Hoàn thiện hệ thống tổ chức và hoạt động chi trả các chế độ bảo hiểm xã hội ở Việt Nam

B

GIÁO D C VÀ ðÀO T O

TRƯ NG ð I H C KINH T QU C DÂN

NGUY N TH CHÍNH

HOÀN THI N H TH NG T CH C VÀ
HO T ð NG CHI TR CÁC CH ð
B O HI M XÃ H I " VI T NAM

LU%N ÁN TI N SĨ KINH T

Hà N i 2010


2

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ*NG ð I H+C KINH T QU C DÂN

NGUY N TH CHÍNH

HOÀN THI N H TH NG T CH C VÀ
HO T ð NG CHI TR CÁC CH ð
B O HI M XÃ H I " VI T NAM
Chuyên ngành

: Kinh t8 B9o hi;m

Mã s?

: 62.31.03.01

LU%N ÁN TI N SĨ KINH T

NgưGi hưHng dJn khoa hMc:

1. PGS. TS. NGUY N VĂN ð NH
2. PGS. TS. BÙI HUY TH O

Hà N i 2010


i

L*I CAM ðOAN
Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên c)u c+a riêng
tôi. Các s/ li0u ñư2c s3 d5ng trong lu6n án là trung th7c, có
ngu:n g/c rõ ràng. Các k=t qu? nghiên c)u trong lu6n án chưa
t@ng ñư2c ai công b/ trong bBt c) công trình khoa hCc nào.
NgưGi cam ñoan

Nguy n Th Chính


ii

L*I C M ƠN
Trong quá trình vi=t lu6n án tôi ñã nh6n ñư2c s7 quan tâm giúp ñH c+a

các thIy cô giáo c+a Khoa B?o hiKm, Vi0n ñào tMo Sau ñMi hCc O TrưPng ðMi
hCc Kinh t= Qu/c dân; Ban Lãnh ñMo c+a B?o hiKm xã hSi Vi0t Nam, Vi0n
Khoa hCc B?o hiKm xã hSi. ðTc bi0t là s7 hưUng dVn t6n tình c+a các thIy
giáo hưUng dVn: PGS.TS NguyYn Văn ð[nh và PGS.TS Bùi Huy Th?o; s7
+ng hS, ñSng viên c+a gia ñình và bè bMn.
Tôi xin chân thành c?m ơn s7 giúp ñH c+a các thIy cô giáo, các quý cơ
quan, gia ñình, bMn bè và ñ:ng nghi0p. S7 giúp ñH này ñã c` vũ và giúp tôi
nh6n th)c, làm sáng tb thêm c? lý lu6n và th7c tiYn vc lĩnh v7c mà lu6n án
nghiên c)u.
Lu6n án là công trình nghiên c)u công phu, s7 làm vi0c khoa hCc và
nghiêm túc c+a b?n thân, song do kh? năng và trình ñS có hMn nên không thK tránh
khbi nheng khi=m khuy=t nhBt ñ[nh.
Tôi mong nh6n ñư2c s7 quan tâm, ñóng góp ý ki=n c+a các thIy cô
giáo và nheng ñSc gi? quan tâm ñ=n ñc tài này.

Tác gi9

Nguy n Th Chính


iii

M CL C
L I CAM ðOAN ................................................................................................................... i
L I CiM ƠN........................................................................................................................ ii
NHkNG Tl VI T TmT TRONG LUnN ÁN..................................................................... iv
DANH MpC CÁC BiNG S LIqU .....................................................................................v
DANH MpC CÁC SƠ ðr................................................................................................... vi
L I Ms ðtU.........................................................................................................................1
CHƯƠNG 1: NHkNG VvN ðw LÝ LUnN Vw Hq TH NG Ty CHzC VÀ HO T

ð|NG CHI TRi CÁC CH ð| BiO HI}M XÃ H|I .......................................................8

1.1. TyNG QUAN Vw BiO HI}M XÃ H|I........................................................8
1.2. Hq TH NG Ty CHzC VÀ HO T ð|NG CHI TRi CÁC CH ð| BiO
HI}M XÃ H|I .....................................................................................................50
1.3. KINH NGHIqM Ty CHzC VÀ HO T ð|NG CHI TRi BHXH s M|T S
NƯ„C TRÊN TH GI„I VÀ BÀI H C KINH NGHIqM CHO VIqT NAM......... 65
CHƯƠNG 2: TH‡C TR NG Hq TH NG Ty CHzC VÀ HO T ð|NG CHI TRi CÁC
CH ð| BiO HI}M XÃ H|I s VIqT NAM....................................................................71

2.1. M|T VÀI NÉT Vw BiO HI}M XÃ H|I s VIqT NAM ...........................71
2.2. TH‡C TR NG Hq TH NG Ty CHzC CHI TRi CÁC CH ð| BiO
HI}M XÃ H|I s VIqT NAM .............................................................................97
2.3. TH‡C TR NG HO T ð|NG CHI TRi CÁC CH ð| BiO HI}M XÃ
H|I s VIqT NAM HIqN NAY.........................................................................103
CHƯƠNG 3: GIiI PHÁP HOÀN THIqN Hq TH NG Ty CHzC VÀ HO T ð|NG
CHI TRi CÁC CH ð| BiO HI}M XÃ H|I s VIqT NAM........................................144

3.1. ð•NH HƯ„NG PHÁT TRI}N BiO HI}M XÃ H|I s VIqT NAM ð N
NĂM 2020 ..........................................................................................................144
3.2. NHkNG THUnN L•I VÀ KHÓ KHĂN TRONG QUÁ TRÌNH Ty CHzC
VÀ HO T ð|NG CHI TRi CÁC CH ð| BiO HI}M XÃ H|I ................156
3.3. GIiI PHÁP HOÀN THIqN Hq TH NG Ty CHzC VÀ HO T ð|NG
CHI TRi CÁC CH ð| BiO HI}M XÃ H|I s VIqT NAM .......................158
K T LUnN.........................................................................................................................175
NHkNG CÔNG TRÌNH C“A TÁC GIi ðà CÔNG B ................................................178
DANH MpC TÀI LIqU THAM KHiO............................................................................179
PHp LpC ...........................................................................................................................188

iv

NHUNG TV VI T TWT TRONG LU%N ÁN
ASXH

An sinh xã hSi

BHXH

B?o hiKm xã hSi

BHXH TN

B?o hiKm xã hSi t7 nguy0n

BHTN

B?o hiKm thBt nghi0p

BHYT

B?o hiKm y t=

CHLB

CSng hoà Liên Bang

ILO

T` ch)c Lao ñSng qu/c t=

HCSN

Hành chính s7 nghi0p

MSLð

MBt s)c lao ñSng

NHNN&PTNT

Ngân hàng Nông nghi0p và Phát triKn nông thôn

NSNN

Ngân sách Nhà nưUc

NQD

Ngoài qu/c doanh

LLVT

L7c lư2ng vũ trang

TNLð O BNN

Tai nMn lao ñSng O B0nh nghc nghi0p

UBND

U– ban Nhân dân


v

DANH M C CÁC B NG S

LI U

B?ng 2.1. S/ ñơn v[ s3 d5ng lao ñSng tham gia BHXH (2003 O 2008).................... 78
B?ng 2.2. T/c ñS tăng ñơn v[ s3 d5ng lao ñSng tham gia BHXH (2003 O 2008) ..... 79
B?ng 2.3. S/ lao ñSng tham gia BHXH (2003 O 2008)............................................. 80
B?ng 2.4. T/c ñS tăng lao ñSng tham gia BHXH (2003 O 2008) .............................. 81
B?ng 2.5. T`ng thu BHXH qua các năm (2003 O 2008) ........................................... 82
B?ng 2.6. T/c ñS tăng thu BHXH (2003 O 2008)...................................................... 83
B?ng 2.7. Tình hình ñIu tư tăng trư™ng quš BHXH (2003 O 2008) ......................... 85
B?ng 2.8. T– trCng lao ñSng tham gia BHXH th7c t= trong t`ng s/ lao ñSng tham
gia hoMt ñSng kinh t= (2003 O 2008) .......................................................................... 91
B?ng 2.9. T`ng h2p ticn chi b?o hiKm xã hSi (2003 O 2008) .................................. 128
B?ng 2.10. S/ ngưPi ñư2c hư™ng và s/ ticn chi tr? ch= ñS hưu trí hàng tháng (2003 O
2008) ........................................................................................................................................129
B?ng 2.11. S/ ngưPi ñư2c hư™ng và s/ ticn chi tr? ch= ñS MSLð, TuBt hàng tháng
và TNLð O BNN hàng tháng (2003 O 2008)............................................................ 131
B?ng 2.12. S/ lư2t ngưPi ñư2c hư™ng và s/ ticn chi tr? tr2 cBp BHXH mSt lIn
(2003 O 2008)........................................................................................................... 132
B?ng 2.13. S/ lư2t ngưPi ñư2c hư™ng và s/ ticn chi tr? các ch= ñS BHXH ng›n hMn
(2003 O 2008)........................................................................................................... 134

vi

DANH M C CÁC SƠ ðX
Sơ ñ: 2.1. Mô hình t` ch)c c+a B?o hiKm xã hSi Vi0t Nam .................................... 75
Sơ ñ: 2.2. H0 th/ng t` ch)c chi tr? các ch= ñS b?o hiKm xã hSi ™ Vi0t Nam ........ 102
Sơ ñ: 2.3. Quy trình chi tr? các ch= ñS BHXH hàng tháng.................................... 111
Sơ ñ: 2.4. Quy trình chi tr? tr2 cBp BHXH mSt lIn ............................................... 114
Sơ ñ: 3.1. H0 th/ng t` ch)c chi tr? BHXH ™ Vi0t Nam trong thPi gian tUi ......... 160


1

L*I M" ðYU
1. Tính c[p thi8t c]a ñ^ tài
BHXH là mSt trong nheng chính sách xã hSi cơ b?n c+a mœi qu/c gia.
N=u chính sách BHXH ñư2c ban hành và t` ch)c th7c hi0n t/t s• tr7c ti=p
góp phIn ñ?m b?o `n ñ[nh cuSc s/ng cho ngưPi lao ñSng và gia ñình hC, t@
ñó góp phIn ñ?m b?o ASXH bcn veng.
Nh6n th)c rõ vBn ñc này, ngay t@ nheng năm 60 c+a th= k– XX,
ð?ng và Nhà nưUc ta ñã chính th)c ban hành và t` ch)c th7c hi0n chính
sách BHXH cho ngưPi lao ñSng. Theo thPi gian, chính sách BHXH ñã dIn
dIn ñư2c hoàn thi0n và năm 2006, Lu6t BHXH c+a nưUc ta ñã ñư2c ban
hành. ðK chính sách pháp lu6t vc BHXH ñi vào cuSc s/ng, Chính ph+ ñã
giao cho BHXH Vi0t Nam là cơ quan tr7c ti=p ñ)ng ra t` ch)c th7c hi0n.
Tuy nhiên, trong quá trình t` ch)c th7c hi0n vVn còn nheng bBt c6p, phát
sinh và mSt trong nheng s/ ñó chính là công tác t` ch)c và hoMt ñSng chi
tr? các ch= ñS BHXH cho ngưPi lao ñSng. XuBt phát t@ th7c t= này, tác gi?
ñã chCn ñc tài:
“Hoàn thi`n h` th?ng ta chbc và hodt ñeng chi tr9 các ch8 ñe b9o hi;m
xã hei i Vi`t Nam" ñK nghiên c)u và làm lu6n án Ti=n sĩ c+a mình.

2. Mkc ñích nghiên cbu c]a lumn án
O Làm rõ nheng vBn ñc lý lu6n liên quan ñ=n công tác t` ch)c và hoMt
ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH cho ngưPi lao ñSng.
O ðánh giá th7c trMng h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS
BHXH cho ngưPi lao ñSng ™ Vi0t Nam hi0n nay.
O ðc xuBt các gi?i pháp nh m hoàn thi0n h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng
chi tr? các ch= ñS BHXH ™ Vi0t Nam trong thPi gian tUi.


2

3. ð?i tưnng và phdm vi nghiên cbu
O ð/i tư2ng nghiên c)u c+a lu6n án là các vBn ñc có liên quan ñ=n
BHXH, công tác t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH.
O PhMm vi nghiên c)u c+a lu6n án là nghiên c)u th7c trMng h0 th/ng t`
ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH b›t buSc ™ Vi0t Nam (không bao
g:m BHYT) trong s7 ph/i h2p vUi các bS ph6n ch)c năng có liên quan. S/
li0u phân tích trong lu6n án t6p trung giai ñoMn t@ năm 2003 O 2008. Thông
qua phân tích s• ch¡ rõ nheng vBn ñc còn t:n tMi trong công tác t` ch)c và
hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH ™ Vi0t Nam, ñưa ra các gi?i pháp hoàn
thi0n h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH ™ Vi0t Nam
trong thPi gian tUi.
4. Phương pháp nghiên cbu
Trong quá trình nghiên c)u, tác gi? ñã s3 d5ng các phương pháp ch+
y=u như: phương pháp duy v6t bi0n ch)ng và duy v6t l[ch s3; phương pháp
th/ng kê và các phương pháp phân tích, t`ng h2p ñK làm rõ nheng nSi dung
mà lu6n án ñc c6p.
5. Nhrng ñóng góp mHi c]a lumn án
Lu6n án có nheng ñóng góp mUi sau:
O H0 th/ng hoá nheng vBn ñc lý lu6n cơ b?n vc h0 th/ng t` ch)c và hoMt

ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH. T` ch)c chi tr? các ch= ñS BHXH cho ngưPi lao
ñSng c+a mSt s/ nưUc trên th= giUi và nheng bài hCc ñ/i vUi Vi0t Nam.
O Phân tích th7c trMng h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS
BHXH ™ Vi0t Nam, t@ ñó nêu lên nheng k=t qu? ñMt ñư2c và nheng vBn ñc
còn t:n tMi c+a h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH cho
ngưPi lao ñSng ™ Vi0t Nam.
O Căn c) vào th7c trMng, m5c tiêu và ñ[nh hưUng phát triKn c+a
BHXH ™ nưUc ta ñ=n năm 2020, lu6n án ñã ñưa ra các gi?i pháp nh m hoàn


3

thi0n h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH ™ Vi0t Nam
trong thPi gian tUi.
6. K8t c[u c]a lumn án
Ngoài lPi m™ ñIu, k=t lu6n, danh m5c tài li0u tham kh?o, ph5 l5c,... k=t
cBu c+a lu6n án ñư2c chia thành 3 chương:
Chương 1: Nheng vBn ñc lý lu6n vc h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi
tr? các ch= ñS b?o hiKm xã hSi.
Chương 2: Th7c trMng h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS
b?o hiKm xã hSi ™ Vi0t Nam.
Chương 3: Gi?i pháp hoàn thi0n h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng chi tr?
các ch= ñS b?o hiKm xã hSi ™ Vi0t Nam.
7. Tình hình nghiên cbu
Theo như nghiên c)u sinh ñư2c bi=t, trên th= giUi hi0n nay chưa có ñc
tài nghiên c)u nào trùng vUi ñc tài nghiên c)u c+a nghiên c)u sinh; ch¡ có
mSt s/ tài li0u liên quan ñc c6p ñ=n vBn ñc ASXH c+a các nưUc trên th= giUi,
trong ñó nêu lên các chương trình BHXH mà các nưUc trên th= giUi ñang t`
ch)c th7c hi0n. Tuy nhiên, nheng tài li0u này ch¡ nghiên c)u mSt cách t`ng
quan vc ASXH, vc chương trình BHXH mà không xem xét vBn ñc h0 th/ng t`

ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH.
s Vi0t Nam, nghiên c)u sinh ñư2c bi=t, t@ trưUc tUi nay ñã có mSt s/
công trình nghiên c)u liên quan ñ=n BHXH. C5 thK:
O ðc tài khoa hCc: "Vai trò c a nhà nư c trong vi c th c hi n các
chính sách BHXH" năm 1997 do TS. Bùi Văn H:ng làm Ch+ nhi0m ñc tài.
ðc tài ñã phân tích th7c trMng và vai trò c+a nhà nưUc trong vi0c th7c hi0n
các chính sách BHXH ™ Vi0t Nam qua các thPi kỳ (thPi kỳ trưUc năm 1995
và thPi kỳ t@ năm 1995 ñ=n 1997). Tuy nhiên, do thPi kỳ này vVn chưa có
Lu6t BHXH và t` ch)c BHXH Vi0t Nam mUi thành l6p, cho nên ñc tài ch¡


4

làm rõ các chính sách BHXH c+a Nhà nưUc và vBn ñc chi tr? cho các ñ/i
tư2ng hư™ng ch= ñS BHXH thông qua t` ch)c công ñoàn, BS Lao ñSng
Thương binh và Xã hSi.
O ðc tài khoa hCc: "Hoàn thi n phương th%c t& ch%c, qu*n lý chi tr*
ch- ñ /m ñau, thai s*n, tai n1n lao ñ ng và b nh ngh3 nghi p cho ngư4i
tham gia BHXH" năm 1998 do TS. Dương Xuân Tri0u làm Ch+ nhi0m ñc tài
ñã h0 th/ng hoá các vBn ñc lý lu6n cơ b?n vc ch= ñS tr2 cBp /m ñau, thai s?n,
TNLð & BNN c? trưUc và sau khi BHXH Vi0t Nam ñi vào hoMt ñSng. ðc tài
ñã ph?n ánh ñư2c quá trình t` ch)c qu?n lý chi ba ch= ñS theo cơ ch= cũ, cũng
như t@ khi BHXH Vi0t Nam ra ñPi, ñã phân tích ñư2c nheng mTt mMnh, mTt
y=u cùng vUi nheng t:n tMi do các văn b?n pháp lu6t vc BHXH gây ra. Qua
ñó, ñc tài cũng ñã ñưa ra nheng ki=n ngh[ làm cơ s™ cho vi0c s3a ñ`i các văn
b?n pháp lu6t hi0n hành ñK ñáp )ng các yêu cIu ñ`i mUi cơ ch= chính sách vc
BHXH. Tuy nhiên, ñc tài vVn chưa ñánh giá ñư2c công tác t` ch)c qu?n lý
chi tr? ba ch= ñS và chưa ñc xuBt ñư2c các gi?i pháp t` ch)c qu?n lý chi tr?
các ch= ñS BHXH này.
O ðc tài khoa hCc: "Qu6 BHXH và nh7ng gi*i pháp ñ*m b*o s cân ñ/i

&n ñ9nh giai ño1n 2000

2020" năm 2001 do Ths. ðœ Văn Sinh làm Ch+

nhi0m. ðc tài ñã h0 th/ng hóa nheng vBn ñc lý lu6n cơ b?n vc BHXH và quš
BHXH; phân tích th7c trMng vc qu?n lý và cân ñ/i quš BHXH ™ Vi0t Nam
qua hai giai ñoMn (giai ñoMn trưUc năm 1995 và giai ñoMn t@ năm 1995 ñ=n
2001); có nheng ñánh giá vc chính sách BHXH và t` ch)c th7c hi0n chính
sách BHXH nói chung. Thông qua s7 phân tích và ñánh giá, ñc tài ñã ñưa ra
các quan ñiKm, gi?i pháp qu?n lý và cân ñ/i quš BHXH ™ Vi0t Nam giai ñoMn
2000 O 2020. Như v6y, toàn bS các vBn ñc vc t` ch)c qu?n lý và chi tr? các
ch= ñS BHXH ñc tài này cũng không nghiên c)u.


5

O TiKu ñc án: "Hoàn thi n quy ch- chi BHXH " năm 2005 do ông TrIn
ð)c Nghiêu làm Ch+ nhi0m. TiKu ñc án ñã t`ng h2p khá ñIy ñ+ các văn b?n
pháp lu6t vc BHXH liên quan ñ=n quy ch= chi BHXH, trình bày nheng nSi
dung c5 thK vc chi tr? lương hưu, tr2 cBp BHXH hàng tháng, chi tr? tr2 cBp
BHXH mSt lIn, chi tr? tr2 cBp /m ñau, thai s?n và ngh¡ dưHng s)c; quy trình
chi tr? lương hưu, tr2 cBp BHXH hàng tháng; quy trình chi tr? tr2 cBp mSt
lIn, chi tr? tr2 cBp /m ñau, thai s?n và ngh¡ dưHng s)c. TiKu ñc án cũng ñã
nêu lên nheng ưu, như2c ñiKm c+a quy trình hi0n hành vc qu?n lý chi BHXH.
Thông qua ñó ñã ñưa ra các bi0n pháp ñK kh›c ph5c. C5 thK tiKu ñc án ñã ñưa
ra ñư2c d7 th?o văn b?n s3a ñ`i b` sung mSt s/ ñicu quy ñ[nh vc qu?n lý chi
tr? các ch= ñS BHXH b›t buSc ban hành kèm theo Quy=t ñ[nh s/ 1184/QðO
BHXH ngày 26/9/2003 c+a BHXH Vi0t Nam. Tuy nhiên, tiKu ñc án mUi ch¡
t6p trung nghiên c)u vc quy trình qu?n lý chi.
O ðc tài nghiên c)u khoa hCc cBp BS: "Th c tr1ng và ñ9nh hư ng hoàn

thi n tác nghi p chi tr* các ch- ñ BHXH hi n nay" năm 1996, mã s/ 96 O 03
O 03/ðT, do TS. Dương Xuân Tri0u làm Ch+ nhi0m ñc tài. ðc tài ñã khái quát
nheng vBn ñc lý lu6n vc BHXH và quš BHXH; phân tích th7c trMng hoMt
ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH ™ Vi0t Nam giai ñoMn 1995 O 1996 thông qua
vi0c phân tích các mTt như: cơ s™ v6t chBt ph5c v5 công tác chi tr?, h0 th/ng
s` sách biKu mVu chi tr? BHXH, qu?n lý ñ/i tư2ng chi tr?, quy trình chi tr? và
l0 phí chi tr?; ñ:ng thPi qua vi0c phân tích các phương th)c chi tr? BHXH, ñc
tài ñã nêu lên phương hưUng hoàn thi0n các phương th)c chi tr? BHXH ™
nưUc ta. K=t qu? c+a ñc tài này là:
+ ðc tài ñã nêu lên ñư2c nheng ưu ñiKm và như2c ñiKm c+a phương
th)c chi tr? tr7c ti=p và gián ti=p.
+ ðưa ra nheng ki=n ngh[ nh m hoàn thi0n tác nghi0p chi tr? các
ch= ñS BHXH cho ngưPi lao ñSng như: cIn hoàn thi0n các văn b?n quy


6

ñ[nh có liên quan ñ=n qu?n lý ñ/i tư2ng, qu?n lý tài chính tMo hành lang
pháp lý ñK cho BHXH các cBp có cơ s™ th7c hi0n; xây d7ng h0 th/ng t`
ch)c bS máy chi tr? hoàn ch¡nh t@ Trung ương ñ=n cơ s™; tính toán m)c
phí chi tr? giea các vùng, các khu v7c cho h2p lý hơn; tăng cưPng cơ s™
v6t chBt cho BHXH huy0n, th[ ph5c v5 cho công tác chi tr? tr7c ti=p; tăng
cưPng công tác kiKm tra, giám sát tài chính trong khâu nghi0p v5, chuyên
môn; ñ§y mMnh công tác hCc t6p, rèn luy0n, nâng cao trình ñS nghi0p v5
chuyên môn, ph§m chBt ñMo ñ)c c+a cán bS làm công tác BHXH; tăng
cưPng công tác tuyên truycn trên các phương ti0n thông tin ñMi chúng vc
chính sách, ch= ñS BHXH.
O ðc tài nghiên c)u khoa hCc cBp BS: "Chi-n lưph>c v> m>c tiêu phát tri=n kinh t- xã h i ñ-n năm 2020" năm 1999, mã s/ 99
O 06 O 29/ðT, do TS. NguyYn Huy Ban làm Ch+ nhi0m ñc tài.

ðc tài ñã nghiên c)u các vBn ñc:
+ M/i quan h0 giea tăng trư™ng kinh t= và phát triKn hoMt ñSng BHXH.
Tác gi? ñc c6p ñ=n nheng m5c tiêu cơ b?n trong phát triKn ncn kinh t= và xã
hSi ™ Vi0t Nam; hoMt ñSng BHXH là nhân t/ ?nh hư™ng ñ=n s7 phát triKn
kinh t=; nheng yêu cIu phát triKn BHXH nh m ñáp )ng s7 phát triKn kinh t=
và xã hSi.
+ VBn ñc th7c hi0n BHXH ™ mSt s/ nưUc trên th= giUi và tr7c trMng
chính sách ™ BHXH ™ Vi0t Nam. Sau khi nêu lên tình hình th7c hi0n BHXH
nói chung trên th= giUi, tác gi? ñc tài ñã l7a chCn Philippin, Malaysia và Nh6t
B?n ñK nghiên c)u và ñưa ra mSt s/ kinh nghi0m có thK v6n d5ng vào ñicu
ki0n Vi0t Nam .
+ L[ch s3 phát triKn chính sách BHXH ™ Vi0t Nam qua các giai ñoMn t@
năm 1945 ñ=n 1999; ñánh giá nheng thành t7u, cũng như nheng mTt ñMt ñư2c


7

c+a h0 th/ng chính sách BHXH và t` ch)c th7c hi0n chính sách BHXH ™
Vi0t Nam.
+ Chi=n lư2c phát triKn BHXH Vi0t Nam ñ=n năm 2020. NSi dung
này ñc tài ñã nêu lên nheng quan ñiKm và ñ[nh hưUng ñK phát triKn BHXH
™ Vi0t Nam, ñ:ng thPi ñc xuBt các gi?i pháp cho vi0c hoMch ñ[nh chính
sách BHXH ™ Vi0t Nam như: d7 báo dân s/ và lao ñSng ñ=n năm 2020;
vBn ñc BHXH cho các loMi hình lao ñSng thuSc các khu v7c kinh t= khác
nhau; các ngu:n ñóng góp, m)c ñóng góp và cơ ch= qu?n lý s3 d5ng quš
BHXH, mô hình t` ch)c qu?n lý hoMt ñSng BHXH.
Như v6y, mTc dù ñã có nheng công trình nghiên c)u có liên quan ñ=n
hoMt ñSng BHXH ™ Vi0t Nam trong nheng năm qua và ñ[nh hưUng phát triKn
BHXH ™ nưUc ta trong thPi gian tUi. Tuy nhiên, ñ/i vUi h0 th/ng t` ch)c và
hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH ™ nưUc ta thì chưa có công trình nghiên

c)u nào ñc c6p mSt cách c6p nh6t và toàn di0n. Cho nên, cIn thi=t ph?i có
nheng công trình nghiên c)u có h0 th/ng vc vBn ñc này nh m góp phIn hoàn
thi0n công tác t` ch)c và hoMt ñSng chi tr? các ch= ñS BHXH ™ nưUc ta. XuBt
phát t@ lý do ñó, cùng vUi ñ[nh hưUng c+a ThIy giáo hưUng dVn, tôi ñã th7c
hi0n Lu6n án ti=n sĩ vUi ñc tài: Hoàn thi0n h0 th/ng t` ch)c và hoMt ñSng

chi tr? các ch= ñS b?o hiKm xã hSi ™ Vi0t Nam”.


8

CHƯƠNG 1: NHUNG VvN ðw LÝ LU%N Vw H TH NG
T

CH C VÀ HO T ð NG CHI TR CÁC CH ð
B O HI M XÃ H I

1.1. TyNG QUAN Vw BiO HI}M XÃ H|I
1.1.1. Khái ni`m và b9n ch[t c]a b9o hi;m xã hei
1.1.1.1. Khái ni m v b o hi m xã h i
Con ngưPi mu/n t:n tMi và phát triKn trưUc h=t ph?i ăn, mTc, ™ và ñi
lMi... ðK tho? mãn nheng nhu cIu t/i thiKu ñó, ngưPi ta ph?i lao ñSng ñK làm
ra nheng s?n ph§m cIn thi=t. Khi s?n ph§m ñư2c tMo ra ngày càng nhicu thì
ñPi s/ng con ngưPi ngày càng ñIy ñ+ và hoàn thi0n, xã hSi ngày càng văn
minh hơn. Như v6y, vi0c tho? mãn nheng nhu cIu sinh s/ng và phát triKn c+a
con ngưPi ph5 thuSc vào chính kh? năng lao ñSng c+a hC. Tuy nhiên, trong
th7c t=, không ph?i lúc nào con ngưPi cũng ch¡ gTp thu6n l2i, có ñIy ñ+ thu
nh6p và mCi ñicu ki0n sinh s/ng bình thưPng. Trái lMi, có rBt nhicu trưPng
h2p khó khăn bBt l2i, ít nhicu ngVu nhiên phát sinh làm cho con ngưPi b[ gi?m
hoTc mBt thu nh6p hoTc các ñicu ki0n sinh s/ng khác. Ch©ng hMn, bBt ngP b[

/m ñau hay tai nMn trong lao ñSng, mBt vi0c làm hay khi tu`i già kh? năng lao
ñSng và kh? năng t7 ph5c v5 b[ suy gi?m... Khi rơi vào nheng trưPng h2p
này, các nhu cIu cIn thi=t trong cuSc s/ng không vì th= mà mBt ñi, trái lMi còn
tăng lên, th6m chí còn xuBt hi0n thêm mSt s/ nhu cIu mUi như: cIn ñư2c
khám chea b0nh và ñicu tr[ khi /m ñau; tai nMn thương t6t nTng cIn ph?i có
ngưPi chăm sóc nuôi dưHng... B™i v6y, mu/n t:n tMi và `n ñ[nh cuSc s/ng,
con ngưPi và xã hSi loài ngưPi ph?i tìm ra và th7c t= ñã tìm ra nhicu cách gi?i
quy=t khác nhau như: san sª, ñùm bCc lVn nhau trong nSi bS cSng ñ:ng, ñi
vay, ñi xin hoTc d7a vào s7 c)u tr2 c+a Nhà nưUc... Nhưng nheng cách gi?i
quy=t ñó là hoàn toàn th5 ñSng và không ch›c ch›n.


9

Khi ncn kinh t= hàng hoá phát triKn, vi0c thuê mưUn nhân công tr™ nên
ph` bi=n thì m/i quan h0 kinh t= giea ngưPi lao ñSng làm thuê và giUi ch+
cũng tr™ nên ph)c tMp. Lúc ñIu ngưPi ch+ ch¡ cam k=t tr? công lao ñSng
nhưng vc sau ñã ph?i cam k=t b?o ñ?m cho ngưPi lao ñSng làm thuê có mSt
s/ thu nh6p nhBt ñ[nh ñK hC trang tr?i nheng nhu cIu thi=t y=u khi không may
b[ r+i ro như: /m ñau, tai nMn, thai s?n... Trong th7c t=, nhicu khi các trưPng
h2p trên không x?y ra và ngưPi ch+ không ph?i chi ra mSt ñ:ng nào. Nhưng
cũng có khi x?y ra d:n d6p, buSc hC ph?i bb ra nheng kho?n ticn lUn cho
ngưPi lao ñSng mà hC không mu/n. Vì th=, mâu thuVn ch+ O th2 phát sinh,
giUi th2 liên k=t ñBu tranh buSc giUi ch+ th7c hi0n cam k=t. CuSc ñBu tranh
này diYn ra ngày càng rSng lUn và có tác ñSng nhicu mTt ñ=n ñPi s/ng kinh t=
O xã hSi. Do v6y, Nhà nưUc ñã ph?i ñ)ng ra can thi0p và ñicu hòa mâu thuVn
b ng cách buSc c? giUi ch+ và giUi th2 ph?i ñóng góp mSt kho?n ticn nhBt
ñ[nh hàng tháng ñư2c tính toán chTt ch• d7a trên cơ s™ xác suBt r+i ro x?y ra
ñ/i vUi ngưPi làm thuê. S7 can thi0p này ñã nâng cao ñư2c vai trò c+a Nhà
nưUc. S/ ticn ñóng góp c+a giUi ch+ và giUi th2 hình thành mSt quš ticn t0 t6p

trung, quš này còn ñư2c b` sung t@ ngân sách Nhà nưUc khi cIn thi=t nh m
ñ?m b?o ñPi s/ng cho ngưPi lao ñSng khi gTp ph?i nheng r+i ro, bBt l2i.
Chính nhP nheng m/i quan h0 ràng buSc ñó mà r+i ro, bBt l2i c+a ngưPi lao
ñSng ñư2c dàn tr?i, cuSc s/ng c+a ngưPi lao ñSng và gia ñình hC ngày càng
ñư2c ñ?m b?o `n ñ[nh. GiUi ch+ cũng thBy mình có l2i và ñư2c b?o v0, s?n
xuBt kinh doanh diYn ra bình thưPng. Vì v6y, ngu:n quš ticn t0 t6p trung ñư2c
thi=t l6p ngày càng lUn và nhanh chóng. Kh? năng gi?i quy=t các phát sinh lUn
c+a quš ngày càng ñ?m b?o.
Toàn bS nheng hoMt ñSng vUi nheng m/i quan h0 ràng buSc chTt ch•
như ™ trên ñư2c th= giUi quan ni0m là BHXH ñ/i vUi ngưPi lao ñSng. Cho
ñ=n nay, có khá nhicu khái ni0m vc BHXH.


10

O Theo T` ch)c Lao ñSng qu/c t=: BHXH là s7 b?o v0 c+a xã hSi ñ/i
vUi các thành viên c+a mình thông qua các bi0n pháp công cSng, nh m ch/ng
lMi các khó khăn vc kinh t=, xã hSi do b[ ng@ng hoTc gi?m thu th6p, gây ra b™i
/m ñau, thai s?n, tai nMn lao ñSng, thBt nghi0p, thương t6t, tu`i già, ch=t; ñ:ng
thPi ñ?m b?o các chăm sóc y t= và tr2 cBp cho các gia ñình ñông con [91].
VUi khái ni0m này, ñ/i tư2ng ñư2c b?o v0 b ng h0 th/ng BHXH
thưPng là nheng ngưPi lao ñSng và thân nhân c+a hC, không ph?i là tBt c? các
thành viên c+a xã hSi nói chung. Bi0n pháp công cSng ñư2c s3 d5ng trong
BHXH thông thưPng là bi0n pháp l6p quš chuyên dùng, t@ s7 ñóng góp c+a
ngưPi lao ñSng và ngưPi s3 d5ng lao ñSng, hIu như không bao hàm s7 chu
cBp t@ NSNN hoTc t@ các quš xã hSi.
O Theo nghĩa rSng, BHXH là mSt phMm trù kinh t= xã hSi t`ng h2p, ña
dMng và ph)c tMp. Trong ngôn nge ti=ng Vi0t, khi ñưa ra khái ni0m BHXH
ngưPi ta xuBt phát t@ khái ni0m chung vc b?o hiKm. Có thK hiKu: b?o hiKm là
s7 ñ?m b?o b ng quy ñ[nh hoTc tho? thu6n vc vi0c tr? mSt kho?n ticn cho bên

tham gia khi có r+i ro x?y ra vUi ñ/i tư2ng ñư2c b?o hiKm, trên cơ s™ mSt
kho?n ñóng góp vào quš b?o hiKm. Thông qua b?o hiKm, nheng ngưPi tham
gia có thK chia sª mSt s/ r+i ro c+a cá nhân mình cho cSng ñ:ng và nhà t`
ch)c có thK tính toán ñK qu?n lý các r+i ro ñó. T@ quan ni0m này, ñã hình
thành nên quan ni0m vc BHXH, bao g:m các hình th)c b?o hiKm mang tính
xã hSi, nh m gi?i quy=t các nhu cIu xã hSi, không nh m m5c ñích kinh
doanh... Th7c t=, khi ra ñPi, nheng hình th)c b?o hiKm mang tính xã hSi luôn
nh m vào ñ/i tư2ng quan trCng nhBt c+a xã hSi, ñó là l7c lư2ng lao ñSng. Các
r+i ro ñư2c b?o hiKm xã hSi quan tâm luôn là nheng r+i ro liên quan ñ=n thu
nh6p t@ lao ñSng hoTc các chi phí ph?i trang tr?i t@ thu nh6p ñó. Như v6y,
theo nghĩa rSng, ngưPi ta ñã căn c) vào m5c ñích xã hSi c+a b?o hiKm ñK ñưa
ra khái ni0m: BHXH là hình th)c b?o hiKm thu nh6p và cung cBp các d[ch v5


11

vi0c làm, chăm sóc y t= thi=t y=u cho ngưPi lao ñSng và mSt s/ thành viên gia
ñình hC trong các trưPng h2p /m ñau, thai s?n, tai nMn nghc nghi0p, tàn t6t,
hưu trí, t3 tuBt, thBt nghi0p… trên cơ s™ ñóng quš c+a ngưPi tham gia, góp
phIn ñ?m b?o `n ñ[nh ñPi s/ng cho hC và an toàn xã hSi [79]. Khái ni0m này
ñã xác ñ[nh tính xã hSi, tính phi l2i nhu6n c+a BHXH.
O Theo nghĩa h®p, BHXH ch¡ bao g:m trưPng h2p b?o hiKm thu
nh6p cho ngưPi lao ñSng. Vì v6y, BHYT, BHTN thưPng ñư2c tách ra vUi
tên gCi riêng mTc dù ñó cũng là nheng hình th)c b?o hiKm mang tính xã
hSi và phi l2i nhu6n. s nưUc ta, cũng như mSt s/ nưUc trên th= giUi khi
ñưa ra khái ni0m vc BHXH, ngưPi ta cũng xuBt phát t@ nghĩa h®p này. C5
thK, Lu6t BHXH ™ Vi0t Nam kh©ng ñ[nh: "BHXH là s7 ñ?m b?o thay th=
hoTc bù ñ›p mSt phIn thu nh6p c+a ngưPi lao ñSng khi hC b[ gi?m hoTc
mBt thu nh6p do /m ñau, thai s?n, tai nMn lao ñSng, b0nh nghc nghi0p, thBt
nghi0p, h=t tu`i lao ñSng hoTc ch=t, trên cơ s™ ñóng vào quš BHXH" [64].

Ngoài nheng khái ni0m nêu trên, khi nghiên c)u vc vBn ñc này, mSt s/
t@ ñiKn và mSt s/ nhà khoa hCc còn ñưa ra nheng khái ni0m khác nhau vc
BHXH. Ch©ng hMn:
O Theo t@ ñiKn thu6t nge kinh t= hCc: BHXH là s7 thay th= hoTc bù ñ›p
mSt phIn thu nh6p cho ngưPi lao ñSng khi hC b[ mBt hoTc gi?m thu nh6p do
/m ñau, thai s?n, tai nMn lao ñSng và b0nh nghc nghi0p, tàn t6t, thBt nghi0p,
tu`i già, t3 tuBt, d7a trên cơ s™ mSt quš tài chính do s7 ñóng góp c+a các bên
tham gia BHXH, có s7 b?o hS c+a Nhà nưUc theo pháp lu6t nh m ñ?m b?o an
toàn ñPi s/ng cho ngưPi lao ñSng và gia ñình hC, ñ:ng thPi góp phIn ñ?m b?o
an toàn xã hSi [86].
O Theo góc ñS tài chính: BHXH ñư2c hiKu là quá trình thành l6p và s3
d5ng quš ticn t0 d7 tre c+a cSng ñ:ng nheng ngưPi lao ñSng, có s7 b?o tr2
c+a nhà nưUc, ñK san sª r+i ro, ñ?m b?o thu nh6p cho hC và gia ñình trong
nheng trưPng h2p cIn thi=t theo qui ñ[nh c+a pháp lu6t [79].


12

O Theo góc ñS pháp lý: BHXH là mSt ch= ñS pháp lý quy ñ[nh ñ/i
tư2ng, ñicu ki0n, m)c ñS ñ?m b?o v6t chBt và các d[ch v5 cIn thi=t ñK b?o v0
ngưPi lao ñSng và gia ñình hC trong các trưPng h2p b?o hiKm ñư2c Nhà nưUc
xác ñ[nh [79]…
Các khái ni0m nêu trên ñcu có nSi hàm tương ñ/i th/ng nhBt, thK hi0n ™ mSt s/
ñiKm sau ñây:
O BHXH là s7 b?o v0 c+a xã hSi, c+a Nhà nưUc ñ/i vUi ngưòi lao ñSng.
O NgưPi lao ñSng s• ñư2c BHXH tr2 giúp v6t chBt và các d[ch v5 y t=
cIn thi=t ñK `n ñ[nh cuSc s/ng cho b?n thân và gia ñình hC.
O Ch¡ trong các trưPng h2p có nheng r+i ro liên quan ñ=n thu nh6p c+a
ngưPi lao ñSng thì mUi ñư2c hư™ng BHXH.
O BHXH ñư2c th7c hi0n trên cơ s™ mSt quš ticn t0.

Tuy nhiên, ™ t@ng khái ni0m vVn còn mSt s/ ñiKm chưa ñIy ñ+, ñó là:
O s hIu h=t các khái ni0m ñcu chưa kh©ng ñ[nh BHXH ph?i là mSt
chính sách xã hSi c+a Nhà nưUc, do Nhà nưUc quy ñ[nh.
O Chưa nêu rõ các ngu:n ñóng góp vào quš BHXH, hoTc mUi nêu
ngu:n hình thành quš là do ngưPi lao ñSng ñóng và Nhà nưUc hœ tr2. Trong
khi ñó, ngu:n hình thành quš BHXH còn ph?i có s7 ñóng góp c+a ngưPi s3
d5ng lao ñSng.
O s khái ni0m theo góc ñS tài chính và góc ñS pháp lý chưa nêu rõ các
trưPng h2p r+i ro nào s• ñư2c hư™ng BHXH.
Chính vì quan ni0m vc BHXH có s7 khác nhau, nên mô hình t` ch)c h0
th/ng BHXH cũng rBt khác nhau giea các nưUc trên th= giUi. Có nheng nưUc
(như: Mš, Th5y ðiKn, ð)c…), h0 th/ng t` ch)c BHXH mang tính t`ng h2p,
có nghĩa là BHXH bao g:m c? BHYT và BHTN. Có nheng nưUc, mœi loMi
hình b?o hiKm (BHXH, BHYT, BHTN) lMi ñư2c t` ch)c thành mSt h0 th/ng


13

riêng (như: Nh6t B?n…). Tuy nhiên, nheng khái ni0m này ñã thK hi0n ñư2c
nh6n th)c chung vc BHXH như sau:
O TrưUc h=t ph?i kh©ng ñ[nh, BHXH là mSt loMi hình b?o hiKm mang tính xã hSi
rBt cao, b™i th=, t` ch)c BHXH hoMt ñSng không vì m5c tiêu l2i nhu6n.
O ð/i tư2ng c+a BHXH là thu nh6p c+a ngưPi lao ñSng, còn di0n b?o v0
c+a BHXH lMi bao g:m c? ngưPi lao ñSng và gia ñình hC. Vì th=, suy cho cùng
BHXH ñã, ñang và s• b?o v0 cho mœi thành viên trong cSng ñ:ng xã hSi.
O Tham gia ñóng góp ñK hình thành quš BHXH bao g:m c? ngưPi lao
ñSng và ngưPi s3 d5ng lao ñSng. Quš ñư2c hình thành và s3 d5ng luôn có s7
hœ tr2 và b?o hS c+a Nhà nưUc.
O R+i ro và s7 ki0n trong BHXH ñcu liên quan ñ=n thu nh6p c+a ngưPi
lao ñSng. ðó là các r+i ro như: /m ñau, tai nMn lao ñSng, b0nh nghc nghi0p,

thBt nghi0p, tàn ph=… và các s7 ki0n như: tu`i già vc hưu, sinh ñª c+a lao
ñSng ne…
O M5c ñích c+a BHXH là góp phIn `n ñ[nh cuSc s/ng cho ngưPi lao
ñSng và gia ñình hC, góp phIn ñ?m b?o ASXH.
XuBt phát t@ nheng quan ñiKm và nh6n th)c trên, lu6n án cho r ng:
BHXH là s ñ*m b*o thay th- hoEc bù ñGp m t phHn thu nhIp c a ngư4i lao
ñ ng khi hJ b9 gi*m hoEc mKt thu nhIp vì r i ro hoEc s ki n b*o hi=m, trên
cơ sM hình thành và sN d>ng m t qu6 ti3n t tIp trung nhPm ñ*m b*o &n ñ9nh
cu c s/ng cho ngư4i lao ñ ng và gia ñình hJ, góp phHn ñ*m b*o ASXH.
Như v6y, có thK thBy BHXH là mSt vBn ñc kinh t= xã hSi t`ng h2p có
thK ti=p c6n, nghiên c)u ™ nhicu góc ñS khác nhau. T@ ñó, có nhicu cách,
nhicu tiêu chí phân loMi, tMo ra nheng k=t qu? phân loMi khác nhau. Trong lý
lu6n cũng như trong th7c t=, BHXH thưPng ñư2c phân loMi theo các tiêu th)c
cơ b?n sau:
Th% nhKt: Phân lo1i theo lo1i hình BHXH c a ngư4i tham gia BHXH.


14

Theo cách phân loMi này, BHXH ñư2c chia thành hai loMi: BHXH b›t
buSc và BHXH t7 nguy0n. Cách phân loMi này nh m xác ñ[nh ñ/i tư2ng tham
gia và ñicu ki0n t` ch)c, m™ rSng các loMi hình BHXH mSt cách h2p lý.
Trong ñó, BHXH b›t buSc là loMi hình b?o hiKm mà ngưPi lao ñSng, ngưPi s3
d5ng lao ñSng b›t buSc ph?i tham gia theo quy ñ[nh c+a pháp lu6t. LoMi
BHXH này ñư2c hình thành khi Nhà nưUc ñã ñ)ng ra lo li0u vUi tư cách là
ngưPi t` ch)c, qu?n lý BHXH. Vi0c t` ch)c BHXH b›t buSc ch+ y=u ñK th7c
hi0n m5c ñích ràng buSc trách nhi0m c+a ngưPi s3 d5ng lao ñSng vUi ngưPi
lao ñSng nh m `n ñ[nh ngu:n thu, chi ñK phát triKn BHXH bcn veng. Thông
qua ñó, có thK ñ?m b?o ñPi s/ng cho ngưPi lao ñSng, ñ?m b?o an sinh xã hSi
nói chung. Thông thưPng phMm vi b?o hiKm b›t buSc rSng hay h®p ph5 thuSc

vào trình ñS, kh? năng qu?n lý r+i ro, qu?n lý ñ/i tư2ng tham gia c+a Nhà
nưUc. Khi mUi ban hành các chính sách, ch= ñSBHXH b›t buSc, các nưUc
thưPng b›t ñIu t@ nheng phMm vi h®p, ñó là nheng lao ñSng làm vi0c có
hư™ng lương tương ñ/i `n ñ[nh. Ngay c? các ñ/i tư2ng này, ban ñIu, cũng có
nheng giUi hMn nhBt ñ[nh vc ngành nghc, thành phIn kinh t= hay khu v7c
tham gia. Sau ñó, phMm vi tham gia ngày càng ñư2c m™ rSng hơn, trên cơ s™
trình ñS, phương ti0n và kinh nghi0m qu?n lý ñMt ñư2c. Vc m)c phí BHXH
b›t buSc, ngưPi tham gia có trách nhi0m hàng tháng ph?i ñóng mSt kho?n ticn
nhBt ñ[nh, do pháp lu6t quy ñ[nh, tương )ng vUi mSt t– l0 ticn lương c+a
ngưPi lao ñSng cho quš BHXH.
BHXH t7 nguy0n là loMi hình b?o hiKm mà ngưPi lao ñSng có quycn t7
quy=t ñ[nh tham gia hay không tham gia, ñư2c l7a chCn m)c ñóng, phương
th)c ñóng, hư™ng phù h2p, theo các quy ñ[nh linh hoMt c+a pháp lu6t. BHXH
xuBt phát ñiKm là s7 t7 nguy0n c+a cSng ñ:ng nheng ngưPi lao ñSng cùng có
nguy cơ gTp mSt s/ r+i ro và cùng có nhu cIu chia sª các r+i ro ñó. Vi0c Nhà
nưUc ph?i ñ)ng ra t` ch)c qu?n lý BHXH theo hình th)c b›t buSc cũng


15

ch)ng tb r ng n=u BHXH thuIn tuý ch¡ là s7 t7 nguy0n c+a ngưPi lao ñSng
thì hoTc là không bcn veng, hoTc là không hi0u qu?, r+i ro ch¡ ñư2c qu?n lý,
chia sª trong nheng cSng ñ:ng nhb h®p, ít chuyên nghi0p… Vì v6y, ñK có h0
th/ng b?o hiKm t7 nguy0n hi0u qu? cũng cIn có s7 t` ch)c, qu?n lý c+a Nhà
nưUc nhưng các nưUc thưPng không l7a chCn ñicu ch¡nh loMi hình này ngay
t@ khi b›t ñIu t` ch)c h0 th/ng BHXH. B™i vì, nheng lao ñSng không thuSc
ñ/i tư2ng tham gia BHXH b›t buSc thưPng không có thu nh6p `n ñ[nh ñK t7
mình ñóng b?o hiKm, trong ñicu ki0n không có s7 chia sª t@ phía ngưPi s3
d5ng lao ñSng. T@ ñó, nhu cIu tham gia b?o hiKm c+a các ñ/i tư2ng này cũng
không `n ñ[nh. N=u không có các bi0n pháp qu?n lý heu hi0u thì quš b?o

hiKm t7 nguy0n khó có ñicu ki0n duy trì bcn veng. ð/i vUi nheng nưUc mà
khu v7c phi chính th)c và các lao ñSng t7 tMo vi0c làm chi=m t– trCng lUn, thì
vi0c qu?n lý ñ/i tư2ng tham gia b?o hiKm t7 nguy0n c7c kỳ khó khăn. Cơ
quan b?o hiKm thưPng có ít thông tin vc các ñ/i tư2ng này ñK kiKm soát thu
sao cho ñ+ và xác ñ[nh căn c) chi tr? sao cho quš không b[ lMm d5ng. Khó
khăn trong t` ch)c BHXH t7 nguy0n còn do yêu cIu ph?i thi=t k= m)c phí
b?o hiKm và có quy ñ[nh vc phương th)c ñóng khác nhau ñK ngưPi tham gia
t7 nguy0n l7a chCn cho phù h2p vUi ñicu ki0n c+a hC, t@ ñó xác ñ[nh m)c
hư™ng tương )ng.
Th% hai: Phân lo1i theo th4i gian cân ñ/i và h1ch toán qu6 BHXH.
N=u căn c) vào thPi gian cân ñ/i và hMch toán quš BHXH, có thK phân
loMi BHXH thành BHXH ng›n hMn và BHXH dài hMn. Cách phân loMi này ch+
y=u giúp các t` ch)c BHXH l7a chCn phương th)c qu?n lý quš b?o hiKm cho
c? h0 h0 th/ng hay cho t@ng loMi ch= ñS, th/ng kê xác suBt r+i ro trong phMm
vi bao ph+ c+a quš, làm cơ s™ ñK xác ñ[nh công th)c ñóng hư™ng và thPi hMn
chi tr? b?o hiKm. Trong ñó, BHXH ng›n hMn thưPng dùng ñK ch¡ nhóm các
ch= ñS BHXH có thPi hMn ng›n, trong kho?ng mSt năm, ch+ y=u trên cơ s™


16

tương tr2 cSng ñ:ng giea nheng ngưPi tham gia b?o hiKm. Như v6y, y=u t/
thPi gian ñóng BHXH không ph?i là ñicu ki0n cơ b?n ñK ñ/i tư2ng hư™ng loMi
ch= ñS b?o hiKm này. N=u có, nó không nh m m5c ñích cân ñ/i thu chi mà
ch+ y=u là ñicu ki0n ñK hMn ch= lMm d5ng quš. Nhìn chung, ñ/i tư2ng hư™ng
BHXH ng›n hMn thưPng là nheng ngưPi lao ñSng trong ñS tu`i lao ñSng,
ñang có quan h0 lao ñSng. Do ñó, vi0c hư™ng các ch= ñS BHXH ng›n hMn ch+
y=u là tr2 cBp mSt lIn hoTc trong mSt thPi gian ng›n, ñã ñư2c xác ñ[nh.
BHXH dài hMn thưPng ñư2c dùng ñK ch¡ nhóm các ch= ñS BHXH dài
hMn, t@ khi ngưPi lao ñSng b›t ñIu tham gia cho ñ=n khi quan h0 BHXH k=t

thúc, theo hình th)c l6p quš ti=t ki0m b›t buSc, có k=t h2p vUi tương tr2 cSng
ñ:ng. Như v6y, y=u t/ thPi gian ñóng BHXH ñư2c coi là mSt trong các ñicu
ki0n cơ b?n ñK xác ñ[nh quycn hư™ng b?o hiKm và m)c hư™ng c+a loMi ch= ñS
b?o hiKm này. Vi0c tương tr2 cSng ñ:ng, n=u có, ch¡ trong phMm vi hMn h®p,
do tính xã hSi c+a b?o hiKm chi ph/i, trong ñicu ki0n có cam k=t bù thi=u, b?o
tr2 c+a Nhà nưUc. ð/i tư2ng hư™ng BHXH dài hMn ch+ y=u là ngưPi lao ñSng
ñã k=t thúc quan h0 lao ñSng, ngh¡ vi0c hư™ng BHXH sau mSt thPi gian dài
ñóng góp hoTc ñK lMi phIn ñóng góp cho thân nhân như mSt kho?n th@a k=,
hoTc cIn ph?i tương tr2 nuôi thân nhân… Do ñó, bên cMnh mSt s/ ít trưPng
h2p chi tr? mSt lIn, BHXH dài hMn thưPng chi tr? tr2 cBp trong kho?ng thPi
gian dài, khó xác ñ[nh rõ thPi gian hư™ng c+a t@ng ñ/i tư2ng. Quš ñư2c thu
và qu?n lý trong thPi gian dài nên rBt ph)c tMp trong vi0c tính toán, cân ñ/i
ñóng, hư™ng h2p lý và b?o t:n giá tr[ trong ñicu ki0n lMm phát và nhu cIu
s/ng ngày càng tăng do kinh t= ngày càng phát triKn.
Ngoài hai cách phân loMi cơ b?n và thông d5ng nêu trên, còn có thK
phân loMi BHXH theo nheng tiêu th)c khác. Ch©ng hMn: n=u căn c) vào các
trưPng h2p ñư2c b?o hiKm, có thK phân BHXH thành các ch= ñS c5 thK như
ch= ñS BHXH khi /m ñau, thai s?n, tai nMn nghc nghi0p, thBt nghi0p, hưu trí,
t3 tuBt, tàn t6t… N=u căn c) vào tIn suBt chi tr? b?o hiKm, có thK phân b?o


17

hiKm xã hSi thành các loMi b?o hiKm mSt lIn, b?o hiKm mSt thPi kỳ và b?o
hiKm thưPng xuyên. N=u căn c) vào ñ/i tư2ng hư™ng BHXH có thK phân
thành BHXH cho ngưPi lao ñSng và tr2 cBp BHXH cho thân nhân c+a ngưPi
lao ñSng. N=u căn c) vào cơ s™ chi tr? tr2 cBp có thK phân thành b?o hiKm thu
nh6p cho ngưPi lao ñSng và b?o hiKm cho các nhu cIu chi phí phát sinh…
Vi0c phân loMi BHXH theo các tiêu th)c trên có thK s3 d5ng trên cơ s™ các
m5c ñích nghiên c)u khác nhau.

1.1.1.2. B n ch t c"a b o hi m xã h i
BHXH là phMm trù kinh t= xã hSi t`ng h2p, là mSt trong nheng chính
sách kinh t= xã hSi cơ b?n nhBt c+a mœi qu/c gia. Nó thK hi0n trình ñS văn
minh, ticm l7c và s)c mMnh kinh t=, kh? năng t` ch)c và qu?n lý c+a mœi
qu/c gia. ðK thBy rõ b?n chBt c+a BHXH, cIn ph?i xem xét trên tBt c? các
phương di0n: xã hSi, kinh t=, chính tr[ và pháp lý…
V3 phương di n xã h i: BHXH ra ñPi là tBt y=u khách quan, xuBt hi0n
trong nheng ñicu ki0n nhBt ñ[nh c+a quá trình phát triKn kinh t= và xã hSi. Khi
trình ñS phát triKn s?n xuBt ngày càng cao thì nheng r+i ro phát sinh càng nhicu
và kh? năng ?nh hư™ng c+a r+i ro ñ=n ngưPi lao ñSng ngày càng nghiêm trCng.
R+i ro trong BHXH bao g:m c? nheng r+i ro thuIn túy, phát sinh ngVu nhiên
như: /m ñau, tai nMn lao ñSng… và c? nheng r+i ro vc vi0c làm như ngưPi lao
ñSng b[ thBt nghi0p. ðicu ñó làm cho ngưPi lao ñSng ngày càng cIn ñ=n các
hình th)c chia sª r+i ro c+a b?o hiKm nói chung và BHXH nói riêng. Trong
BHXH, s7 chia sª r+i ro ñư2c th7c hi0n theo nhicu chicu và giea nhicu ñ/i
tư2ng. C5 thK:
O ðó là s7 chia sª giea nheng ngưPi s3 d5ng lao ñSng vUi nhau và giea
Nhà nưUc, ngưPi s3 d5ng lao ñSng vUi ngưPi lao ñSng. B™i vì, trong các ñơn
v[ s3 d5ng lao ñSng, có nheng ñơn v[, trong nheng thPi gian nhBt ñ[nh không
phát sinh nheng r+i ro liên quan ñ=n ngưPi lao ñSng hoTc kh? năng x?y ra r+i