Đặc điểm lễ hội truyền thống của người M’nông tỉnh Đăk Nông

LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên em xin kính gửi đến cô Ths. Trần Thị Phương Thúy lời cảm
ơn trân thành và sâu sắc nhất. Cảm ơn cô đã nhiệt tình, chu đáo chỉ bảo, hướng
dẫn cho em trong suốt quá trình làm bài tiểu luận. Cô đã giúp đỡ em rất nhiều
khi em gặp những khó khăn và thắc mắc. Em cũng muốn kính gửi lời cảm ơn
đến các thầy cô giáo trong khoa Văn hóa Thông tin và Xã hội đã nhiệt tình giúp
đỡ cũng như tạo mọi điều kiện thuân lợi nhất cho chúng em trong suốt quá trình
học tập Đây là lần đầu tiên làm quen với công việc nghiên cứu về các dân tộc
thiểu số ít người ở Việt Nam, trong quá trình viết, do còn thiếu điều kiện và kiến
thức còn hạn chế, bài tiểu luận sẽ không tránh khỏi những sai sót và khiếm
khuyết. Vì vậy, em rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của quý
thầy cô để bài tiểu luận hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn.


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
LỜI CẢM ƠN......................................................................................................1
MỤC LỤC............................................................................................................2
LỜI NÓI ĐẦU.....................................................................................................1
1.Tóm tắt nội dung...........................................................................................................................................1
2. Những kết quả của luận án.........................................................................................................................2

MỞ ĐẦU..............................................................................................................3
1. Lý do chọn đề tài..........................................................................................................................................3
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...........................................................................................................................3
3. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu.............................................................................................6
4. Đóng góp của luận án..................................................................................................................................7
5. Bố cục..........................................................................................................................................................7

CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ NGƯỜI M’NÔNG..8
1.1. Cơ sở lý luận.............................................................................................................................................8

1.1.1. Các khái niệm cơ bản.............................................................................................................................8
1.1.2. Lý thuyết tiếp cận vấn đề.......................................................................................................................9
1.2. Tổng quan về người M’nông ở Đăk Nông..............................................................................................10
1.2.1. Nguồn gốc và lịch sử hình thành tộc người........................................................................................10
1.2.2. Địa bàn phân bố..................................................................................................................................10
1.2.3. Hoạt động kinh tế................................................................................................................................10
1.2.4. Tổ chức xã hội......................................................................................................................................11
1.2.5. Đời sống văn hóa.................................................................................................................................11
Tiểu kết chương 1..........................................................................................................................................13

CHƯƠNG 2 ĐẶC ĐIỂM TÍN NGƯỠNG TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI
M’NÔNG............................................................................................................14
2.1.Tín ngưỡng tô tem...................................................................................................................................14
2.1.1. Đặc điểm của tín ngưỡng tô tem........................................................................................................14
2.1.2. Tín ngưỡng tô tem ở Việt Nam...........................................................................................................14
2.1.3. Tín ngưỡng tô tem của người M’nông................................................................................................15
2.2. Tín ngưỡng đa thần................................................................................................................................16
2.2.1. Về quan niệm.......................................................................................................................................16
2.2.2. Về biểu hiện.........................................................................................................................................16
2.3. Tín ngưỡng hồn linh...............................................................................................................................17
2.3.1. Đặc điểm của tín ngưỡng hồn linh......................................................................................................17
2.3.2. Tín ngưỡng hồn linh ở Việt Nam.........................................................................................................18
2.3.3. Tín ngưỡng hồn linh ở người M’nông.................................................................................................18
2.4. Nền tảng hình thành đặc trưng văn hóa tín ngưỡng dân tộc M’nông..................................................19
2.4.1. Môi trường tự nhiên............................................................................................................................19
2.4.2. Môi trường xã hội................................................................................................................................20
2.4.3. Giao lưu văn hóa.................................................................................................................................20
Tiểu kết chương 2..........................................................................................................................................21

CHƯƠNG 3 ĐẶC ĐIỂM LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI

M’NÔNG............................................................................................................22
3.1. Các lễ hội truyền thống của người M’nông............................................................................................22
3.1.1. Lễ hội liên quan đến cuộc đời con người.............................................................................................22
3.1.1.1. Phân loại...........................................................................................................................................22
3.1.1.2. Một số nghi lễ vòng đời tiêu biểu của người M’nông......................................................................22


3.1.2. Lễ hội liên quan đến lao động sản xuất...............................................................................................23
3.1.2.1. Quan niệm........................................................................................................................................23
3.1.2.2. Biểu hiện...........................................................................................................................................23
3.1.3. Những lễ hội khác trong đời sống cộng đồng.....................................................................................24
3.2. Các yếu tố cấu thành lễ hội....................................................................................................................25
3.2.1. Các yếu tố cốt lõi.................................................................................................................................25
3.2.2. Các yếu tố bổ trợ.................................................................................................................................25
3.3. Chức năng của tín ngưỡng và lễ hội trong đời sống văn hóa M’nông...................................................26
3.3.1. Mối quan hệ giữa tín ngưỡng và lễ hội...............................................................................................26
3.3.1.1.Tín ngưỡng chi phối lễ hội.................................................................................................................26
3.3.1.2. Lễ hội phản ánh tín ngưỡng.............................................................................................................27
3.3.2. Chức năng tín ngưỡng và lễ hội của người M’nông............................................................................27

3.4. GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRONG TÍN NGƯỠNG VÀ LỄ HỘI CỦA
NGƯỜI M’NÔNG.............................................................................................28
3.4.1. Giá trị nhân sinh..................................................................................................................................28
3.4.2. Giá trị tâm linh.....................................................................................................................................28
3.4.3. Giá trị đạo đức....................................................................................................................................28
Tiểu kết chương 3..........................................................................................................................................29

CHƯƠNG 4 SỰ BIẾN ĐỔI TÍN NGƯỠNG VÀ LỄ HỘI CỦA NGƯỜI
M’NÔNG Ở TỈNH ĐĂK NÔNG HIỆN NAY.................................................30
4.1. Những biến đổi cụ thể trong tín ngưỡng và lễ hội.................................................................................30

4.1.1. Tín ngưỡng và lễ hội liên quan đến vòng đời......................................................................................30
4.1.1.1. Thay đổi trong sinh đẻ, nuôi con......................................................................................................30
4.1.1.2. Thay đổi trong lễ cưới, mừng thọ, tang ma.....................................................................................30
4.1.2. Tín ngưỡng và lễ hội liên quan đến lao động sản xuất.......................................................................30
4.1.2.1. Thay đổi trong nhận thức.................................................................................................................30
4.1.2.2. Thay đổi trong thực hành nghi lễ.....................................................................................................31
4.1.3. Tín ngưỡng và lễ hội khác...................................................................................................................31
4.2. Các tác nhân tạo nên sự biến đổi...........................................................................................................31
4.2.1. Chính sách của nhà nước, của địa phương.........................................................................................31
4.2.2. Kinh tế..................................................................................................................................................31
4.2.3. Xã hội...................................................................................................................................................32
4.2.4. Khoa học công nghệ............................................................................................................................33
4.3. Xu hướng biến đổi của tín ngưỡng và lễ hội..........................................................................................33
4.3.1. Xu hướng tích cực................................................................................................................................33
4.3.2. Xu hướng tiêu cực...............................................................................................................................34
4.4. Vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng, lễ hội của người M’nông...................................34
4.4.1. Các định hướng cơ bản.......................................................................................................................34
4.4.2. Đề xuất một số giải pháp....................................................................................................................35
Tiểu kết chương 4..........................................................................................................................................37

KẾT LUẬN........................................................................................................38
TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................40
PHỤ LỤC...........................................................................................................41


LỜI NÓI ĐẦU
1.Tóm tắt nội dung
Tín ngưỡng và lễ hội là đặc trưng văn hóa tiêu biểu của dân tộc M’nông.
Qua tín ngưỡng và lễ hội, những giá trị văn hóa cộng đồng M’nông được phản
ánh rõ nét. Đi sâu tìm hiểu các vấn đề liên quan đến tín ngưỡng, lễ hội của người

M’nông từ đặc điểm, cấu trúc, chức năng, giá trị văn hóa đến mối quan hệ giữa
tín ngưỡng và lễ hội xuyên suốt truyền thống đến hiện đại. Kết quả nghiên cứu
này sẽ là cơ sở để nhận diện, đánh giá, dự báo xu hướng phát triển tín ngưỡng, lễ
hội truyền thống của người M’nông. Từ đó, đưa ra định hướng và đề xuất một số
giải pháp nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa trong tín ngưỡng, lễ hội của
người M’nông phù hợp xu thế thời đại mà vẫn giữ gìn bản sắc văn hóa tộc
người. Thông qua bài tìm hiểu , tôi hi vọng sẽ đem lại cái nhìn hệ thống, chuyên
sâu về tín ngưỡng, lễ hội của người M’nông từ cách tiếp cận văn hóa học để có
thể có những đóng góp nhất định trên cả phương diện lý luận lẫn thực tiễn.
Chương 1. Cơ sở lý luận và tổng quan về người M’nông ở Đăk Nông:
Phần cơ sở lý luận trình bày các khái niệm cơ bản cùng các lý thuyết tiếp cận
vấn đề. Phần tổng quan về người M’nông ở Đăk Nông đề cập một số vấn đề liên
quan đến nguồn gốc tộc người, địa bàn phân bố, đặc trưng kinh tế, văn hóa, xã
hội. Chương này cũng đi vào khái quát đặc trưng một số địa bàn điền dã tiêu
biểu.
Chương 2. Đặc điểm tín ngưỡng truyền thống của người M’nông: Trình
bày cơ sở nhận diện và đặc trưng của ba loại hình tín ngưỡng hiện còn nhiều dấu
ấn trong đời sống văn hóa cư dân M’nông là tô tem, hồn linh và đa thần. Qua đó,
làm rõ nền tảng hình thành những đặc trưng tín ngưỡng của người M’nông ở
Đăk Nông.
Chương 3. Đặc điểm lễ hội truyền thống của người M’nông: Tập trung
làm rõ ba hệ thống nghi lễ lễ hội tiêu biểu của người M’nông (vòng đời, vòng
cây trồng, sinh hoạt cộng đồng). Các yếu tố cấu thành lễ hội, chức năng, mối
quan hệ, giá trị văn hóa của tín ngưỡng và lễ hội cũng được chú trọng nghiên
cứu trong chương này.
1


Chương 4. Sự biến đổi tín ngưỡng và lễ hội của người M’nông ở tỉnh Đăk
Nông hiện nay: Nội dung chương hướng đến các vấn đề cơ bản: Những biến đổi

của tín ngưỡng, lễ hội của người M’nông hiện nay; Các tác nhân tạo nên sự biến
đổi; Xu huớng biến đổi; Vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng và
lễ hội của người M’nông hiện nay.
2. Những kết quả của luận án
2.1. Về phương diện khoa học
(1) Từ góc nhìn văn hóa học, luận án trình bày một cách hệ thống, toàn
diện về tín ngưỡng và lễ hội của người M’nông từ truyền thống đến hiện tại.
(2) Những tài liệu, tư liệu tổng hợp và nhất là tư liệu cá nhân thu thập
trong quá trình điền dã cũng là một đóng góp của luận án giúp đem lại cái nhìn
cụ thể khi đánh giá các vấn đề liên quan đến tín ngưỡng, lễ hội của người
M’nông hiện nay.
(3) Kết quả nghiên cứu của luận án có thể bổ sung thêm nguồn tư liệu
nghiên cứu về tín ngưỡng, lễ hội của người M’nông nói riêng và các dân tộc bản
địa Tây Nguyên nói chung theo hướng tiếp cận văn hóa học.
2.2. Về ý nghĩa thực tiễn
(1) Góp phần khẳng định vai trò và ý nghĩa của văn hóa trong mối quan
hệ với phát triển, đặc biệt đối với cư dân bản địa như người M’nông trên vùng
đất Đăk Nông hiện nay.
(2) Thông qua nội dung nghiên cứu, nhất là qua việc khẳng định giá trị, dự
báo xu hướng biến đổi, đưa ra định hướng cùng các giải pháp từ góc nhìn văn
hóa học, hy vọng sẽ là nguồn tư liệu, cơ sở khoa học để các nhà quản lý, các cấp
thẩm quyền có thể tham khảo đưa ra những chủ trương chính sách hợp lý để giải
quyết tốt vấn đề bảo tồn, phát triển văn hóa người M’nông.

2


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Đăk Nông là địa bàn cư trú chính, tập trung đông nhất của người M’nông

ở Tây Nguyên Việt Nam. Người M’nông ở Đăk Nông còn lưu giữ nhiều giá trị
văn hóa truyền thống hình thành trên nền tảng kinh tế nương rẫy tự cung tự cấp,
trong đó có tín ngưỡng. Tín ngưỡng M’nông là thành tố quan trọng trong nghi
lễ, lễ hội của người dân nơi đây. Nghiên cứu văn hóa M’nông, nhất là văn hóa
tinh thần thực sự cần thiết giúp nhận diện, lý giải những giá trị văn hóa trong đời
sống tộc người. Đây là lý do đầu tiên thúc đẩy chúng tôi chọn đề tài làm vấn đề
nghiên cứu.
Hiện nay, số lượng những công trình chuyên sâu tìm hiểu về tín ngưỡng,
lễ hội của người M’nông còn khá hạn chế. Điều đó kéo theo những hiểu biết
chưa thật sự sâu sắc, đầy đủ về thành tố quan trọng này trong đời sống văn hóa
tinh thần cư dân M’nông. Việc nghiên cứu một cách hệ thống từ góc nhìn văn
hóa học về tín ngưỡng, lễ hội của người M’nông sẽ đem lại ý nghĩa nhất định về
mặt khoa học.
Ngoài ra, theo thời gian, kinh tế - xã hội của Tây Nguyên có nhiều đổi
thay. Người M’nông vì thế cũng đứng trước những thách thức đối với sự phát
triển cộng đồng. Rõ nét nhất là sự biến đổi văn hóa truyền thống, trong đó có tín
ngưỡng, sâu xa hơn là hệ thống lễ hội bởi mối quan hệ mật thiết giữa tín ngưỡng
và lễ hội. Trước thực tế đang diễn ra, việc nghiên cứu tín ngưỡng, lễ hội của
người M’nông nhằm bảo tồn và phát huy trong đời sống hiện nay là vấn đề có ý
nghĩa thực tiễn.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Trước năm 1954, các công trình liên quan đến người M’nông chủ yếu là
của một số học giả người Pháp như H.Bernard, H. Maitre, A. Maurice … Điểm
chung nhất là các công trình nghiên cứu chỉ phác họa khái quát về người
M’nông trong bức tranh về các dân tộc thiểu số cao nguyên miền Trung Việt
Nam.
Sau năm 1954, có một số công trình đáng chú ý như Minority groups in
3

the Republic of Vietnam(Shrock J.L and others) hay Sons of the mountains:
Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954và Free in the forest:
Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands 1954 – 1976 của
G.C.Hickey… Nous avons mangé la forêtcủa Georges Condominas.
Ở miền Nam Việt Nam trước năm 1975 cũng có một số công trình có đề
cập đến người M’nông như Đồng bào các sắc tộc thiểu số Việt Nam: nguồn gốc
và phong tục (1970) của Nguyễn Trắc Dĩ; Việt Nam chí lược:Cao nguyên miền
thượng (1974) của Cửu Long Giang - Toan Ánh….và một số bài báo của Nghiêm
Thẩm. Tóm lại, trước năm 1975, văn hóa dân tộc M’nông đã được chú ý nhưng
chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu của người Việt Nam.
Sau năm 1975, người M’nông nói riêng đã nhận được sự quan tâm nghiên
cứu. Với những công trình có nội dung liên quan đến luận án, chúng tôi tập
trung thành hai nhóm vấn đề sau:
* Các công trình nghiên cứu chung về văn hóa tinh thần của người
M’nông
Trong nhóm này có thể kể đến một số công trình tiêu biểu như Minority
groups in the Republic of Vietnam (Các nhóm thiểu số ở Việt Nam cộng hòa) do
Bộ Quân lực Hoa Kỳ công bố năm 1966; Đại cương về các dân tộc Ê Đê –
M’nông ở Đăk Lăk(Bế Viết Đẳng chủ biên); Những khía cạnh văn hóa dân gian
M’nông(Đỗ Hồng Kỳ); Văn hóa mẫu hệ M’nông (Trương Bi); Phong tục tập
quán cổ truyền của một số dân tộc thiểu số Nam Tây Nguyên (Lê Văn Kỳ, Ngô
Đức Thịnh); Văn hóa M’nông và vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của
dân tộc M’nông ở tỉnh Đăk Nông (Nguyễn Thế Nghĩa chủ nhiệm)....; Theo đó,
các vấn đề từ phân bố dân cư, thành phần dân tộc, những đặc điểm nhân chủng
đếnđời sống vật chất, đời sống xã hội và văn hóa tinh thần … của người M’nông
đều được giới thiệu cụ thể.
* Các công trình nghiên cứu liên quan đến tín ngưỡng, lễ hội M’nông
Công trình đáng chú ý nhất là Chúng tôi ăn rừng đá - Thần Gôo của G.
Condominasghi chép về người Mnông Gar tại làng Sar Luk, Đăk Lăk thời điểm
năm 1949. Tiếp đó là hàng loạt các công trình chuyên sâu như Văn hóa dân gian

4


M’nông (Ngô Đức Thịnh chủ biên);Nghi lễ cổ truyền của người M’nông
(Trương Bi); Nghi lễ và âm nhạc trong nghi lễ của người M’nông (Bu Nong) (Tô
Đông Hải); Nghi lễ và phong tục các tộc người ở Tây Nguyên (Ngô Đức Thịnh
tuyển chọn); Nghi lễ truyền thống của người Bu Nong (M’nông) (Tô Đông
Hải)....Nhìn chung, các công trình đóng góp đáng kể trong nhận diện, làm rõ các
hệ thống nghi lễ lễ hội thuộc vòng đời người (sinh đẻ, cưới hỏi, tang ma), hệ
thống nghi lễ lễ hội liên quan đến vòng sinh trưởng cây trồng (phát rẫy, canh tác,
thu hoạch), những nghi lễ lễ hội liên quan đến phong tục tập quán và sinh hoạt
cộng đồng của người M’nông.
Ngoài ra, còn nhiều bài báo in trong các tạp chí chuyên ngành như tạp chí
Dân tộc học, Khoa học xã hội, Văn hóa dân gian,… cũng cung cấp cái nhìn ở
các góc độ khác nhau đối với đời sống tinh thần từ trước đến nay của người
M’nông.
* Đánh giá chung tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án
Thông qua lịch sử nghiên cứu vấn đề, chúng tôi rút ra một số nhận định
sau:
Thứ nhất, nhóm công trình nghiên cứu chung về người M’nông đã đem lại
cái nhìn tổng quan từ lịch sử, thành phần dân tộc, địa bàn cư trú đến đời sống
kinh tế, sinh hoạt văn hóa của cư dân M’nông.
Thứ hai, nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến tín ngưỡng và lễ hội
của người M’nông cung cấp cái nhìn chi tiết, có nhiều công trình liên quan trực
tiếp đến đề tài hơn khi đi sâu vào một số lĩnh vực quan trọng mà đề tài chú trọng
như nghi lễ vòng đời, nghi lễ vòng cây trồng…
Thứ ba, điểm luận nêu trên đều có ý nghĩa tham khảo quan trọng ở hai khía
cạnh lý luận và thực tiễn.
Thứ tư, nhìn tổng quát, dù rất đầu tư nghiên cứu nhưng góc độ tiếp cận và
quy mô, mục đích của các công trình khoa học khác nhau nên còn những

“khoảng trống” liên quan đến tín ngưỡng, lễ hội truyền thống của cư dân
M’nông.

5


3. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu
- Tín ngưỡng truyền thống của dân tộc M’nông tỉnh Đăk Nông tồn tại
dưới hình thức nào là chủ yếu?Các loại hình tín ngưỡng phản ánh nhân sinh
quan, thế giới quan của đồng bào gắn với những đặc trưng đời sống kinh tế, xã
hội và văn hóa truyền thống của người M’nôngnhư thế nào?
-Đặc trưng lễ hội M’nông?Mối quan hệ giữa tín ngưỡng và lễ hội?Chức
năng, giá trị văn hóa của tín ngưỡng và lễ hội trong đời sống của cư dân
M’nông?
- Thực trạng, xu hướng biến đổi của tín ngưỡng và lễ hội M’nông hiện
nay? Cần có những định hướng, giải pháp gì để bảo tồn cũng như phát huy các
giá trị văn hóa tín ngưỡng và lễ hội của người M’nông?
Từ những câu hỏi nghiên cứuđã nêu, vận dụng các lý thuyết nghiên cứu
và dựatrên cơ sở tài liệu hiện có, chúng tôi đưa ra những giả thuyết nghiên cứu
sau:
1. Tín ngưỡng truyền thống của dân tộc M’nông tỉnh Đăk Nông tồn tại ở
các hình thức khác nhau, rõ nét nhất là ba loại hình: Tôtem, hồn linh, đa thần.
Các loại hình tín ngưỡng đều phản ánh nhân sinh quan, thế giới quan của đồng
bào gắn liền những đặc trưng kinh tế, xã hội và văn hóa truyền thống của người
M’nông.
2. Lễ hội truyền thống của người M’nông có thể phân thành ba nhóm
chính: Lễ hội vòng đời, lễ hội nông nghiệp và những lễ hội khác trong đời sống
cộng đồng. Thông qua lễ hội, cư dân M’nông có chỗ dựa vững chắc về tinh thần,
duy trì và liên kết các mối quan hệ xã hội. Ngoài ra, lễ hội cũng là môi trường
giáo dục cũng như trao truyền những giá trị văn hóa tộc người.

3. Tín ngưỡng và lễ hội có mối quan hệ mật thiết. Tín ngưỡng là một
trong những thành tố chính chi phối lễ hội, sinh hoạt lễ hội là nơi phản ánh tín
ngưỡng, nhờ đó đem lại đời sống tinh thần phong phú và tạo nên các giá trị văn
hóa đậm bản sắc của cộng đồng trong suốt tiến trình lịch sử.
4.Tín ngưỡng, lễ hội sẽ biến đổi theo xu thế phát triể xã hội. Các tác nhân
tạo nên sự biến đổi tín ngưỡng, lễ hội truyền thống là chính sách, kinh tế, văn
6


hóa xã hội, khoa học công nghệ.Sự biến đổi có thể theo xu hướng tích cực lẫn
tiêu cực.
5. Để bảo tồn, phát huy văn hóa tín ngưỡng và lễ hội của dân tộc M’nông,
cần chú ý tính hệ thống của các thành tố, tính khả thi của các giải pháp, tính
đồng bộ trong thực hiện theo ba hướng chủ đạo là tuyên truyền, chỉ đạo và thực
hiện.
4. Đóng góp của luận án
Về mặt lý luận: Luận án sử dụng ba lý thuyết nghiên cứu là lý thuyết chức
năng, lý thuyết cấu trúc và chủ nghĩa duy vật văn hóa. Việc vận dụng ba lý
thuyết trên giúp đem lại cái nhìn cụ thể, sâu sắc đối tượng nghiên cứu từ góc
nhìn văn hóa học. Đây là điểm mớiso với các công trình nghiên cứu về người
M’nông trước đó.
Với việc kết hợp các phương pháp nghiên cứu điền dã, so sánh và hệ
thống cấu trúc, luận án tạo nên một góc nhìn hệ thống về vấn đề tín ngưỡng và
lễ hội từ truyền thống đến hiện đại của người M’nông ở.
Về mặt thực tiễn: Kết quả nghiên cứu là nguồn tư liệu, cơ sở khoa học để
các các cấp thẩm quyền có thể tham khảo đưa ra chủ trương chính sách hợp lý
nhằm giải quyết vấn đề bảo tồn, phát triển văn hóa, đặc biệt là văn hóa M’nông và
các dân tộc bản địaTây Nguyên vốn rất nhạy cảm trong bối cảnh hiện nay.
5. Bố cục
Ngoài phần mở đầu; Kết luận; Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung

bài được chia thành bốn chương, cụ thể:
Chương 1. Cơ sở lý luận của đề tài và tổng quan về người M’nông ở Đăk
Nông.
Chương 2. Đặc điểm tín ngưỡng truyền thống của người M’nông
Chương 3.Đặc điểm lễ hội truyền thống của người M’nông.
Chương 4. Sự biến đổi tín ngưỡng và lễ hội của người M’nông tỉnh Đăk Nông
hiện nay.

7


CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ NGƯỜI M’NÔNG
1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Các khái niệm cơ bản
Tín ngưỡng: Hiện chưa có sự thống nhất về thuật ngữ tín ngưỡng. Cách
hiểu chung nhất được thống nhất đó chính là niềm tin vào thế giới siêu nhiên.
Theo tôi, tín ngưỡng nhằm chỉ niềm tin vào cái thiêng liêng và sự thực hành trên
cơ sở niềm tin đó, tín ngưỡng có thể ra đời sớm hay muộn trong lịch sử nhưng
chưa hội đủ yếu tố để cấu thành tôn giáo.
Nghi lễ: Thực hiện, tôi đồng ý với cách định nghĩa của Victor Turner
“Nghi lễ là hành vi được quy định có tính chất nghi thức dành cho những dịp,
không liên quan đến các công việc có tính chất kỹ thuật hàng ngày, mà có quan
hệ với những niềm tin vào đấng tối cao hay sức mạnh thần bí”.
Lễ hội: Đây cũng là khái niệm chưa thống nhất. Nghiên cứu lễ hội ở Tây
Nguyên lại càng khó hơn khi có nhận định “Ở Tây Nguyên không nhất thiết có
nghi lễ là phải có hội mà nhiều khi chỉ là nghi lễ thuần túy” [Ngô Đức Thịnh].
Trên nền tảng được tìm hiểu, tôi cho rằng: Lễ hội là một chỉnh thể thường bao
hàm cả nghi lễ lẫn sinh hoạt cộng đồng. Yếu tố trọng tâm thường là lễ. Tùy lễ
hội mà yếu tố hội đậm nhạt khác nhau. Quan điểm này là cơ sở để trong luận án

người nghiên cứu thường xuyên sử dụng thuật ngữ nghi lễ gọi chung lễ hội của
cư dân M’nông.
Truyền thống: Tôi chọn cách định nghĩa của Trần Văn Giàu để nghiên cứu
“Truyền thống là những đức tính hay những thói tục kéo dài nhiều thế hệ, nhiều
thời kỳ lịch sử và hiện có nhiều tác dụng, tác dụng đó có thể tích cực, cũng có
thể tiêu cực”.
Giá trị:Quan điểm “Giá trị là những quan niệm thầm kín hay bộc lộ về
các điều ao ước riêng của cá nhân hay của nhóm. Những quan niệm ấy chi phối
sự lựa chọn các phương thức, phương tiện và mục tiêu của hành động”
[G.Endruweit và G.Trommsdorff] cơ bản đã chỉ ra được nội hàm của khái niệm
8


này.
Giá trị văn hóa: Tôi chọn định nghĩa “Giá trị văn hóa là yếu tố cốt lõi của
văn hóa, nó được sáng tạo và kết tinh trong quá trình lịch sử của mỗi cộng đồng,
tương ứng với môi trường tự nhiên và xã hội nhất định. Giá trị văn hóa hướng đến
thỏa mãn những nhu cầu và khát vọng của cộng đồng về những điều tốt đẹp, từ đó
bồi đắp và nâng cao bản chất Người” [Ngô Đức Thịnh] làm nền tảng để tiếp cận
giá trị văn hóa tín ngưỡng, lễ hội của người M’nông ở Đăk Nông.
1.1.2. Lý thuyết tiếp cận vấn đề
- Chức năng luận (functionalism):Theo lý thuyết này, nền văn hóa nào cũng
được nghiên cứu dưới cái nhìn thực hiện các chức năng khác nhau của nó.
B. Malinowski đã cung cấp một khung thiết chế khả dụng trong nghiên
cứu văn hóa. Khung thiết chế của B. Malinowski sẽ giúp tiếp cận những yếu tố
cơ bản cấu thành chỉnh thể lễ hội M’nông. Từ đó, tìm ra chức năng của tín
ngưỡng, lễ hội trong đời sống văn hóa dân tộc M’nông.
Trọng tâm lý thuyết chức năng của R. Brown là mối liên hệ giữa cấu trúc
và chức năng của chủ thể nghiên cứu. Qua đó, tìm kiếm xem nó có đóng góp gì
vào việc duy trì liên kết xã hội.Với lý thuyết này, người nghiên cứu chỉ ra, lý

giải đặc trưng các thành tố, mối quan hệ các thành tố trong chỉnh thể tín ngưỡng,
lễ hội. Từ đó, làm rõ vai trò, chức năng đối tượng nghiên cứu trong đời sống cư
dân M’nông.
- Cấu trúc luận (structuralism):Thuyết cấu trúc của L. Strauss tập trung
xem xét vấn đề trên hai mặt đối lập, tương phản để đi tìm ý nghĩa của nó trong
bối cảnh văn hóa cụ thể.Vận dụng lý thuyết cấu trúc của L. Strauss, chúng tôi
giải mã các biểu tượng, tìm hiểu những cấu trúc tinh thần dưới hình thức các cặp
đối lập ẩn sau những hành vi trong nghi lễ, lễ hội để xem mối quan hệ, sự tác
động cũng như chi phối của các cấu trúc này đối với hành động của cư dân
M’nông.
- Chủ nghĩa duy vật văn hóa (cultural materialism): Là sự vận dụng quan
điểm duy vật lịch sử để giải thích sự biến đổi văn hóa của nhà khoa học với đại
biểu là Marvin Harris. Nội dung nhấn mạnh các điều kiện vật chất quyết định
9


suy nghĩ và hành vi của con người. Sử dụng lý thuyết này, đề tài lý giải cho sự
mai một, biến mất một số loại hình tín ngưỡng, lễ hội truyền thống cũng như sự
thay đổi văn hóa người M’nông dưới tác động của các yếu tố như kinh tế, xã hội,
tôn giáo.
Bên cạnh ba lý thuyết tiếp cận chính, tôi cũng sẽ vận dụng những hạt nhân
phù hợp của một số lý thuyết nghiên cứu sinh thái học văn hóa (J.Stuard,
M.Salins), lý thuyết biến đổi văn hóa (R.Inglehart, E.Baker, C.Welzel)… để làm
rõ hơn các vấn đề liên quan.
1.2. Tổng quan về người M’nông ở Đăk Nông
1.2.1. Nguồn gốc và lịch sử hình thành tộc người
Người M’nông thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khmer, dòng Nam Á. Nhiều
nhà nghiên cứu còn gọi dân tộc này với tên gọi khác là người Ba Na nam, được
coi là đã có mặt ở Tây Nguyên cách đây hàng ngàn năm. Đồng thời, có ý kiến
khẳng định người M’nông có nguồn gốc từ Campuchia.

Nhìn chung, vẫn chưa có sự thống nhất về nguồn gốc tộc người M’nông.
1.2.2. Địa bàn phân bố
Hiện người M’nôngchiếm trên 9% dân số tỉnh Đăk Nông và chiếm gần
50% số người M’nông trên cả nước. Đăk Nông có 7 nhóm M’nông đang sinh
sống là Preh, Nong, Nâr, Prâng, Biăt, Gar, Đip cư trú rải rác ở nhiều địa bàn
trong tỉnh với quy mô khác nhau. Tuy nhiên, sự khác biệt về phương ngữ, phong
tục giữa các nhóm không rõ rệt, khó có thể nhận ra. Đa phần họ vẫn hiểu tiếng
nói của nhau và vẫn thống nhất trong văn hóa tộc người cũng như có ý thức tộc
người khá rõ nét.
1.2.3. Hoạt động kinh tế
Nền kinh tế truyền thống của người M’nông tự cung tự cấp, dựa hoàn toàn
vào thiên nhiên. Họ đốt rừng làm rẫy, làm ruộng khô là chủ yếu với hình thức
luân canh trên một khoảng rừng khá rộng đủ để đất phục hồi.Trước đây, cây
trồng chủ yếu của người M’nông là lúa. Ngoài ra, trên nương rẫy còn trồng
nhiều loại cây khác như ngô, đậu, cà, ớt, …để cải thiện bữa ăn hàng ngày.Bên
cạnh đó, người M’nông còn săn bắt, hái lượm hoa quả, rau rừng phục vụ cho
10


bữa ăn của gia đình.
Nghề thủ công từ trước đến nay vẫn chậm phát triển, gắn chặt với nông
nghiệp, các nghề thủ công chủ yếu là thủ công gia đình như đan lát, dệt thổ cẩm,
phục vụ nhu cầu bản thân do phụ nữ đảm nhiệm.
Hiện nay, cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, trong sản xuất
người M’nông đã sử dụng một số máy móc, biết xen canh, gối vụ và phát triển
kinh tế hộ gia đình với việc trồng các loại cây có giá trị cao như hồ tiêu, cà
phê,điều…
1.2.4. Tổ chức xã hội
Cơ cấu gia đình M’nông là gia đình mẫu hệ. Đặc trưng tiêu biểu là tính
cộng đồng vừa về kinh tế, vừa về tâm linh, sở hữu. Người M’nông có tên, có họ

nhưng thường trong giấy tờ không thể hiện rõ họ. . Chủ yếu việc xác định dòng
họ của người M’nông thông qua hình thức kể gia phả. Mỗi dòng họ thường cư
trú quây quần gần nhau. Trong một bon thường có vài ba dòng họ.
Bon là đơn vị xã hội cơ bản của người M’nông. Mỗi bon M’nông truyền
thống là một đơn vị tổ chức xã hội hoàn chỉnh độc lập về kinh tế, văn hóa, xã
hội và tự quản theo các nguyên tắc của luật tục.
Trong bon, ngoài dân làng còn một số người khá đặc biệt như: Chủ làng;
người xử kiện; thầy cúng; tôi tớ.Ngày nay trong bon còn có thêm một số cán bộ
và tổ chức đoàn thể, ban ngành khác như: Chi bộ, Đoàn Thanh niên, Hội nông
dân, Hội phụ nữ, Hội cựu chiến binh,... có nhiệm vụ chủ yếu là tổ chức, vận
động nhân dân trong bon thực hiện đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng,
Nhà nước.
1.2.5. Đời sống văn hóa
Văn hóa vật chất: Người M’nông truyền thống ở nhà dài, mỗi ngôi nhà dài
thường là nơi cư trú của vài ba gia đình mẫu hệ, mỗi gia đình nhỏ trong nhà dài có
sự độc lập về bếp, không gian sống, sinh hoạt nhưng vẫn dưới sự quản lý của bà
chủ gia đình. Nhà ở có hai loại là nhà sàn và nhà trệt nhưng đại bộ phận làm nhà
trệt.
Về trang phục, cơ bản trang phục của nam nữ M’nông giống các dân tộc
11


Tây Nguyên, điểm khác biệt thường ở hoa văn, màu sắc trên thân khố và váy áo.
Cả nam và nữ đều mặc áo chui đầu. Người M’nông trước đây có tục cà răng,
căng tai.
Bữa ăn phụ thuộc vào thiên nhiên, ngày thường ăn cơm gạo tẻ nấu trong
nồi đất, ăn với các loại rau rừng, cá suối hoặc thịt thú săn bắt được. Gia súc gia
cầm nhà nào cũng nuôi nhưng chủ yếu để phục vụ cho nghi lễ cúng thần hoặc đãi
khách.
Văn hóa tinh thần: Người M’nông có niềm tin vào thế giới siêu nhiên, vào

mối liên hệ giữa con người với nhiều thế lực vô hình và cách ứng xử của con
người với thế giới xung quanh cũng xuất phát từ cách họ nhìn nhận, lý giải cuộc
sống. Trong thế giới tinh thần của người M’nông, còn có những sự vật, con
người có những khả năng đặc biệt chi phối đời sống thực tiễn cũng như tinh thần
của cả cộng đồng như ma lai, bùa ngải, phù thủy...
Người M’nông cóphong tục tập quán và hệ thống lễ hội phong phú, giàu
bản sắc.Văn hóa nghệ thuật khá đa dạng với nhiều thể loại như thần thoại,
truyền thuyết, truyện cổ, sử thi, lời nói vần, dân ca, v.v... Ngoài ra, người
M’nông có nhiều loại nhạc cụ khác nhaulàm bằng đá, bằng tre, nứa, sừng trâu.
Nghệ thuật điêu khắc, tạo hìnhkhá đa dạng.
Nhìn chung, sự tồn tại và phát triển của cư dân M’nông thể hiện rõ sự thích
nghi của con người với môi trường tự nhiên, thể hiện quá trình vận động trong
chính cộng đồng để đảm bảo nhu cầu vật chất lẫn tinh thần một cách đa dạng.

12


Tiểu kết chương 1
Chương 1 đi sâu làm rõ những vấn đề có tính chất nền tảng giúp người
nghiên cứu tiếp cận và giải quyết các vấn đề liên quan đến luận án. Trước hết là
những khái niệm cơ bản như tín ngưỡng, nghi lễ, lễ hội, giá trị văn hóa…
Để tiếp cận vấn đề, ba lý thuyết nghiên cứu được sử dụng là lý thuyết chức
năng, cấu trúc và chủ nghĩa duy vật văn hóa. Mục đích nhằmlý giải đặc trưng các
thành tố, mối quan hệ các thành tố trong chỉnh thể tín ngưỡng, lễ hội. Từ đó làm
rõ vai trò, chức năng, giá trị của đối tượng nghiên cứu trong đời sốngcư dân
M’nông. Đồng thời, lý giải nguyên nhân mai một, thay đổi một số loại hình tín
ngưỡng, lễ hội truyền thống của người M’nông dưới tác động của các yếu tố như
kinh tế, xã hội, tôn giáo….Chương 1 cũng khái quát nguồn gốc, lịch sử hình
thành, địa bàn phân bố, tổ chức xã hội, đời sống văn hóa của người M’nông.

13


CHƯƠNG 2
ĐẶC ĐIỂM TÍN NGƯỠNG TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI M’NÔNG
Các loại hình tín ngưỡng hiện còn dấu ấn và ảnh hưởng sâu sắc đến đời
sống cư dân M’nông không nhiều. Do đó, trọng tâm chương nghiên cứu ba loại
hình tín ngưỡng truyền thống là tô tem, hồn linh, đa thần với những quan niệm
và biểu hiện rất đặc trưng.
2.1.Tín ngưỡng tô tem
2.1.1. Đặc điểm của tín ngưỡng tô tem
Tôtem(totemism) hay còn gọi là thuyết vật tổ là hình thức tín ngưỡng ra
đời rất sớm trong xã hội loài người. Theo nghĩa đen,tô tem có nghĩa họ hàng hay
có họ hàng. Bản chấttô tem là niềm tin về mối liên hệ siêu nhiên của con người
với động/thực vật hoặc một đối tượng nhất định. Trong tô tem giáo, cách thể
hiện thường là cấm kỵ. Có thể lấy quan điểm của S. Reinach (1910) - người đã
công thức hóa tô tem giáo thành 12 điều - để khẳng định những đặc trưng cho
loại hình tín ngưỡng này, dù biểu hiện của nó có thể không đầy đủ hoặc khác
biệt nhất định ở các nền văn hóa khác nhau như: Không được ăn, giết một số thú
vật; con người nuôi một số cá thể thú vật ấy và chăm nom chúng cẩn thận; sự
cấm chỉ ăn uống đôi khi chỉ vào một bộ phận nào đấy trong thân thể con vật;
người ta khi ở trong tình thế cần thiết giết một con vật thường xin lỗi nó và tìm
mọi cách làm giảm thiểu sự vi phạm tabu, tức là sự giết chóc;khi con vật bị hiến
tế, nó được khóc thương một cách long trọng; các bộ lạc, các cá nhân lấy tên
mình là tên của con vật tô tem…
2.1.2. Tín ngưỡng tô tem ở Việt Nam
Ở Việt Nam, Nguyễn Văn Minh đã chứng minh người Ve tồn tại tín
ngưỡngtô tem.Vương Hoàng Trùkhẳng định tô tem của người Chăm là Cau và
Dừa.Đặng Nghiêm Vạn nghiên cứu và chỉ ra những biểu hiệntô tem ở người
Khơ Mú như tên dòng họ mang tên chim, thú, cây, đồ vật…cùng những huyền

thoại, kiêng kị, nghi lễ liên quan đến tô tem.Ngoài ra, còn nhiều tộc người cũng
có những bằng chứng cho sự tồn tại tín ngưỡng tô tem như người Thái, Mường,
14


Hrê, Dao...
Ở Tây Nguyên, tín ngưỡng tô tem cũng được nhận diện ở một số dân tộc
như Ba Na, Gia Rai, Ê Đê… và nhận định “Một vài tộc người ở Tây Nguyên
vốn có tục “cà răng” như dấu ấn về sự mong muốn có hình dáng gần gũi với đặc
trưng của tổ tiên (loài vật nhai lại)”được xem như một trong những dấu hiệu cụ
thể chỉ ra mối liên hệ tô tem với con trâu của một số tộc người trên vùng đất này.
2.1.3. Tín ngưỡng tô tem của người M’nông
Tín ngưỡng tô tem ở người M’nôngcó hai biểu hiện cơ bản. Trước hết là
qua cách đặt tên dòng họ.Hiện người M’nông có trên hai trăm dòng họ, trong đó
có khá nhiều dòng họ đặt tên theo động vật, thực vật, sự vật như Kpơr (lá cây);
Ya (con cá sấu); Dâng Ja Reh (bãi cỏ tranh); R’pu (con trâu);…Biểu hiện thứ hai
trong tín ngưỡng tô tem của người M’nông làkiêng kị giết, ăn một số loài động
thực vật.
Hiện nay, việc cấm giết/hái, ăn một số loài động thực vật nào đó ở người
M’nông còn khá nhiều dấu ấn. Gần như tất cả những người được phỏng vấnđều
khẳng định có biết những kiêng kị cấm giết, ăn thịt/hái một số loài động vật/thực
vật. Dấu ấn tín ngưỡng tô tem còn thể hiện trong di sản văn hóa tinh thần của cư
dân M’nông như các truyền thuyết, huyền thoại.
Nghiên cứu về con trâu trong văn hóa M’nông, đã có khẳng định trâu
chính là “vật tổ” xa xưa và “hồn trâu” giúp con người gần gũi với thần linh hơn
“các hồn” khác. Xét trên thực tế và dựa trên quan điểm của Reinach đã trình bày
ở trên, chúng tôi cho rằng trâu là con vật tô tem của người M’nông bởi một số lý
do nhưngười M’nông nuôi trâu với một sự yêu quý đặc biệt và chăm sóc rất cẩn
thận; có những dòng họ kiêng ăn thịt trâu; không tự tiện giết trâu nếu không có
lý do liên quan đến tâm linh; những dịp lễ lớn mới làm thịt trâu nhưng phải qua

rất nhiều nghi lễ. Trâu được chăm sóc, “làm đẹp”, được khóc thương trước khi
tiến hành nghi lễ…
Nhìn chung, tư liệu còn lại không nhiều nhưng cũng giúp đưa ra ý tưởng
vềsự tồn tại tín ngưỡng tô tem trong đời sống cư dân M’nông. Với con trâu, tuy
không kiêng kị theo kiểu cấm ăn thịt nhưng qua phân tích ở trên và theo các biểu
15


hiệntrong công thức tô tem của S.Reinach, tôi cho rằng trâu có thể là tô tem của
người M’nôngvà một số dân tộc Tây Nguyên trong một giai đoạn lịch sử nhất
định.
2.2. Tín ngưỡng đa thần
2.2.1. Về quan niệm
Tín ngưỡng đa thầnlà hình thức phổ biến không chỉ ở riêng dân tộc
M’nông mà ở nhiều dân tộc trên thế giới. Một trong những cơ sở giúp hình
thành tín ngưỡng này là nhận thức hạn chế của con người khi đối diện với tự
nhiên. Vì thế, nảy sinh niềm tin vào sự chi phối của thế lực thần thánh có sức
mạnh và khả năng tác động đến con người. Tín ngưỡng đa thần quan niệm thế
giới được tạo thành bởi hai phần là hữu hình và vô hình.
Ở Tây Nguyên, tín ngưỡng này có mặt trong đời sống văn hóa tất cả các
tộc người. Với người M’nông, niềm tin vào thần linh thể hiện khá rõ nét. Đó là
thế giới gồm ba tầng: Tầng trời, tầng trên mặt đất và tầng dưới mặt đất. Mỗi tầng
có nhiều bon, tầng nào cũng có thần (Brah) cư ngụ và cai quản. Các thần có vai
trò, chức năng riêng, bên cạnh thần lành giúp đỡ con người còn có thần dữ
chuyên trừng phạt, làm hại con người. Các thần đều có gia đình, cũng biết yêu
thương, giận hờn và cũng sinh hoạt, lao động như con người. Thông qua quan
niệm về thế giới thần linh của dân tộc M’nông, dễ dàng nhận ra đó là ánh xạ thế
giới con người, con người đã lấy thực tiễn cuộc sống của mình để xây dựng hình
ảnh thế giới thần linh.
Cơ sở hình thành tín ngưỡng này của người M’nông chính là môi trường

tự nhiên, điều kiện sống và nhận thức hạn chế trong một giai đoạn lịch sử nhất
định.
2.2.2. Về biểu hiện
Hệ thống nghi lễ được tổ chức thường xuyên trong đời sống dân tộc
M’nông là dấu hiệu rõ nét của tín ngưỡng đa thần.
Đối với cá nhân, nghi lễ trải dài theo suốt đường đời.Mỗi bước ngoặt
trong đời người đều có nghi lễ cầu cúng thần. Khi một sinh linh được hình thành
trong bụng mẹ, người ta đã tổ chức lễ cúng cầu xin sự chở che. Những năm
16


tháng từ 1 tuổi, 2 tuổi đến trưởng thành, lập gia đình cũng như khi về già, qua
đời, các nghi lễ cầu cúng với ước mong sức khỏe, bình an được tổ chức thường
xuyên.Với sinh hoạt cộng đồng, nghi lễ cúng thần là một phần không thể thiếu.
Những vấn đề liên quan đến bon làng từ chọn đất làng, làm nhà cộng đồng đến xử
phạt, chiến tranh…đều phải cúng tế cầu xin sự ưng thuận của các thần. Trong hoạt
động kinh tế nông nghiệp nương rẫy, các công đoạn chọn đất, đốt rẫy, gieo hạt,
thu hoạchđều tổ chức lễ cúng thần Đất, thần Lúa….Kèm theo đó là những kiêng
cữ được thực hiện nghiêm túc tránh làm các thần bực mình, nổi giận gây nên tai
họa như sâu bệnh, hạn hán, mất mùa.
Theo cư dân M’nông, thần linh có thể gửi “thông điệp” hoặc bộc lộ “quan
điểm” qua hệ thống các “tín hiệu” nhận biết. Đó là giấc mơ, điềm báo, phép thử,
bói điềm. Nếu giấc mơ, điềm báo thể hiện điều xấu, sự không hài lòng của các
thần, mọi việc phải dời lại, không ai dám coi thường. Điểm đặc biệt trong tư duy
ngườiM’nông là dù thế giới thần linhđa dạng, phong phú nhưng không tuyệt đối
tôn thờ một vị thần nào và cũng không xem vị thần nào có vai trò cai quản muôn
loài.
Tóm lại, mọi việc trong đời sống người M’nông đều có bóng dáng thần
linh, mối quan hệ với thần linh là sợi dây thiêng liêng gắn kết các cá nhân trong
cộng đồng lại với nhau trong số mệnh chung.

2.3. Tín ngưỡng hồn linh
2.3.1. Đặc điểm của tín ngưỡng hồn linh
Hồn linh giáo (animism) là hình thức tín ngưỡng dựa trên niềm tin vào sự
tồn tại của linh hồn, thế giới linh hồn. Linh hồn có vaitrò quan trọng hơn thể xác
và có khả năng chi phối thể xác. Mọi vật trong thế giới đều tồn tại linh hồn.
Theo S. Freud, giấc mơ là cơ sở của tín ngưỡng hồn linh và cũng là cơ sở
để khẳng định sự bất tử của linh hồn kể cả khi thể xác đã tiêu tan. Linh hồn vẫn
tiếp tục đời sống của nó sau khi rời bỏ thể xác, vẫn có khả năng tác động đến
những người xung quanh và trở thành nỗi sợ hãi với người còn sống.
Qua xem xét cách “ứng xử” với linh hồn, chúng ta sẽ nhận ra niềm tin về
linh hồn. Dấu hiệu rõ nét nhất là thờ cúng linh hồn. Ngoài ra, việc tiến hành
17


tang lễ cho người chết và những nghi thứctrong tang lễ cũng xuất phát từ niềm
tin vào linh hồn và sự tiếp tục “sống” của con người sau khi chết. Liên quan đến
niềm tin về linh hồn còn có những biểu hiện kiêng kịnhư không được vẽ lên mặt
người đang ngủ hay kiêng đánh thức người đang ngủ một cách đột ngột….
2.3.2. Tín ngưỡng hồn linh ở Việt Nam
Người Chăm quan niệm con người có hồn và xác. Khi chết nếu hồn không
được trở về với tổ tiên thì trở thành vong hồn.Người Dao khẳng định con người
có 12 hồn cư trú ở những bộ phận khác nhau của cơ thể người như đầu, mắt,
mũi, ngực, bụng….trong khi người Tà Mun cho rằng mỗi người chỉ cómột hồn
chính và một hồn phụ. Hồn cũng có sự phân loại rõ ràng, có hồn của người sống,
hồn người chết, hồn ác, hồn thiện.
Đối với các dân tộc Tây Nguyên, niềm tin vào linh hồn càng thể hiện đậm
nét. Người Xơ Đăng cho rằng mỗi người có rất nhiều linh hồn. Linh hồn đi lạc
thì chủ linh hồn sẽ bệnh.Theo người Gia Rai, con người có hai phần là pô (thể
xác) và bongat (linh hồn), bongat thường chui ra khỏi nách, lỗ tai của người để
đi với hình dạng con nhện hoặc con gián. Nhiều tộc người ở Tây Nguyên quan

niệm khi chết hồn thoát khỏi xác, biến thành ma đi lang thang rồi đầu thai vào
người phụ nữ nào đó. Ngoài ra, đồng bào còn cho rằng con người đau ốm do
linh hồn rời bỏ tạm thời vì đi lạc, bị bắt... Khi đau ốm, họ thường mời thầy cúng
về cúng cho hồn là vì thế.
Chính vì quan niệm chết chỉ là sự chấm dứt tạm thời một giai đoạn nên
các dân tộc Tây Nguyên hình thành những nghi thức tang lễ và ứng xử với
người chết mang đậm tinh thần bình đẳng như chia của cho người chết, nuôi mả
sau khi chôn.
2.3.3. Tín ngưỡng hồn linh ở người M’nông
Người M’nông quan niệm con người cũng có hai phần là linh hồn và thể
xác. Hồn có ba loại gồm hồn trâu, hồn nai và hồn dế, cào cào. Trong đó, hồn
trâu là hồn chính, nếu hồn trâu chết con người sẽ chết. Hồn nai, dế, cào cào là
hồn phụ, nếu các hồn này đi ra ngoài cơ thể, bị lạc lối hoặc bị ma lai bắt ăn thịt,
con người sẽ bị ốm.
18


Hồn vẫn thường ra khỏi con người trong lúc ngủ để “dạo chơi”, khi đó con
người sẽ có giấc mơ là những gì hồn trải qua. Khi con người chết, linh hồn rời bỏ
thể xác để đến xứ phan do hai thần Dê, Dơm cai quản. Nếu là người tốt sẽ được
đầu thai lại làm người, nếu xấu không được đầu thai mà sẽ biến thành malang
thang.
Điều khác biệt trong niềm tin linh hồn của người M’nôngso với một số
dân tộc khác là linh hồn không bất tử dù có tái sinh, đầu thai. Niềm tin đó tạo
nên một hệ thống cách ứng xử với linh hồn và những thứ người ta tincó liên
quan đến linh hồn. Cụ thể các nghi lễ:Lễ đặt tên và Cúng hồn cho đứa trẻ mới
sinh nhằm tìm và tiếp nhận linh hồn tổ tiên trở về nhập vào đứa trẻ.Lễ xỏ tai là
nghi lễ phản ánh niềm tin vào linh hồn vì nếu không làm lễ này hồn đứa trẻ sẽ
buồn bỏ về làng ma và đứa trẻ sẽ chết. Những khi có người ốm, niềm tin hồn
phụ đi lạc làm ảnh hưởng đến sức khỏe con người dẫn đến nhiều lễ cúng. Sau

khi qua đời, tùy trường hợp chết mà người M’nông tiến hành các nghi thức tang
lễ phù hợp.Nhìn chung, tang lễ thể hiện rõ nét niềm tin vào linh hồn và thế giới
linh hồn, việc ứng xử cũng nhằm hướng đến cuộc sống tốt đẹp của hồn ở thế
giới bên kia và việc quay về đầu thaithuận lợi.
Dấu ấn về tín ngưỡng hồn linh của người M’nông ngoài tư liệu còn có thể
thấy rõ trong truyện cổ, nhất là sử thi M’nông.
2.4. Nền tảng hình thành đặc trưng văn hóa tín ngưỡng dân tộc
M’nông
2.4.1. Môi trường tự nhiên
Người M’nông ở Đăk Nông cư trú nơi thung lũng có nhiều sông suối,xung
quanh được bao bọc bởi rừng núi để tiện sản xuất, khai thác nguồn lợi từ rừng.Vì
thế, từ nhận thức đến ứng xử của con người đều chịu tác động và có bóng dáng
thần linh để cầu mong mùa màng tốt tươi. Ước mong mùa màng bội thu có thể bắt
gặp trong tín ngưỡng liên quan đến canh tác nương rẫy với hệ thống lễ nghi
phong phú và khá đặc trưng.
Ngoài ra, nếp sống nương rẫy tạo sự gắn bó mật thiết giữa con người với
môi trường. Rừng bên cạnh là không gian sinh tồn còn là không gian thiêng, nơi
19


cư ngụ của thần linh và các thế lực siêu nhiên khác. Đó là một trong những
nguyên nhân khởi phát đời sống tín ngưỡng đa dạng, phong phú của cả cộng
đồng. Tín ngưỡng tô tem kiêng hái, giết ăn một số loại động thực vật có mối liên
hệ nhất định với đời sống gắn bó với rừng của cư dân M’nông.
2.4.2. Môi trường xã hội
Bon là tổ chức xã hội hoàn chỉnh nhất của người M’nông. Mỗi bonđều
độc lập có khu đất ở, đất canh tác, rừng để khai thác với ranh giới tự nhiên rõ rệt
và bộ máy tự quản riêng. Mỗi bon cũng là một cộng đồng về tín ngưỡng, tâm
linh. Đặc tính cộng đồng chi phối và để lại dấu ấn khá rõ trong tín ngưỡng người
M’nông.

Hợp thành bon là các gia đình mẫu hệ. Ở phạm vi gia đình, dòng họ thì
tính cộng đồng là nền tảngchi phối nhiều đặc trưng trong tín ngưỡng cư dân
M’nông. Với tín ngưỡng hồn linh, các nghi thức diễn ra theo vòng đời người từ
khi sinh ra đến lúc chết luôn có sự góp mặt các thành viên gia đình và dòng họ.
Ngoài ra, dấu ấn cộng đồng thể hiện trong việc kiêng không “động chạm” đến tô
tem dòng họ mình qua những câu chuyện được truyền lại từ tổ tiên, ông bà về
mối liên hệ giữa con người với các tô tem dòng họ.
2.4.3. Giao lưu văn hóa
Đăk Nông có hơn 40 dân tộc cư trú. Nhìn chung, một số đặc trưng tín
ngưỡng người M’nông được hình thành bởi sự giao lưu, ảnh hưởng, tiếp biến ba
“nguồn” chính: cộng cư với các cư dân bản địa cùng sinh sống từ lâu đời như
người Ê Đê, Mạ, …; giao lưu với các dân tộc nơi khác di cư đến như Việt, Dao,
Tày, Nùng…; sự tiếp xúc với văn hóa phương Đông, phương Tây. Sự giao
lưunày phần nào tạo những nhân tố mới trong tín ngưỡng truyền thống của
người M’nông.
Tóm lại, sự giao lưu nội văn hóa cũng như ngoại văn hóa của người
M’nông cũng góp phần hình thành những đặc trưng văn hóa tín ngưỡng nhất
định.

20


Tiểu kết chương 2
Qua tìm hiểu, có thểthấy người M’nông hiện còn ba loại hình tín ngưỡng
chính là tô tem, đa thần và hồn linh. Dấu ấn các loại hình tín ngưỡng này không
giống nhau. Rõ nét hơn cả là tín ngưỡng hồn linh và đa thần. Tín ngưỡng tô tem
chỉ còn dưới dạng tàn dư và khá mờ nhạt.
Với tín ngưỡng tô tem, sự tồn tại tín ngưỡng này thể hiện qua một sốđặc
điểm như không giết/hái một số động/thực vật, đặt tên dòng họ theo tên
động/thực vật... Cùng với đó là nhiều câu chuyện lý giải về cấm kỵ do người dân

cung cấp hay các tài liệu ghi lại.
Tín ngưỡng đa thần thể hiện rõ qua quan niệm và cách thể hiện. Về quan
niệm, người M’nông tin vào thế giới thần linh ngự trị ở ba tầng trời, đất và dưới
mặt đất. Các thần có cuộc sống và tình cảm như con người, chỉ khác con người ở
quyền năng. Có thần tốt, thần xấu, con người muốn bình yên cần phải tôn thờ
các vị thần.Niềm tin đó là nền tảng chi phối cách ứng xử của người M’nông
trong mọi mặt đời sống. Cụ thể nhất là việc thực hiện các nghi lễ cầu cúng trong
suốt đời người, trong canh tác nương rẫy, trong sinh hoạt cộng đồng nhằm cầu
mong sự bình yên, no đủ.
Dấu ấn tín ngưỡng hồn linh trong đời sống cư dân M’nông thể hiện qua
nhữngniềm tin vào sự tồn tại linh hồn,nghi lễ cúng linh hồn trong vòng đời
người từ khi mang thai đến khi qua đời, rõ nét nhất là qua các nghi lễ tang ma.
Phân tích, lý giải từ góc độ văn hóa, chúng tôi nhận ra những nét văn hóa
đặc trưng trong tín ngưỡng của người M’nông có nền tảng từmôi trường tự nhiên,
môi trường xã hội và sự giao lưu, tiếp biến văn hóa suốt tiến trình phát triển tộc
người.

21


CHƯƠNG 3
ĐẶC ĐIỂM LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI M’NÔNG
3.1. Các lễ hội truyền thống của người M’nông
3.1.1. Lễ hội liên quan đến cuộc đời con người
3.1.1.1. Phân loại
Nghi lễ vòng đời người M’nông gắn với một số giai đoạn, dấu mốc nhất
định trong cuộc đời, từ khi là một bào thai trong bụng mẹ, được sinh ra, lớn lên,
trưởng thành, về già cho đến khi từ giã cuộc đời về thế giới bên kia. Có thể chia
nghi lễ vòng đời người theo các giai đoạn:Nghi lễ liên quan đến sinh đẻ và thời
thơ ấu; Nghi lễ liên quan đến tuổi trưởng thành; Nghi lễ liên quan đến tuổi già và

tang ma.
3.1.1.2. Một số nghi lễ vòng đời tiêu biểu của người M’nông
* Nghi lễ liên quan đến sinh đẻ và thời thơ ấu
Lễ cúng khi có thai(bư brahta să năp): Tổ chức khi biết người phụ nữ
mang thai. Mục đích mong muốn mẹ tròn con vuông.
Lễ bảo vệ thai nhi trong bụng mẹ (mprang ndul):Khi người phụ nữ mang
thai đến tháng thứ sáu, lễ này được tổ chức với mong muốn ngăn cản ma quỷ,
ngải thần và thần briăng “ăn” đứa trẻ.
Lễ đặt tên (moh săk) và Lễ cúng hồn cho trẻ mới sinh (mpih kon yôn bê):
Tám ngàysau khi sinh đứa trẻ được đặt tên. Mục đíchtìm xem hồn ai trong số
ông bà, tổ tiên đã chết về đầu thai để đặt tên đứa trẻ theo vần người đó.
Lễ thổi tai (khôm tôr):Lễ này nhằm giúp tai đứa bé thông suốt, lớn lên trở
thành người của cộng đồng. Thực hiện xong lễ, đứa trẻ cần tuân thủ một số
kiêng cữ như không liếm đũa bếp, không ăn bốc cơm đầu nồi…
* Nghi lễ liên quan đến tuổi trưởng thành
Lễ cà răng (ot sôk):Khi đứa trẻ được 15 tuổi, cha mẹ sẽ làm lễ cà răng cho
con. Đây là nghi lễ thừa nhận đứa trẻ là thành viên của cộng đồng.
Lễ trưởng thành (bư brah văt bôk n'hao săk):Lễ này được tổ chức cho con
trai khi bước vào giai đoạn trưởng thành (khoảng 15 đến 20 tuổi).
22