Tư tưởng hồ chí minh về nhà nước pháp quyền những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây dựng nhà nước pháp quyền việt nam hiện nay

I HC QUC GIA H NI
KHOA LUT

NGUYN THU AN

TƯ TƯởNG Hồ CHí MINH Về NHà NƯớC PHáP QUYềN NHữNG QUAN ĐIểM CƠ BảN Và GIá TRị Kế THừA
TRONG XÂY DựNG NHà NƯớC PHáP QUYềN VIệT NAM HIệN NAY

LUN N TIN S LUT HC

H NI - 2017


I HC QUC GIA H NI
KHOA LUT

NGUYN THU AN

TƯ TƯởNG Hồ CHí MINH Về NHà NƯớC PHáP QUYềN NHữNG QUAN ĐIểM CƠ BảN Và GIá TRị Kế THừA
TRONG XÂY DựNG NHà NƯớC PHáP QUYềN VIệT NAM HIệN NAY
Chuyờn ngnh: Lớ lun v lch s nh nc v phỏp lut
Mó s: 62 38 01 01

LUN N TIN S LUT HC

Ngi hng dn khoa hc: GS.TS HONG TH KIM QU

H NI - 2017


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá
nhân tôi. Các tài liệu trong luận án là trung thực. Những
kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố
trong bất kỳ công trình nào khác.
TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Nguyễn Thu An


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .....................................12
1.1.

Tình hình nghiên cứu ................................................................................12

1.1.1.

Tình hình nghiên cứu trong nước ................................................................12

1.1.2.

Tình hình nghiên cứu ngoài nước ...............................................................35

1.2.

Đánh giá chung về tình hình nghiên cứu ................................................40

Kết luận chương 1 ...................................................................................................41
Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CƠ BẢN VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP
QUYỀN, QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TƯ
TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN .................43
2.1.

Những vấn đề lí luận cơ bản về nhà nước pháp quyền..........................43

2.1.1.

Khái niệm nhà nước pháp quyền .................................................................43

2.1.2.

Khái quát về lịch sử phát triển ....................................................................44

2.1.3.

Các đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền .........................................50

2.2.

Quá trình hình thành và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà
nước pháp quyền .......................................................................................54

2.2.1.

Quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ...............54

2.2.2.

Nguồn gốc tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ......................55

2.2.3.

Quá trình phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ........62

Kết luận chương 2 ...................................................................................................71
Chương 3: NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ
MINH VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN .................................................72
3.1.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về quyền con người trong
nhà nước pháp quyền ................................................................................72


3.2.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về Hiến pháp trong nhà
nước pháp quyền .......................................................................................76

3.2.1.

Bản chất và nhiệm vụ của Hiến pháp ..........................................................76

3.2.2.

Cơ chế kiểm soát quyền lực trong Hiến pháp .............................................85

3.3.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về chủ thể quyền lực nhà
nước nhà nước và trách nhiệm của nhà nước trong Nhà nước
pháp quyền .................................................................................................89

3.3.1.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về chủ thể quyền lực nhà nước ........89

3.3.2.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về trách nhiệm của nhà nước ...........95

3.4.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về pháp luật trong nhà nước
pháp quyền ...............................................................................................107

3.4.1.

Pháp luật phải được thượng tôn, pháp luật là sự phản ánh tính dân chủ
của nhà nước và là công cụ để giới hạn quyền lực nhà nước....................107

3.4.2.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về mối quan hệ giữa pháp luật và
đạo đức ......................................................................................................113

3.4.3.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về thực hiện pháp luật .........................................117

Kết luận chương 3 .................................................................................................121
Chương 4: CÁC GIÁ TRỊ KẾ THỪA CỦA TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH
VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN TRONG XÂY DỰNG NHÀ
NƯỚC PHÁP QUYỀN VIỆT NAM HIỆN NAY .................................122
4.1.

Quan điểm của Đảng Cộng Sản Việt Nam và các nguyên tắc cơ
bản trong việc kế thừa giá trị của tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền...............................................................122

4.1.1.

Quan điểm của Đảng Cộng Sản Việt Nam ................................................122

4.1.2.

Những nguyên tắc cơ bản trong việc kế thừa quan điểm Hồ Chí Minh
về nhà nước pháp quyền ............................................................................128

4.2.

Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người...131

4.3.

Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí về Hiến pháp và pháp luật....140

4.3.1.

Hiến pháp phải xác lập nguyên tắc chủ quyền Nhân dân .........................140

4.3.2.

Hiến pháp phải xác lập cơ chế tổ chức quyền lực nhà nước có sự phân
công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước khi thực hiện
các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp ................................................147


4.3.3.

Hiến pháp phải xác lập cơ chế tổ chức quyền lực nhà nước có sự phân định
thẩm quyền giữa cơ quan nhà nước ở trung ương với chính quyền địa phương .156

4.3.4.

Bảo đảm cơ chế bảo vệ Hiến pháp ............................................................160

4.4.

Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước ...........165

4.4.1.

Xây dựng nhà nước thực sự của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân .........165

4.4.2.

Xây dựng nền công vụ liêm chính ............................................................172

4.5.

Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí Minh về mối quan hệ
giữa pháp luật và đạo đức ......................................................................181

Kết luận chương 4 .................................................................................................182
KẾT LUẬN ............................................................................................................186
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................190
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................191


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CHXHCN:

Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

DCCH:

Dân chủ Cộng hòa

HĐND:

Hội đồng nhân dân

NNPQ:

Nhà nước pháp quyền

NXB:

Nhà xuất bản

QPXHCN:

Pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam

UBHC:

Ủy ban hành chính

UBND:

Ủy ban nhân dân


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tác giả chọn đề tài: “Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền Những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây dựng Nhà nước pháp quyền
Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu vì 5 lí do cơ bản sau:
Thứ nhất, Chủ tịch Hồ Chí Minh là người sáng lập Nhà nước Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa. Mặc dù trong quá trình xây dựng nhà nước và pháp luật, Chủ tịch Hồ
Chí Minh chưa đề cập trực diện tới khái niệm nhà nước pháp quyền song những tư
tưởng của Người về nhà nước pháp quyền đã được thể hiện từ rất sớm thể hiện
thông qua các tư tưởng của Người về nhà nước, pháp luật, Hiến pháp, quyền con người.

Thứ hai, Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX khẳng định nhiệm vụ
của Nhà nước Việt Nam là “Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới
sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản” [15, tr.131]. Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần
thứ XI tiếp tục khẳng định yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa:
Tiếp tục việc đẩy mạnh xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa, bảo đảm nhà nước ta thực sự là của nhân dân, do nhân dân và vì
nhân dân, do Đảng lãnh đạo… nghiên cứu xây dựng, bổ sung các thể chế
và cơ chế vận hành cụ thể để đảm bảo nguyên tắc tất cả quyền lực nhà
nước thuộc về nhân dân và nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất,
có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực
hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp [17, tr.246-247].
Nhiệm vụ này được thể chế hóa trong Khoản 1, Điều 2 Hiến pháp năm 2013
với quy định: “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân…”.
Với quan điểm này nhà nước pháp quyền đã trở thành mô hình lựa chọn để
thực hiện quyền dân chủ, tôn trọng và bảo vệ quyền con người, đảm bảo quyền lực
nhà nước thuộc về Nhân dân trên cơ sở phát huy vai trò tối thượng của Hiến pháp
và pháp luật – công cụ để Nhân dân giới hạn và kiểm soát quyền lực nhà nước.
Thứ ba, trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội tại Đại hội Đảng XI (bổ sung, phát triển năm 2011), Đảng Cộng sản
1


Việt Nam tiếp tục khẳng định: “Đảng lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ
Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động” [17, tr.88]. Điều này
tiếp tục được khẳng định tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ 12 (2016) của Đảng
Cộng sản Việt Nam, theo đó cần “Tiếp tục hoàn thiện chức năng nhiệm vụ, quyền
hạn, tổ chức của Nhà nước theo qui định của Hiến pháp năm 2013, đáp ứng các đòi
hỏi của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong điều kiện phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Do đó nghiên cứu tư

tưởng Hồ Chí Minh nói chung, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền nói
riêng là yêu cầu bắt buộc để xây dựng và phát triển đất nước.
Tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được thể hiện
trong nhiều tác phẩm của Người. Sự ra đời của Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945
và Hiến pháp năm 1946 đã đặt nền móng quan trọng trong lịch sử xây dựng nhà
nước pháp quyền Việt Nam. Từ sự phát triển của Nhà nước Việt Nam Dân chủ
Cộng hòa năm 1945 đến sự phát triển của nhà nước CHXHCN Việt Nam hiện nay
là minh chứng cho thấy quá trình xây dựng và phát triển của Nhà nước pháp quyền
xã hội chủ nghĩa Việt Nam xét về bản chất không phải hoàn toàn mới. Sự phát triển
này gắn với lịch sử cách mạng đấu tranh giành độc lập của dân tộc Việt Nam với
các giai đoạn lịch sử cụ thể: Từ năm 1945 đến năm 1975 đó là giai đoạn đấu tranh
giành độc lập, giang sơn thu về một mối; từ năm 1975 đến năm 1986 giai đoạn kiện
toàn đất nước sau chiến tranh; từ năm 1986 tới nay là giai đoạn xây dựng và phát
triển đất nước… Những yếu tố trên cùng với những đặc điểm về văn hóa, xã hội,
con người đã ảnh hưởng nhất định tới việc nghiên cứu các vấn đề khoa học có tính
lý luận về nhà nước pháp quyền ở Việt Nam.
Thứ tư, với chặng đường gần 30 năm đổi mới, cùng với quá trình hội nhập
quốc tế và xây dựng nhà nước pháp quyền, nhà nước Việt Nam đã đạt được nhiều
thành tựu song sự phát triển của nền kinh tế thị trường cùng những thay đổi mạnh
mẽ về quan hệ kinh tế, trình độ của lực lượng sản xuất... tự thân nó đang đặt ra
những đòi hỏi khách quan buộc nhà nước phải có sự thay đổi phù hợp để phát triển.
Do đó, việc tiếp tục nghiên cứu về nhà nước pháp quyền, tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền và đặt nó trong điều kiện xây dựng Nhà nước
PQXHCN Việt Nam hiện nay sẽ góp phần xác lập sự thống nhất về nhận thức, sự
2


nhất quán về tư tưởng cho quá trình phát triển của Nhà nước pháp quyền Việt Nam
hiện đại; góp phần nhận thức rõ hơn cả về lí luận và thực tiễn mô hình Nhà nước
pháp quyền Việt Nam.

Thứ năm, Hiến pháp năm 2013 được Quốc hội thông qua vào ngày 28/11/2013.
Bản Hiến pháp này có hiệu lực thi hành vào ngày 01/1/2014. Do vậy việc nghiên
cứu các quan điểm cơ bản của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền sẽ có
ý nghĩa thực tiễn cho quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật để triển khai và tổ
chức thực hiện bản Hiến pháp này.
Đây cũng chính là các lí do cơ bản tác giả chọn đề tài “Tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền, những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây
dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề chung về nhà nước pháp quyền, nội dung
cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, Luận án hướng tới
mục đích xác định các nguyên tắc, các giá trị cần kế thừa trong tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền trong bối cảnh tổ chức Hiến pháp năm 2013. Trên cơ
sở này, Luận án đề xuất các kiến nghị cụ thể để kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về
nhà nước pháp quyền trên một số lĩnh vực cơ bản như: bảo vệ quyền con người; xây
dựng Hiến pháp và pháp luật, tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền có phạm vi nghiên cứu rộng
với nhiều góc độ tiếp cận. Dưới góc độ tiếp cận của luật học và trên cơ sở tổng kết
những giá trị cơ bản trong tư tưởng nhân loại về nhà nước pháp quyền, Luận án có
nhiệm vụ nghiên cứu để làm rõ hơn một số vấn đề cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền như:
- Nghiên cứu cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
quyền và những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
quyền;
-Xây dựng một số khái niệm cơ bản có liên quan đến luận án như: nhà nước
pháp quyền, quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền;

3

+ Đề xuất, luận giải và nêu các kiến nghị cụ thể trong việc kế thừa tư tưởng
Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền để hoàn thiện hệ thống pháp luật trong một
số lĩnh vực: Bảo vệ quyền con người; xây dựng hiến pháp và pháp luật; tổ chức và
kiểm soát quyền lực nhà nước; giải quyết mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức đặt
trong bối cảnh triển khai, thực hiện Hiến pháp năm 2013.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
+ Đối tượng nghiên cứu của Luận án:
Luận án không nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh nói chung mà tập trung
nghiên cứu 2 vấn đề cơ bản: 1/Những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền; 2/Các giá trị kế thừa trong tư tưởng nhà nước pháp
quyền được thể hiện thông qua lời nói, bản văn và hoạt động thực tiễn của Chủ
tịch Hồ Chí Minh.
Luận án tập trung phân tích tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh ở
những vấn đề trọng tâm như: Bảo vệ quyền con người; xây dựng Hiến pháp và pháp
luật; tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước; giải quyết mối quan hệ giữa pháp
luật và đạo đức.
+ Phạm vi nghiên cứu của luận án:
Do thuộc chuyên ngành Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật nên Luận
án tập trung nghiên cứu những vấn đề lí luận cơ bản liên quan đến quá trình hình
thành, phát triển và những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà
nước pháp quyền. Trong việc kế thừa các quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh để
xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay, Luận án chỉ đặt vấn đề nghiên
cứu gắn với bối cảnh triển khai và thực hiện Hiến pháp năm 2013;
Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu những biểu hiện cơ bản trong tư
tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ở hai giai đoạn: giai đoạn trước khi
giành được chính quyền năm 1945 và giai đoạn sau năm 1945;
Về nội dung: Do tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền có nội dung
nghiên cứu rộng, liên quan đến nhiều vấn đề nên tác giả luận án giới hạn phạm vi

nghiên cứu ở những vấn đề cơ bản, gồm: quyền con người; kiểm soát quyền lực nhà
nước; trách nhiệm nhà nước; vai trò của Hiến pháp và pháp luật; chủ quyền nhân dân.
Đối với việc kế thừa những giá trị cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà
nước pháp quyền, Luận án nghiên cứu tập trung giải quyết 3 vấn đề: 1/Quan điểm
4


cơ bản của Đảng Cộng sản Việt Nam trong việc kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về
nhà nước pháp quyền; 2/Những nguyên tắc cơ bản trong việc kế thừa tư tưởng Hồ
Chí Minh về nhà nước pháp quyền; 3/Các đề xuất cụ thể để kế thừa tư tưởng Hồ
Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong bối cảnh triển khai thực hiện Hiến pháp
năm 2013.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp luận
Luận án được thực hiện trên cơ sở những nguyên lý cơ bản của Chủ nghĩa
Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về
nhà nước pháp quyền;
Luận án tiếp cận nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền
dưới góc độ luật học cũng như các quan điểm khoa học pháp lí hiện đại về nhà nước
pháp quyền. Luận án được thực hiện trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc các lí thuyết về
nhà nước pháp quyền trên thế giới; lí thuyết và các mô hình tổ chức và hoạt động
của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam; lí thuyết pháp luật tự nhiên và pháp
luật thực chứng.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Bên cạnh các phương pháp nghiên cứu truyền thống trong nghiên cứu khoa
học như phương pháp phân tích sự kiện, phương pháp luật học so sánh, phương
pháp hệ thống... Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể sau:
Thứ nhất, phương pháp phân tích, tổng hợp; nghiên cứu tư liệu, sự kiện lịch sử
Đây là nguyên tắc quan trọng nhất đối với các công trình nghiên cứu về Hồ
Chí Minh. Hồ Chí Minh là nhà tư tưởng hành động. Quá trình hình thành, phát

triển, hiện thực hóa tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh gắn
với tiến trình lịch sử Việt Nam, được thể hiện thông qua các bài viết, bài nói
chuyện, các sự kiện lịch sử cụ thể. Do đó phải trên cơ sở nghiên cứu, phân tích,
đánh giá các tư liệu, sự kiện lịch sử để chứng minh cho các luận điểm, tư tưởng của
Người. Đây là phương pháp nghiên cứu cơ bản được tác giả luận án sử dụng ở
chương 2, 3, 4. Trên cơ sở phân tích các bài viết, bài nói chuyện, các sự kiện lịch sử
cụ thể gắn với Chủ tịch Hồ Chí Minh, Luận án làm rõ quan điểm, nội dung tư tưởng
nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng
5


trong chương 1, 2, 3, 4 để làm rõ cơ sở lí luận, nội dung và đề xuất các vấn đề trong
việc kế thừa quan điểm Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền.
Thứ hai, phương pháp sử liệu
Một yêu cầu khi nghiên cứu tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh
đó là phải đặt tư tưởng của Người trong hoàn cảnh lịch sử gắn với những đặc điểm
về văn hóa, kinh tế, xã hội gắn với những mục tiêu cụ thể cần giải quyết. Nói cách
khác đó là phải chú ý đến giá trị sử liệu của tài liệu và yếu tố thời đại của nguồn
sử liệu đó để định hướng cho việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh trong xây
dựng nhà nước, xây dựng pháp luật. Đây là phương pháp được áp dụng chủ yếu
trong chương 2, 3.
Thứ ba, phương pháp hệ thống, so sánh
Phương pháp này được sử dụng trong chương 1, 2, 3, 4 nhằm đảm bảo tính
thống nhất và logic trong quá trình nghiên cứu. Trên cơ sở so sánh tư tưởng nhà
nước pháp quyền Hồ Chí Minh với các tư tưởng chính trị pháp lí khác, Luận án đi
đến chứng minh tính độc đáo và sự kế thừa trong tư tưởng nhà nước pháp quyền của
Người. Hồ Chí Minh đã xây dựng và phát triển tư tưởng nhà nước pháp quyền trên
nền tảng của nền văn hóa Việt Nam, gắn với lịch sử và con người Việt Nam. Việc so
sánh này góp phần tìm ra những giá trị chung, sự khác biệt trong tư tưởng Nhà nước
pháp quyền Hồ Chí Minh. Lí giải sự khác biệt này sẽ góp phần tìm ra những bài học

thực tiễn cho quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.
Thứ tư, phương pháp kết hợp lí luận với thực tiễn
Phương pháp này được sử dụng ở các chương 2, 3, 4 để đảm bảo sự thống
nhất giữa các vấn đề lí luận mà luận án giải quyết tại chương 2, 3 và các đề xuất, kiến
nghị chương 4.
5. Điểm mới của luận án
Mặc dù có nhiều công trình nghiên cứu sâu sắc, giá trị về tư tưởng Hồ Chí
Minh trong lĩnh vực nhà nước, pháp luật nói riêng, các công trình nghiên cứu trong
các lĩnh vực lý luận về nhà nước pháp quyền, tổ chức bộ máy nhà nước nói chung...
song tính đến thời điểm hiện nay chưa có công trình ở cấp luận án tiến sĩ tiếp cận
dưới góc độ khoa học pháp lí nào nghiên cứu trực tiếp về tư tưởng Nhà nước pháp
quyền Hồ Chí Minh và việc kế thừa tư tưởng của Người trong xây dựng Nhà nước
6


pháp quyền Việt Nam sau Hiến pháp năm 2013.
Xét ở góc độ lí luận và thực tiễn, quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước
pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân dưới sự lãnh đạo
của Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn đang đặt ra nhiều vấn đề cần tiếp tục làm rõ.
Thực tế hiện nay vẫn chưa có một khái niệm đầy đủ về nhà nước pháp quyền
XHCN. Do đó việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, kế
thừa và vận dụng tư tưởng của Người trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền
Việt Nam sẽ góp phần hoàn thiện về mặt lí luận và đáp ứng yêu cầu khách quan của
quá trình xây dựng và phát triển đất nước.
Cùng với việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền,
Luận án góp phần chứng minh sự thống nhất và phát triển của tư tưởng Nhà nước
pháp quyền Hồ Chí Minh. Trên cơ sở kế thừa, phát triển các kết quả nghiên cứu tư
tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước, pháp luật; nhà nước pháp quyền… từ những vấn
đề có tính lý luận, Luận án nghiên cứu các vấn đề cụ thể trong tư tưởng Hồ Chí
Minh về quyền con người; tổ chức quyền lực nhà nước; xây dựng và thực hiện pháp

luật; mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức; vai trò, bản chất của Hiến pháp để từ
đó đưa ra các kiến nghị trong việc vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh. Điều này thể
hiện ở một số nội dung sau:
- Luận án tiếp tục kế thừa, phát triển và hoàn thiện một bước cơ sở lí luận
cho việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền với tư cách là
một tư tưởng chính trị pháp lí. Luận án tiếp tục làm rõ khái niệm nhà nước pháp
quyền, quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Xác định các
yếu tố cấu thành trong tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh, mối quan hệ
giữa các yếu tố cấu thành và vị trí của tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh
đối với lịch sử phát triển của dân tộc và của nhà nước;
- Phân tích quá phát triển tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ
Chí Minh mà khởi đầu là tư tưởng yêu nước, thương dân đến khát vọng giải phóng
dân tộc, giải phóng con người; Tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh đó là
sự phản ánh đòi hỏi, yêu cầu về một xã hội của công lí, công bằng, một nhà nước đủ
mạnh và đủ năng lực để bảo vệ quyền tự nhiên của con người;
- Phân tích sự kế thừa tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí
7


Minh trong tổ chức bộ máy nhà nước, xây dựng pháp luật thể hiện trong các bản
Hiến pháp Việt Nam. Trên cơ sở đánh giá thực trạng, Luận án chỉ ra những kết quả
tích cực đã đạt được và những điểm cần tiếp tục hoàn thiện. Luận án góp phần cung
cấp cơ sở thực tiễn cho việc tiến hành các hoạt động kế thừa tư tưởng nhà nước
pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt
Nam sau Hiến pháp năm 2013;
- Đề xuất và luận chứng các quan điểm, giải pháp, yêu cầu trong việc vận
dụng tư tưởng Hồ Chí Minh trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam
sau Hiến pháp năm 2013 để giải quyết một số vấn đề cụ thể trong hoàn thiện pháp
luật liên quan trực tiếp tới nội dung nghiên cứu của Luận án như việc thực hiện các
qui định của Hiến pháp năm 2013 về quyền con người; tổ chức và kiểm soát quyền

lực nhà nước; chủ quyền Nhân dân; cơ chế bảo vệ Hiến pháp; thực hiện pháp luật;
mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
- Ý nghĩa khoa học của luận án thể hiện ở 5 nội dung sau:
Thứ nhất, Luận án là công trình nghiên cứu có tính hệ thống và tiếp cận dưới
góc độ khoa học pháp lí trong nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
quyền;
Thứ hai, Luận án đã hệ thống hóa và tổng kết kết quả nghiên cứu của các
công trình nghiên cứu trước đó về nhà nước pháp quyền nói chung, tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền nói riêng. Hiện nay có nhiều công trình nghiên cứu
về nhà nước pháp quyền; tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền (nghiên
cứu một hoặc một số bộ phận cấu thành trong tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ
Chí Minh). Việc hệ thống các kết quả nghiên cứu trước đó sẽ góp phần hoàn thiện
cơ sở lí luận trong việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền
và tạo điều kiện xác định định hướng nghiên cứu trong các công trình nghiên cứu
tiếp theo. Đối với Luận án, các kết quả nghiên cứu này là cơ sở thực tiễn để tác giả
tiếp tục nghiên cứu và nêu các đề xuất cụ thể trong việc kế thừa tư tưởng Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền trong xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay;
Thứ ba, trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu của các công trình trước đây,
Luận án xây dựng khái niệm tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; xác
8


định các phương pháp nghiên cứu đặc thù và các nguyên tắc cần tuân thủ trong việc
kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền;
Thứ tư, kết quả nghiên cứu của Luận án có đóng góp nhất định vào việc bổ
sung, phát triển cơ sở lý luận về tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Mặt
khác cùng với việc xác định những thành tố cơ bản trong tư tưởng nhà nước pháp
quyền Hồ Chí Minh Luận án đã đưa ra các đề xuất, kiến nghị để hoàn thiện pháp
luật trong tổ chức và thực hiện Hiến pháp năm 2013 ở các lĩnh vực cụ thể thuộc đối

tượng nghiên cứu.
Thứ năm, Luận án là công trình nghiên cứu độc lập có thể tham khảo, sử
dụng trong nghiên cứu, giảng dạy đối với các vấn đề liên quan đến vận dụng và kế
thừa tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh.
- Ý nghĩa thực tiễn của Luận án.
Luận án có 3 ý nghĩa cơ bản:
Thứ nhất, trên cơ sở phân tích các giá trị cơ bản của nhà nước pháp quyền,
Luận án chứng minh sự hiện hữu của tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh.
Cái pháp quyền tự nhiên trong tưởng Hồ Chí Minh được thể hiện thông qua quan
điểm của Người về sự phải có của một nhà nước đủ năng lực để hiện thực hóa các
quyền tự nhiên của con người, về Hiến pháp và pháp luật với tư cách là công cụ để
hiện thực hóa các qui tắc của tự nhiên, được xây dựng để bảo vệ con người;
Thứ hai, Luận án chứng minh việc kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền là yêu cầu tất yếu để phát triển đất nước;
Thứ ba, kết quả nghiên cứu, phân tích, so sánh, tổng hợp và những đề xuất
kiến nghị của Luận án có thể được dùng để tham khảo, bổ sung, sửa đổi đối với các
quy định pháp lý liên quan đến việc hoàn thiện hệ thống pháp luật để triển khai hiệu
quả Hiến pháp năm 2013 ở một số lĩnh vực như: quyền con người; tổ chức và kiểm
soát quyền lực nhà nước; chủ quyền Nhân dân; cơ chế bảo vệ Hiến pháp; thực hiện
pháp luật; mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức.
7. Cơ sở lí thuyết của đề tài
* Câu hỏi nghiên cứu
Trên cơ sở các mục tiêu nghiên cứu, tác giả luận án xác định một số câu hỏi
nghiên cứu cơ bản làm nền tảng cho quá trình nghiên cứu Luận án như:
9


- Học thuyết nhà nước pháp quyền có những giá trị và những thuộc tính cơ
bản nào? Tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh có quan hệ như
thế nào với học thuyết nhà nước pháp quyền?

- Hiểu thế nào về tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh?
Tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh có những bộ phận cấu
thành nào?
- Cần áp dụng những nguyên tắc nào khi nghiên cứu, kế thừa và phát triển tư
tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong điều kiện xây dựng
Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam giai đoạn hiện nay?
- Tại sao phải vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
quyền. Có những đề xuất nào trong việc vận dụng và kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh
về nhà nước pháp quyền trong tổ chức thực hiện Hiến pháp năm 2013?
* Các giả thuyết nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề cơ bản về nhà nước pháp quyền, nghiên
cứu hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, tác giả luận án phân
tích và luận cứ cho một số giả thuyết nghiên cứu sau:
Thứ nhất: Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền là tổng thể những
quan điểm toàn diện và sâu sắc của Người về nhà nước, về pháp luật, về con người
mà xét về bản chất đó là tư tưởng về một nhà nước đủ năng lực để đảm bảo quyền
độc lập dân tộc, quyền tự do cho Nhân dân và hạnh phúc cho con người.
Thứ hai: Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền là sự thể hiện tư
tưởng pháp quyền tự nhiên mà giá trị cốt lõi đó là pháp luật phải hợp với lòng dân
và lẽ công bằng, pháp luật phải đủ sức mạnh để thực hiện trách nhiệm bảo vệ quyền
tự nhiên của con người. Pháp luật là công cụ để kiểm soát quyền lực nhà nước;
Thứ ba: Tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh có sự kế thừa những
giá trị của học thuyết pháp quyền song được phát triển, vận dụng phù hợp vào Việt
Nam trong điều kiện lịch sử mới;
Thứ tư: Sự tôn trọng để vận dụng sáng tạo tư tưởng Nhà nước pháp quyền
Hồ Chí Minh là một trong những yêu cầu khi kế thừa, phát huy các giá trị trong tư
tưởng của Người;
Thứ năm: Kế thừa và vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
10

quyền là yêu cầu bắt buộc để xây dựng thành công nhà nước pháp quyền XHCN
Việt Nam song đây không phải là sự sao chép máy móc mà là quá trình học tập
quan điểm, nguyên tắc, phong cách, nhân cách Hồ Chí Minh.
8. Cấu trúc luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, Luận án được
kết cấu thành 4 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu.
Chương 2: Những vấn đề lí luận cơ bản về nhà nước pháp quyền, quá trình
hình thành và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền.
Chương 3: Những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước
pháp quyền.
Chương 4: Kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
quyền trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.

11


Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Nhà nước pháp quyền với tư cách là một học thuyết chính trị pháp lý bắt đầu
xuất hiện ở Tâu Âu thế kỷ 17-18. Cùng với khẩu hiệu về dân chủ, nhà nước pháp
quyền trở thành mô hình lý tưởng trong việc tập hợp lực lượng của giai cấp tư sản
nhằm lật đổ chế độ phong kiến với những giá trị nhân văn đích thực của một nhà
nước mà ở đó:
Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, dân là gốc của
quyền lực; các quan hệ xã hội căn bản phải được điều chỉnh bằng pháp
luật với tư cách là những qui tắc xử sự chung, buộc mọi người phải
tuân theo, không có ngoại lệ; pháp luật phải giữ vị trí điều chỉnh chủ
đạo trong toàn xã hội trong đó tính tối cao thuộc về luật mà trước hết

là hiến pháp [77].
Ở Việt Nam, tư tưởng về nhà nước pháp quyền lần đầu tiên được Chủ tịch
Hồ Chí Minh nêu vào năm 1919. Cùng với sự xuất hiện của Nhà nước Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa, tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã
được thể hiện rõ nét trong quá trình Người tổ chức quản lý và điều hành đất nước.
Tư tưởng này tiếp tục được thể hiện trong các bản Hiến pháp: Hiến pháp năm 1946,
Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980, chính thức được pháp lí hóa tại Điều 2,
Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi bổ sung năm 2001) và Hiến pháp năm 2013.
Với ý nghĩa này, việc hệ thống các công trình nghiên cứu về nhà nước pháp
quyền nói chung, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền sẽ có giá trị thiết
thực cho việc tiếp tục nghiên cứu các vấn đề lí luận và đề xuất các kiến nghị cụ thể
trong xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam.
1.1. Tình hình nghiên cứu
1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước
1.1.1.1. Hệ thống các công trình nghiên cứu tiêu biểu liên quan đến nhà
nước pháp quyền
Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền có sự kế thừa, phát triển
những giá trị trong tư tưởng chính trị pháp lí phương Đông, phương Tây. Do đó
12


trước khi nghiên cứu các công trình khoa học liên quan trực tiếp tới tư tưởng Hồ
Chí Minh về nhà nước pháp quyền, Luận án sẽ tìm hiểu các công trình nghiên cứu
chung về nhà nước pháp quyền. Kết quả nghiên cứu của các công trình này sẽ góp
phần xác định luận cứ khoa học, thực tiễn cho việc nghiên cứu 2 vấn đề trọng tâm
của Luận án đó là: 1/Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền và
2/Những quan điểm cơ bản trong kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp
quyền trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.
* Nhóm đề tài khoa học
Đề tài khoa học cấp nhà nước

- Chương trình khoa học xã hội cấp nhà nước KX 04 (2001 -2005) gồm 9 đề
tài xử lý những vấn đề cơ bản nhất ở những khía cạnh khác nhau về nhà nước pháp
quyền. Trong nhóm đề tài KX.04, kết quả nghiên cứu của đề tài KX.04.01: Cơ sở
lý luận và thực tiễn về Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân do
GS.VS Nguyễn Duy Quý làm chủ nhiệm đề tài đã xác định những luận điểm cơ
bản về nhà nước PQXHCN của dân, do dân, vì dân. Đề tài tập trung vào các nội
dung cơ bản sau: 1/Khái quát lịch sử phát triển của học thuyết nhà nước pháp
quyền; 2/Chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng
Cộng sản Việt Nam về nhà nước và NNPQ; 3/Khái niệm, những đặc trưng cơ bản
và chức năng của nhà nước PQXHCN của dân, do dân, vì dân; 4/Thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội và các yếu tố qui định, chi phối quá trình xây dựng nhà nước
pháp quyền Việt Nam; 5/Phương hướng và các giải pháp chủ yếu xây dựng nhà
nước pháp quyền Việt Nam.
Đề tài KX.04.02 “Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền
XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân giai đoạn 2001 – 2010”
do GS.TS Đào Trí Úc làm chủ nhiệm đề tài. Trên cơ sở nghiên cứu, tổng kết, làm rõ
các đặc trưng cơ bản của nhà nước PQXHCN đề tài đề xuất thiết kế mô hình tổng
thể tổ chức và hoạt động của nhà nước PQXHCN Việt Nam trong xu hướng cải
cách mạnh mẽ về lập pháp, hành pháp và tư pháp. Đề tài được chia thành 2 phần:
Phần thứ nhất: Cơ sở lý luận và thực tiễn xây dựng mô hình tổ chức và hoạt
động của Nhà nước PQXHCN Việt Nam. Phần này gồm các nội dung: 1/Khái niệm
mô hình và mô hình NNPQ; 2/Cơ sở nhận thức của việc xây dựng mô hình tổ chức
13


và hoạt động của Nhà nước PQXHCN Việt Nam.
Trên cơ sở nghiên cứu các lí thuyết về mô hình, mô hình nhà nước pháp
quyền nói chung và lí giải sự khác biệt của các mô hình này dưới góc độ sự lựa
chọn của cơ chế tổ chức quyền lực nhà nước, sự khác biệt trong tính chất của nền
kinh tế thị trường, sự khác biệt của văn hóa và đạo đức truyền thống và sự khác biệt

về truyền thống pháp luật; các mô hình hiến pháp, các mô hình phân quyền… các
tác giả cho rằng: Trong việc tiếp cận và sử dụng các mô hình nhà nước pháp quyền,
chúng ta cần xem xét một cách cụ thể quan điểm lí luận và thực tiễn ở nước ta trên
hai bình diện quan trọng của các mối liên hệ, đó là mức độ hài hòa của các giá trị
pháp luật với những giá trị xã hội khác và mức độ tiếp thu các giá trị phổ biến của
nhà nước pháp quyền của thế giới vào những điều kiện cụ thể của Việt Nam [97,
tr.88]. Từ đó các tác giả xác định 2 cơ sở nhận thức của việc xây dựng mô hình nhà
nước pháp quyền Việt Nam, gồm: 1/Tư tưởng nhà nước pháp quyền trong lịch sử và
những giá trị hiện tại; 2/Các yêu cầu và nguyên tắc của việc xây dựng nhà nước
pháp quyền Việt Nam.
Phần thứ hai: Mô hình tổng thể tổ chức và hoạt động của nhà nước QPXHCN
Việt Nam. Phần này gồm các nội dung: 1/Những đặc trưng cơ bản của Nhà nước
QPXHCN Việt Nam – mô hình quan điểm; 2/Mô hình tổng thể tổ chức và hoạt động
của các thiết chế nhà nước trong Nhà nước QPXHCN Việt Nam.
Các mô hình dự kiến được trình bày đều xuất phát từ quan điểm thống nhất
của nhóm tác giả đó là đảm bảo nguyên tắc phân quyền mạnh giữa lập pháp, hành
pháp và tư pháp; phân quyền giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa
phương. Tác giả luận án cho rằng các nội dung tại phần này không chỉ có ý nghĩa lí
luận mà có giá trị định hướng, gợi mở cụ thể cho việc tiếp tục nghiên cứu mô hình
nhà nước pháp quyền Việt Nam nói chung và hoàn thiện hệ thống pháp luật nói
riêng trong các công trình nghiên cứu sau này. Đặc biệt là quan điểm và cách lí giải
của tác giả về “tính trội” của Quốc hội trong mối quan hệ với các thiết chế quyền
lực nhà nước khác, về chức năng của Viện Kiểm sát nhân dân, về mô hình tư pháp,
về chính quyền địa phương và cách thức kiểm soát quyền lực giữa các thiết chế cao
nhất trong bộ máy nhà nước của mô hình nhà nước pháp quyền Việt Nam.
- Chương trình khoa học xã hội cấp nhà nước KX.10: “Tiếp tục đổi mới và
14


hoàn thiện hệ thống chính trị của nước ta trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa,

hiện đại hóa đất nước” với 10 đề tài nhánh. Trong đó có những đề tài liên quan đến
vấn đề nhà nước pháp quyền như: Mô hình đổi mới, hoàn thiện nhà nước CHXHCN
Việt Nam trong hệ thống chính trị giai đoạn 2006 – 2015; Cơ sở khoa học và thực
tiễn để xác định thẩm quyền và trách nhiệm của Đảng cầm quyền và bộ máy nhà
nước trong việc thực hiện quyền lực nhân dân;…
Nhóm đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ:
- Đề tài: Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện NNPQ Việt Nam XHCN giai đoạn
2011 - 2020; Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS Nguyễn Như Phát.
Đề tài được chia thành các phần: 1/Một số vấn đề lý luận về tiếp tục xây
dựng và hoàn thiện Nhà nước PQXHCN Việt Nam; 2/Thực trạng xây dựng và hoàn
thiện Nhà nước PQXHCN Việt Nam; 3/Quan điểm và giải pháp tiếp tục hoàn thiện
Nhà nước PQXHCN Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020. Với kết cấu này đề tài tập
trung giải quyết các vấn đề như: Tổng quan về thực trạng xây dựng Nhà nước
PQXHCN ở Việt Nam; Những hạn chế, bất cập và nguyên nhân, hậu quả của những
hạn chế, bất cập trong thực tiễn xây dựng NNPQ Việt Nam; Mô hình lý luận tổng
thể của Nhà nước PQXHCN Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa
và hội nhập quốc tế; Hệ thống đồng bộ các giải pháp cấp bách nhằm tiếp tục xây
dựng và hoàn thiện Nhà nước PQXHCN Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa,
hiện đại hóa và hội nhập quốc tế;
- Đề tài: Xây dựng hệ thống pháp luật thống nhất trong NNPQ Việt Nam.
Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS Nguyễn Như Phát.
Trên cơ sở giải quyết các vấn đề cơ bản về giá trị và các thuộc tính cơ bản
của hệ thống pháp luật; thực trạng hệ thống pháp luật trong NNPQ Việt Nam hiện
nay; Các yêu cầu đối với hệ thống pháp luật đề tài xây dựng hệ thống các nhóm giải
pháp nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật (hệ thống các giải pháp chung và hệ thống
các giải pháp cụ thể trong một số lĩnh vực pháp luật cấp bách).
* Giáo trình “Nhà nước pháp quyền” của GS.TSKH Đào Trí Úc, NXB. Đại
học Quốc gia Hà Nội, năm 2015.
Đây là cuốn giáo trình mới nhất tính đến thời điểm hiện nay về nhà nước
pháp quyền. Mặc dù có nhiều công trình nghiên cứu về nhà nước pháp quyền song

cuốn giáo trình này đã giải quyết một cách hệ thống, toàn diện, triệt để những vấn
15


đề lí luận nền tảng về nhà nước pháp quyền như: Quá trình hình thành và phát triển
của tư tưởng nhà nước pháp quyền (Phần 1); Các giá trị và đặc trưng cơ bản của nhà
nước pháp quyền (Phần 2); Các mô hình nhà nước pháp quyền trên thế giới (Phần
3); Xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam (Phần 4). Đồng tình với đánh giá
của tác giả khi cho rằng cuốn giáo trình có mục đích “cung cấp những kiến thức có
tính hệ thống về Nhà nước pháp quyền; phân tích, lí giải khoa học về tính phổ quát
và tính quốc gia, dân tộc đặc thù của Nhà nước pháp quyền; khẳng định nhà nước
pháp quyền là phương thức tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước phù hợp với điều
kiện và đòi hỏi của sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước ta dưới sự lãnh đạo
của Đảng Cộng sản Việt Nam; khái quát những đặc trưng cơ bản của Nhà nước
pháp quyền, coi đó là những yếu tố hợp thành Nhà nước pháp quyền với tính cách là
những yêu cầu, đòi hỏi, là hệ thống các nguyên tắc tổ chức thực hiện quyền lực Nhà
nước; phân tích và khái quát quá trình phát triển của các yếu tố cần và đủ cho việc
xác lập và củng cố Nhà nước pháp quyền, từ đó chỉ ra nhu cầu bổ sung, hoàn thiện
trong việc đổi mới tổ chức, cơ chế, phương thức hoạt động, cơ sở pháp lí… cho các
thiết chế quyền lực nhà nước và các thiết chế xã hội nhằm đáp ứng đòi hỏi của nhiệm
vụ xây dựng Nhà nước pháp quyền ở nước ta trong giai đoạn hiện nay” [96, tr.12].
Theo tác giả luận án, giáo trình Nhà nước pháp quyền của GS.TSKH Đào Trí Úc là
nghiên cứu có dấu ấn quan trọng trong các công trình nghiên cứu về nhà nước pháp
quyền. Những quan điểm về khái niệm nhà nước pháp quyền (tr.61-63), nội hàm
của nhà nước pháp quyền với 3 trụ cơ bản: 1/Tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con
người; 2/Tính chính đáng, tính hợp pháp của quyền lực, chủ quyền nhân dân; 3/Sự
giới hạn của quyền lực và kiểm soát quyền lực bởi pháp luật (tr.63-105) đã ảnh
hưởng trực tiếp tới cách tiếp cận của luận án. Trên cơ sở kế thừa những luận điểm
khoa học đó, tác giả luận án đi sâu nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn
trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền và các giá trị kế thừa trong tư

tưởng của Người về xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.
* Các sách chuyên khảo, tham khảo
- “Một số vấn đề về hoàn thiện và tổ chức bộ máy Nhà nước CHXHCN Việt
Nam” do PGS.TS Lê Minh Thông chủ biên, NXB. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2001;
“Thống nhất, phân công và phối hợp quyền lực nhà nước ở Việt Nam” TS Lê Quốc
Hùng, NXB.Tư pháp, Hà Nội, 2004; “Xây dựng Nhà nước PQXHCN Việt Nam – Lý
16


luận và thực tiễn” của PGS.TS Nguyễn Văn Mạnh, Nxb.Chính trị Quốc gia, Hà
Nội, 2010; “Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước PQXHCN Việt Nam” của
GS.TSKH Đào Trí Úc, NXB.Tư pháp, Hà Nội, 2007; “Chính phủ trong NNPQ” của
GS.TS Nguyễn Đăng Dung, NXB.Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008; “Quốc Hội
trong NNPQ” của GS.TS Nguyễn Đăng Dung, NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội,
2007; “Một số vấn đề về phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực trong xây
dựng Nhà nước PQXHCN Việt Nam” do GS.TS Trần Ngọc Đường chủ biên,
NXB.Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011…
Về cơ bản các công trình nghiên cứu trên đã xác định được những dấu hiệu
đặc trưng của NNPQ Việt Nam. Có thể khái quát như sau:
1. NNPQ là nhà nước được thành lập hợp pháp, bảo đảm tính tối cao của
Hiến pháp, mọi chủ thể phải tuân thủ Hiến pháp và pháp luật;
2. Mục tiêu của NNPQ là bảo đảm quyền con người;
3. Về bản chất, NNPQ Việt Nam là nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì
Nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân;
4. Trong NNPQ Việt Nam, quyền lực nhà nước là thống nhất nhưng có sự
phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực/phân quyền và chống lạm quyền/giữa
các cơ quan nhà nước khi thực hiện 3 quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp;
5. Pháp luật là công cụ để Nhân dân kiểm soát quyền lực nhà nước.
Bên cạnh các công trình nghiên cứu chung về nhà nước pháp quyền và nhà
nước pháp quyền Việt Nam còn có nhiều công trình nghiên cứu về những biểu hiện

cụ thể của nhà nước pháp quyền. Có thể kể một số công trình tiêu biểu sau:
- “Sự hạn chế của quyền lực nhà nước” của GS.TS Nguyễn Đăng Dung,
NXB.Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2005.
Để lý giải về sự cần thiết phải hạn chế quyền lực nhà nước, GS.TS Nguyễn
Đăng Dung khẳng định vì rằng nhà nước là một thiết chế cần thiết để đảm bảo cho
xã hội phát triển trong một trật tự ổn định. “Cuộc sống mà không có nhà nước hiệu
lực để duy trì trật tự, thì rất đơn độc, nghèo nàn, đồi bại, tàn bạo và ngắn ngủi”
(Hobbe: Leviathan 1651) trong khi bản tính quyền lực vốn dĩ của nhà nước luôn có
xu hướng bị tha hóa [9, tr.152]. Bởi lẽ đó mà một khi đã cần đến nhà nước thì cần

17


phải có giới hạn của quyền lực nhà nước (sự hạn chế của quyền lực nhà nước) - phải
làm thế nào để nhà nước có thể kiểm soát được chính mình. Sự giới hạn của quyền
lực nhà nước chính là cơ sở cho việc xây dựng một nhà nước trách nhiệm được
được tồn tại để bảo vệ con người. Xuất phát từ đối tượng điều chỉnh đặc biệt của
Hiến pháp, tác giả khẳng định Hiến pháp có chức năng giới hạn quyền lực nhà nước
và đây chính là lí do hình thành lí thuyết nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp
quyền là một hình thức tổ chức nhà nước có nhiều khả năng nhất chống lại sự lạm
quyền và sự tùy tiện. Để hạn chế quyền lực nhà nước giả đưa ra 5 vấn đề cơ bản:
Thứ nhất: bảo đảm nhân quyền không bị vi phạm;
Thứ hai: Các chức danh quan trọng của nhà nước được bầu cử theo nhiệm kỳ;
Thứ ba: Quyền lực nhà nước phải được giới hạn bằng việc phân chia/ phân
công, phân nhiệm và tự kiểm tra bên trong bằng cơ chế kìm chế và đối trọng;
Thứ tư: Chính phủ phải chịu trách nhiệm;
Thứ năm: Hạn chế quyền lực nhà nước từ bên ngoài; …
Đây là một công trình giá trị khẳng định về sự cần thiết của nhà nước pháp
quyền với vai trò là một mô hình để bảo vệ nhân quyền; về trách nhiệm, bổn phận
của nhà nước và ranh giới giữa nhà nước tự nhiên và nhà nước xã hội. Nếu nhà

nước là một thiết chế cần cho xã hội thì yêu cầu về sự hạn chế của quyền lực nhà
nước lại là một biểu hiện khách quan của việc tổ chức nhà nước pháp quyền dân
chủ. Cuốn sách có tác động trực tiếp tới cách tiếp cận nghiên cứu của đề tài thông
qua việc trả lời các câu hỏi như: tại sao bảo vệ nhân quyền lại là biện pháp để ngăn
chặn sự tùy tiện từ phía nhà nước?; tại sao trong nhà nước pháp quyền cần có sự
phân quyền?; tại sao trong nhà nước pháp quyền quyền lực nhà nước được/ bị/ kiểm
soát/ giới hạn bởi pháp luật?; tại sao Chính phủ trong nhà nước pháp quyền phải là
một Chính phủ chịu trách nhiệm?. Đồng tình với cách tiếp cận này tác giả luận án
luận giải, phân tích, so sánh, hệ thống các quan điểm cơ bản của Chủ tịch Hồ Chí
Minh về nhà nước pháp quyền từ đó đề xuất các kiến nghị cụ thể trong kế thừa, vận
dụng tư tưởng của Người.
- “Một số vấn đề về phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực trong xây dựng
Nhà nước PQXHCN Việt Nam” do GS Trần Ngọc Đường chủ biên, NXB.Chính trị

18