
N g o à i ra, h o ạ t đ ộ n g g i á m s á t q u a n lại ở địa p h ư ơ n g c ũ n g c h ư a thật hiệu quả,
T r ư ớ c k h i th à n h lập V iệ n Đ ô sát, v i ệ c g i á m sá t q u a n lại ở địa p h ư ơ n g v ẫ n c h ư a c ó
m ộ t c ơ q u a n g i á m s á t c h u y ê n t r á c h m à c h ủ y ế u đ ư ợ c g ia o c h o c á c viên T ố n g trấn,
T r ấ n t h ủ th ự c h iệ n . T u y n h i ê n , v i ệ c k i ể m s o á t c ủ a n h ữ n g v iê n q u a n n à y c h ư a chặt
c h ẽ d ẫ n đế n : “Q u a n lại coi pìúip luật như h ư văn, xoay x ở nhiều vành, chi cốt lẩy

tiền không được thì buộc tội”3.
N ă m 1832, c ù n g vớ i cải c á c h h à n h c h ín h , V i ệ n đô sá t c ũ n g đ ư ợ c t h à n h ỉập. T ừ
đó, v i ệ c g iá m s á t ở c á c đ ịa p h ư ơ n g đ ư ợ c g ia o c h o m ư ờ i s á u v iê n G iá m sát ngụ s ử
trự c t h u ộ c Đ ô sá t v iệ n . N h i ệ m v ụ c ủ a v iê n G iá m s á t n g ự s ử là p h ả i g i á m sát l o ạ t
đ ộ n g c ủ a to à n b ộ q u a n lại t r o n g đ ịa p h ư ơ n g m ìn h q u ả n lý, từ c ấ p tỉn h đ ế n c ấ p x ã .
M ặ c d ù đ ã có n h i ề u k ế t q u ả tíc h c ự c t ro n g v iệ c g i á m sá t ở c ấ p tỉnh, p hủ, h u vệ n ,
c h â u n h ư n g đối v ớ i c ấ p tổ n g , x ã d o tín h tự trị c a o n ê n h o ạ t đ ộ n g g i á m sát v ầ n c n r a
th ự c h iệ n đ ư ợ c . C h í n h v u a M in h M ạ n g c ũ n g t h ừ a n h ậ n m ộ t th ự c tế là: “Bọn cai

1. Q u ố c sử q u á n triều Nguyễn, 2 0 0 7 , Đ ạ i N a m thự c lục,

t ậ p 4, N x b G i á o d ụ c . trang 201.

2. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007, Đại Nam thực lục,

tập 4, Nxb Giáo dục, trang 214.

3. Đỗ Bang (Chủ biên), 1997, Tô chức bộ máy nhà nước triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 138-1,
Nxb Thuận Hóa, Huế, trang 123.

412


CHỂ ĐÕ TH ANH TRA, GIÁM SÁT QUAN LAI THỜI MINH MANG.

tổng, xã trương vân thường hiếp tróc dân làng, hoặc đ e m đồng đảng ra đế tiện làm
việc quan, hoặc cho nẹười hèn nhát đế tiện sai khiến" . N h ư vậy, dù đ ã c ố g ắ n g để
h o á n th iệ n chế đ ộ g i á m sá t q u a n lại n h ư n g M in h M ạ n a v ẫ n c h ư a th ể với đ ế n đ ư ợ c
c ấ p h à n h c h ín h c ơ s ở v ố n m a n e t r o n e m ìn h tín h t ự trị rất cao.
N g o à i ra, m ộ t h ạ n c h ế n ữ a t r o n g c ô n a tá c g iá m sá t đ ó là một so quyền của

Đ ô sát viện chi tồn tại trên danh nghĩa, đ ặ c b iệ t là q u y ề n c a n e i á n n h à v u a . V u a
v ẫ n là n g ư ờ i q u y ế t đ ị n h v à c ó q u y ề n b á c b ỏ khi lời c a n g i á n đ ư a ra k h ô n g h ợ p lý,
k h ô n g đ ú n g v ớ i ý v u a . Đ â y là m ộ t t r o n g n h ữ n g h ạ n c h ế t r o n g h o ạ t đ ộ n e c a n g iá n
n h à v u a c ủ a c á c v i ê n K h o a đ ạ o t r o n g V iệ n . C ù n g v ớ i đó , q u y ề n t h a n h tra , g i á m sát
c ủ a c á c v i ê n K i n h lư ợ c đại s ứ c ũ n g c h ịu s ự chi p h ố i c ủ a n h à v u a . M ặ c d ù là n g ư ờ i
th a y v u a đi k i n h lý c á c đ ia p h ư ơ n e , đ ư ợ c v u a t r a o q u y ề n h à n h r ấ t lớn n h ư n g t r o n g
m ộ t số t r ư ờ n g h ợ p . c á c K i n h lư ợ c s ứ k h ô n a đ ư ợ c t ự ý q u y ế t đ ịn h m à p h ả i x in ý

k iế n c ủ a v u a , đ ặ c b i ệ t là t r o n g v iệ c x é t x ử h a y b ố n h i ệ m c á c v iê n q u a n to n h ư
t r ư ờ n g h ợ p c ủ a h a i v i ê n K i n h lư ợ c s ứ T r ư ơ n g M i n h G i ả n g v à T r ư ơ n g Đ ă n g Q u ế
đã đ ề c ậ p ở p h ầ n tr ư ớ c .
T ó m lại, d o s ự c h i p h ố i c ủ a ý th ứ c h ệ p h o n g k iế n , t ừ v iệc t ă n g c ư ờ n g tính
c h u y è n c h ế k h i ế n c h o h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g i á m sát q u a n lại dư ớ i triề u M in h M ạ n g
c h ư a th ự c s ự đ ạ t h iệ u q u ả c ao. M ặ c d ù v ậ y , c h ú n g ta v ẫ n k h ô n g th ể p h ủ n h ậ n n h ữ n g
đ ó n g g ó p c ủ a h o ạ t đ ộ n g n à y t ro n g v iệ c xâ y d ự n g m ộ t đội n g ũ q u a n lại t r o n g sạ ch ,
v ữ n g m ạ n h , h o ạ t đ ộ n g đ ồ n g bộ c ũ n g n h ư g ó p p h ầ n p h á t tr iế n k in h tế, v ă n h ó a - g iá o
d ụ c , đ ư a triề u M in h M ạna, trở th à n h m ộ t triề u đại v ữ n g m ạ n h n h ấ t dư ớ i triều
N g u y ễ n . Đ ồ n g th ờ i, q u a n h ữ n g ưu đ iể m , h ạ n c h ế t ừ c h ế đ ộ th a n h tra, g i á m sá t q u a n
lại d ư ớ i triề u M i n h M ạ n g g iú p c h ú n g ta rú t ra đ ư ợ c n h ữ n g bài h ọ c k in h n g h i ệ m quý
b á u v ề v i ệ c t h a n h tra , g i á m sát t h a m c h iế u t r o n g th ờ i đại n g à y nay.

4. Bài học kinh nghiệm
T h ờ i M i n h M ạna,

và th ờ i kỳ n ư ớ c ta h i ệ n n a y th u ộ c hai c h ế đ ộ xã hội k h á c

n h a u . C á c h t h ứ c tổ c h ứ c , v ậ n h à n h v à q u ả n lý b ộ m á y h à n h c h ín h n h à n ư ớ c c ũ n g
k h ô n g g i ố n g n h a u . T u y n h iê n , có m ộ t đ i ể m c h u n g đ ó là đ ể đ á p ứ n g y ê u c ầ u x â y
d ự n g m ộ t đội n g ũ q u ả n lý c ô n g v iệ c h à n h c h ín h t r o n g s ạ c h , v ừ n g m ạ n h , h o ạ t đ ộ n g
h iệ u q u ả g ó p p h ầ n t h ự c h iệ n tốt c á c c h ín h s á c h p h á t triể n đ ấ t n ư ớ c thì b ộ m á y n h à
n ư ớ c thời M i n h M ạ n e h a y b ộ m á y n h à n ư ớ c c ủ a c h ú n g ta n g à y n a y c ũ n g p h ả i c ầ n
đ é n c á c tố c h ứ c , c ơ q u a n t h a n h tra, g i á m sát. D o đ ó , q u a v iệ c tìm h iể u c h ế đ ộ th a n h
tra, g i á m sát q u a n lại d ư ớ i th ờ i M in h M ạ n £ , c h ú n g tôi rú t ra đ ư ợ c m ộ t số bài h ọ c
k in h n g h i ệ m t h a m c h i ế u c h o v iệc t h a n h tra, g i á m sát h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c c ơ q u a n n h à

1. Đ ỗ B a n g ( C h ủ b i ê n ) , 1 9 9 7 , T ổ ch ứ c bộ máy nhà nư ớ c triề u N guyễn g ia i đoạn 1802 - 1884 ,
N x b T h u ận H óa, H uế, tran g 223.

413


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUÓC TẾ LÀN THỨ TU

n ư ớ c n g à y c à n g h i ệ u q u ả , t r o n g sạ c h , đ á p ứ n g y ê u c ầ u c ủ a đ ấ t n ư ớ c t r o n e t ìn h hỉnh
h iệ n n a y n h ư sau:

T h ứ nhất, t r o n g h ơ n m ộ t th ậ p kỉ đ ầ u d ư ớ i triề u M in h M ạ n e , d o c h ư a t h à n h ập
m ộ t c ơ q u a n giám sá t r iê n g b iệ t m à h o ạ t đ ộ n g g i á m sá t q u a n lại chỉ tậ p t r u n g vào
h a i tổ c h ứ c là N g ự s ử đài v à L ụ c k h o a vớ i m ộ t c ơ c ấ u tố c h ứ c c ò n m a n g tín h leng
lẻo. Đ ồ n g thờ i, d o c h ư a c h ú t r ọ n e đ ế n v iệ c g i á m sát c á c đ ịa p h ư ơ n g c ũ n g n h ư chậm
trễ t r o n g v iệ c đ ịn h lệ c h o c á c đ o à n t h a n h tra n ê n h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra. g iá m s á t quan
lại c h ư a th ậ t s ự h iệ u q u ả . C h í n h vì v ậ y , c ầ n p h ả i n h a n h c h ó n g t h à n h lập m ộ t cơ
q u a n c h u y ê n trá c h v i ệ c t h a n h tra, g i á m sát c ũ n g n h ư x â y d ự n g m ộ t h ệ t h ố n g các cơ
q u a n g i á m sát h o à n c h ỉn h từ t r u n g ư ơ n g d ế n đ ịa p h ư ơ n g n h ằ m t ă n e c ư ờ n g g i á m sát
c ó h iệ u q u ả các c ơ q u a n h à n h c h ín h c ấ p t r u n e ư ơ n g v à đ ịa p h ư ơ n g t r o n g cả n ư ớ c

Th ứ hai, M i n h M ạ n e đ ã k ế t h ợ p s á n g tạ o n g u y ê n tắc h o ạ t đ ộ n g th a n h tra, g ám
sát t h e o h à n g d ọ c , t r o n g n ộ i b ộ v à c h é o n h a u g iữ a c á c c ấ p b ậ c h à n h c h ín h . Việc áp
d ụ n g n g u y ê n tắ c n à y k h i ế n c h o tấ t c ả c á c tổ c h ứ c c ơ q u a n t r o n g b ộ m á y h à n h chính
n h à n ư ớ c đều bị r à n g b u ộ c , k i ề m c h ế v à g i á m sá t lẫn n h a u . T u y n h iê n t r o n g _]uá
trìn h h o ạ t đ ộ n g , n g u y ê n tắc g i á m sát tro n g nội b ộ và c h é o g i ữ a c á c c ấ p b ậ c hành
c h ín h c h ư a dạt h iệ u q u ả ca o . D o đó, đ ể c ô n g tá c th a n h tra, g i á m sát q u a n lại dạt kết
q u ả c a o n h ấ t c ầ n đ ấ y m ạ n h h o ạ t đ ộ n g g iá m sá t c ủ a tất c ả cá c tổ c h ứ c , c ơ q u a n hành
c h ín h . Q u y đ ịn h c ụ th ể c h ứ c n ă n g , n h i ệ m v ụ , q u y ề n h ạ n g i á m sá t c h o cá c c ơ cruan
h à n h c h ín h c h u y ê n v à k h ô n e c h u y ê n n h i ệ m v ụ t h a n h tra, g iá m sát.

Th ứ ba , t r o n g c ô n g tá c t h a n h tra, M in h M ạ n g c h ỉ c h o tiế n h à n h thanh tra m ột
số c ơ q u a n n h ư b ộ H ộ , b ộ C ô n g , N ộ i các, N ộ i v ụ p h ù , V ũ k h ố . . . c h ứ c h ư a định lệ

th a n h t r a c h o tấ t c ả c á c c ơ q u a n tr o n g b ộ m á y n h à n ư ớ c đ ặ c b iệ t là c ấ p t r u n g ưĐ ồ n g th ờ i, th ờ i g ia n m ộ t k h ó a t h a n h tra t ư ơ n g đối dài (thư ờ ne. 6 n ă m 1 k h ó a ) c h o
n ê n m ộ t s ổ t r ư ờ n g h ợ p p h ạ m p h á p , sai s ó t c ủ a q u a n lại k h ô n g đ ư ợ c p h á t h iệ n ;ớm
đ ể n g h i ê m trị. C h í n h v ì v ậ y , đ ể x â y d ự n g m ộ t đ ộ i n g ũ c ô n g c h ứ c tr o n g s ạ c h , c ó : h ấ t
lư ợ n g , n g o à i v i ệ c d u y trì v iệ c g i á m s á t c ầ n p h ả i th a n h tra t h ư ờ n g x u y ê n v à áp c ụ n g
c h o tấ t c ả cá c c ơ q u a n t r o n g b ộ m á y n h à n ư ớ c .

Th ứ tư, đ ế h ồ t r ợ c h o v i ệ c t h a n h tra, g i á m sá t q u a n lại, v u a M in h M ạ n g đ ã ;hực
h iệ n n h ữ n g b iệ n p h á p n h ư c h ọ n q u a n lại c h ủ y ế u q u a k h o a cử , k h ả o h ạ c h quari lại,
n g h i ê m trị q u a n lại p h ạ m p h á p . . . T ừ đó, m ộ t m ặ t x â y d ự n g đội n g ũ q u a n lại t o n s ,
s ạ c h , v ữ n g m ạ n h , m ặ t k h á c g i ả m bớ t áp lực c h o h o ạ t đ ộ n g t h a n h tra, g iá m sát. D ồ n g
th ờ i, k h i tiế n h à n h c h ọ n lự a n h ữ n g v iê n K h o a đ ạ o làm n h i ệ m v ụ th a n h tra. giáir sát,
n h à v u a lu ô n c â n n h ắ c : “chức ngôn quan phải là người thanh liêm, công tâm đẻ làm

nhiệm vụ kiểm soát và đàn hặc'\ D o đó, n h ữ n g n g ư ờ i đ ư ợ c s u n g v à o cơ q u a n ịiá m

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007,

414

Đại Nam thực lục, Tập 4, Nxb Giáo dục, trang 361.


CHẾ Đ ộ TH AN H TRA, GIÁM SÁT QUAN LẠI THỜI MINH M ẠNG.

sá t ph ả i là n h ữ n g vị q u a n t h a n h liê m , n g a y th ẳ n g , biết là m trò n trá c h n h iệ m , t h a m
h ặ c đúne, n g ư ờ i đ ú n ẹ tội. N g à y n a y , khi c h ọ n lựa n h ữ n g c á n b ộ là m v iệ c t r o n g b ộ
m á y h à n h c h ín h nói c h u n g v à cá c c ơ q u a n t h a n h tra, 2 Ĩám sá t n ó i riê n g p h ả i c h ọ n
n h ữ n g n g ư ờ i ư u tú. c ó n ă n g lực, t ư c á c h v à p h ẩ m c h ấ t tốt. C ó n h ư v ậ y , m ớ i tạ o ra
đ ư ợ c m ộ t đội n s ũ c á n b ộ t r o n s s ạ c h , v ữ n e m ạ n h , h o ạ t đ ộ n g c ó h iệ u quả.

Thứ n ă m , t r o n e h ơ n h a i m ư ơ i n ă m trị VI đ ấ t n ư ớ c , M in h M ạ n a lu ô n m o n g
m u ố n tạ o d ự n g m ộ t x ã hội ổn đ ịn h n h ằ m x â y d ự n s m ộ t n ư ớ c Đ ạ i N a m v ữ n g m ạ n h .
Đ ể làm đ ư ợ c đ iề u đó, n g o à i v iệ c c h ú trọ n g q u ả n lý ở t r u n e ư ơ n g , M i n h M ạne, lu ô n
q u a n tâ m đ ế n tìn h h ìn h c á c đ ịa p h ư ơ n g . O n g tă n g c ư ờ n e : “chọn các quan trong kinh

người nào thanh liêm, chính trực, sai đi khắp các châu, huyện đế xét việc làm và
x e m xét dân tình, mới rõ các quan thú thần kẻ khá người không, suốt được dân tình,
điều gì có lợi. điều gì cỏ hại” , đ o à n th a n h tra n à y gọi là đ o à n K in h lư ơ c đại sứ.
N ă m 1827 v à 1836, n h à v u a đ à c ử hai đ o à n K in h lư ợ c đi k in h lý c á c đ ịa p h ư ơ n g ở
B ắ c Kì v à N a m Kì với n h ữ n g k ế t q u ả th u đ ư ợ c rất k h ả q u a n . T u y n h iê n , M in h M ạ n g
đ ã k h ô n g t h ư ờ n g x u y ê n p h á i c á c đ o à n th a n h tra n à y đi t h a n h tra, g iá m sá t h o ạ t đ ộ n g
ở c á c đ ịa p h ư ơ n g (từ n ă m 1820 đ ế n 1840 chỉ p h á i hai đ o à n đi k in h lý). N h ư v ậ y , để
n â n g c a o h iệ u q u ả c ô n g tác t h a n h tra, g iá m sá t c ầ n p h ả i t h ư ờ n g x u y ê n tổ c h ứ c c á c
p h á i đ o à n t h a n h tra, g i á m sá t v ề cá c đ ịa p h ư ơ n g đ ể k i ể m so á t, n ắ m b ắ t tình h ìn h c á c
cấp và dân chúng.

T ó m lại, v i ệ c h o à n th iệ n c h ế đ ộ t h a n h tra, g i á m sá t q u a n lại d ư ớ i th ờ i M i n h
M ạng đã dẫn đến những hiệu quả tích cự c trong v iệ c thanh lọc quan lại, góp phần

x â y d ự n g m ộ t đội n g ũ q u a n lại q u a n lại tro n g sạ c h , c ó n ă n g lực v à h o ạ t đ ộ n g h iệ u
q u ả c ũ n g n h ư g ó p p h ầ n p h á t triể n k in h tế, v ă n h ó a - g iá o d ụ c , ổ n đ ịn h x ã hội. T u y
v ẫ n c ò n n h iề u h ạ n c h ế tồ n tại t r o n g c ô n g tác t h a n h tra v à g i á m sá t q u a n lại n h ư n g
n h ìn c h u n g v ớ i c h ứ c n ă n g k i ể m soát, đ à n h ặ c v à n h ữ n g đ ó n g g ó p q u a n t rọ n g t ro n g
q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g c ủ a m ìn h , c á c tổ c h ứ c , c ơ q u a n t h a n h tra, g i á m sát d ư ớ i triề u
M i n h M ạ n g x ứ n g đ á n g g iữ m ộ t vị trí q u a n t r ọ n g t r o n g b ộ m á y n h à n ư ớ c g ó p p h ầ n
đ ư a đ ế q u y ề n n h à N g u y ễ n d ư ớ i triề u M in h M ạ n g đ ạ t đ ế n s ự tu y ệ t đ ố i c ủ a q u y ề n lực
v à t r ở th à n h m ộ t c h ín h th ể q u â n c h ủ c h u y ê n c h ế c ó n ă n g lự c th ự c tiễ n m ạ n h m ẽ b a o
t r ù m trê n c ả đ ấ t n ư ớ c , c h i p h ố i to à n b ộ x ã hội.
T r o n g tìn h h ìn h h iệ n n a y , đ ứ n g trư ớ c s ự tá c đ ộ n g c ủ a n h iề u y ế u tố đ a d ạ n g v à

p h ứ c tạp, tíc h c ự c v à tiê u c ự c , v iệ c th à n h lập v à tă n g c ư ờ n g h ệ t h ố n g t h a n h tra v à
g i á m sát c h ặ t c h ẽ , t h ố n g n h ấ t từ t ru n g ư ơ n g đ ế n đ ịa p h ư ơ n g là m ộ t v iệ c làm th ậ t sự
r ấ t c ầ n thiết n h ằ m đ ả m b ả o s ự tro n g s ạ c h v à v ữ n g m ạ n h c ủ a b ộ m á y n h à n ư ớ c V iệ t

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, 1994,
trang 204.

Minh Mệnh chính yếu, tập 1, N xb Thuận Hóa, Huế,

415