Vì sao không có giải Nobel cho toan hoc

Vì sao không có giải Nobel Toán học ?
Từ 1901 đến nay, cứ đến mùa thu là các giải thưởng Nobel được công bố. Đúng
theo chúc thư của nhà phát minh Thụy Điển Alfred Nobel (1833-1896) thì có tất
cả 5 giải thưởng cho các thành tựu trong vật lý, hóa học, y khoa hay sinh lý
học, văn chương và hòa bình thế giới. Từ 1969 trở đi, Sveriges Riksban (Ngân
hàng Đế chế Thụy Điển) còn góp quỹ thêm cho một giải thưởng Nobel về kinh
tế học nữa. Nhưng từ trước đến nay không hề có một giải thưởng Nobel cho
toán học!
Tại sao không có giải Nobel toán học?
Carl Friedrich Gauß (1777-1855)
Chuyện này đúng là không ít người đã thắc mắc. Mà cũng phải, chẳng phải
danh ngôn Hy Lạp cổ đại đã bảo "Thượng đế làm toán" sao? Carl Friedrich Gauß
cũng nói "Toán học là nữ hoàng của các môn khoa học". Thôi thì cứ cho là
Gauß có hơi ...thiên vị đi, nhưng chắc chắn không ai thực sự quan niệm là toán
học không phải là một ngành khoa học quan trọng đâu. Có thể là không ai
hết ...ngoài Alfred Nobel ra! Ngày nay nhiều người nghiên cứu tiểu sử Nobel cho
đây chính là nguyên nhân tại sao ông ta không đoái hoài tới toán học trong
chúc thư của mình. Ngay cả hội đồng giải thưởng Nobel từ lâu cũng coi đó là lý
do chính thức giải thích chuyện này. Xét về thân thế Alfred Nobel thì cũng có
thể dễ dàng chấp nhận chuyện này: Nobel tuy là một nhà sáng chế tài ba, nhất
là về hóa học (ông có hơn 350 bằng sáng chế) nhưng chỉ đi học đến năm 16
tuổi và những năm cuối chỉ học tư ở nhà, chủ yếu là với nhà hóa học Nga
Nikolai Zinin, người mà chắc đã dẫn ông vào ngành này. Nobel không theo học
đại học ở đâu cả mà chỉ làm việc và nghiên cứu trong cơ xưởng và phòng thí
nghiệm. Thời đó (nửa sau thế kỷ 19) người ta khám phá về hóa học rất nhiều,
nhưng phần lớn đều dựa vào thực nghiệm mà chưa cần gì đến cơ sở khoa học.
Xem lại các sáng chế của Nobel, người ta thấy ông rất am tường các loại
nguyên liệu, hóa chất và nhất là có trực giác nhạy bén trong lúc nghiên cứu,
nhưng về toán học thì chỉ áp dụng nhiều lắm là phép tam suất thôi. Có thể mà
vì vậy ông đã không cảm thấy cần thiết có một giải thưởng cho toán học
chăng?

Các giai thoại ly kỳ
Dĩ nhiên bây giờ khó ai có thể nói chắc được. Cho nên song song vẫn còn lưu
truyền nhiều giai thoại ly kỳ giải thích chuyện này. Và các giai thoại này đều liên
quan đến Gösta Mittag-Leffler (1846-1927), nhà toán học Thụy Điển nổi tiếng
đồng thời với Nobel. Đầu tiên phải kể giai thoại mà nhà toán học Thụy Điển
Torsten Carleman (1892-1949) đã nhắc đến khi phát biểu tưởng niệm Mittag-
Leffler trong đám tang ông này: lúc sinh thời Alfred Nobel có bàn chuyện các
giải thưởng với một nhà toán học quen biết đại khái như sau:
- "Nếu tôi lập một giải thưởng cho toán học thì liệu Mittag-Leffler có được chọn
lãnh giải không?"
- "Tôi nghĩ rằng có thể lắm."
- "Vậy thì thôi, tôi sẽ không lập giải này đâu!"
Chuyện này tuy có ghi lại trong tiểu sử Carleman nhưng chắc chỉ do Carleman
đặt ra để tôn vinh đồng nghiệp mình thôi. Vì tuy Mittag-Leffler có là một trong
những nhà toán học lớn của Thụy Điển nhưng đương thời không sao sánh được
Henri Poincaré (1854-1912) hay David Hilbert chẳng hạn. Mà chính Mittag-
Leffler lúc còn sống cũng đã vận động tích cực cho Poincaré được Nobel vật lý
(nhưng không thành công, ông ta còn vận động cho Marie Curie và Albert
Einstein nữa, kết quả ra sao chúng ta đã biết). Và trong một giai thoại khác
Mittag-Leffler cũng được nhắc đến là người đã quyến rũ người vợ trẻ của Alfred
Nobel cho nên ông này vì hận mà cố tình loại bỏ toán học trong các giải thưởng
của mình lập ra. Thật ra thì Alfred Nobel suốt đời sống độc thân. Theo tiểu sử
của Nobel (Ragnar Sohlman, The Legacy of Alfred Nobel, London, 1983 chẳng
hạn) thì quả là ông có một người bạn gái người Áo trẻ (nhỏ hơn ông đến 30
tuổi!) là Sophie Hess ở Wien. Cô này tuy được Nobel chu cấp (và sau này được
để lại một phần gia tài) nhưng người ta không nghĩ cô là người yêu của Nobel,
và lại càng không có gì chứng minh là Mittag-Leffler (hay một nhà toán học nào
cùng thời) là tình địch cả.
Giai thoại được biết đến nhiều nhất thì có liên quan đến thêm một nhà toán học
khác nữa. Đó là cô Sofja Kowalewska, nữ toán gia người Nga mà sau này nhờ

Mittag-Leffler vận động đã trở thành nữ giáo sư toán đầu tiên ở Trung và Bắc
Âu. Theo đó thì Nobel rất ái mộ Kowalewska nhưng - cũng vì Mittag-Leffler! -
mà không lọt vào mắt xanh của cô. Từ đó mà ông đâm hận tất cả các nhà toán
học và dĩ nhiên không khi nào chịu lập một giải thưởng cho khoa này. Theo
nghiên cứu mới nhất về Mittag-Leffler (của Arild Stubhaug, Springer sắp xuất
bản) thì quả thật cả ba có quen biết nhau, nhưng dựa theo thư từ giữa Mittag-
Leffler và Nobel thì Nobel đã không sốt sắng gì mấy trong việc giúp đỡ tài chính
cho Kowalewskaja, sau này còn từ chối hẳn nữa. Và cũng không có chứng cớ gì
để nói rằng Mittag-Leffler có liên hệ gì khác với Kowalewskaja ngoài sự ngưỡng
mộ tài năng của cô. Và Kowalewskaja cũng không phải nữ khoa học gia duy
nhất được Mittag-Leffler ủng hộ: khi hội đồng Nobel định trao giải vật lý cho
Pierre Curie (và Becquerel) năm 1903 thì chính Mittag-Leffler đã viết thư cho
ông này, bảo phải ghi lại công lao của bà Marie Curie để ông cùng nộp lên.
Trong khi đó Lars H. Hormander (một nhà toán học lớn của Thụy Điển, được
huy chương Fields năm 1962 cùng John Milnor) thì cho rằng Mittag-Leffler và
Nobel không thật sự quen biết nhau gì hết (Mathematical Intelligercer 7(3)
1985).
Giải thưởng Nobel và toán học
This image has been resized. Click this bar to view the full image.
The original image is sized 738x219 and weights 45KB.
Cho dù vì sao đi nữa thì không có giải Nobel toán học vẫn là một thiệt thòi lớn
cho toán học. Một giải thưởng như vậy không chỉ đem lại số tiền thưởng to tát
có thể giúp đỡ nhiều cho các nhà toán học tài năng rảnh rang nghiên cứu mà
còn đem lại cơ hội phổ biến toán học trong quần chúng nữa. Thực vậy, nhờ giải
thưởng này mà báo chí, truyền thanh, truyền hình ít nhất cũng gây cho mọi
người có dịp ít nhiều quan tâm đến khoa học, và nhất là toán học xưa nay vẫn
không được ưa chuộng cho lắm nữa. Bạn nào có đọc qua quyển sách nhỏ của
G.H. Hardy (A Mathematician's Apology - Lời xin lỗi của một nhà toán học,
1940) thì sẽ cảm thấy sự cay đắng của những người sống và làm việc với toán
học. Những cái đẹp, những cái hay - đó là chưa nói đến những đóng góp cho

các ngành khoa học hay kỹ thuật khác - người ngoài ít ai biết đến hay hiểu
được, cho nên hầu như chẳng ai màng tới. Ngược lại, tự bảo mình là dốt toán
lại có thể gây thiện cảm với người khác nữa!
This image has been resized. Click this bar to view the full image.
The original image is sized 630x212 and weights 39KB.
Nhưng không có giải Nobel cho toán học hoàn toàn không có nghĩa là các nhà
toán học không được giải Nobel! Năm 1998 giải Nobel hóa học trao cho John
Pople (cùng với Walter Kohn) vốn là một nhà toán học nhưng nghiên cứu về
hóa học lượng tử (bằng phương pháp toán học). Trước đó 1994 John Nash
(mấy năm trước được Hollywood quay phim "A beautiful mind" với Russel
Crowe đóng vai ông) cũng nhận giải Nobel kinh tế học do những thành tựu về
lý thuyết trò chơi. Và mới tháng trước đây Robert J. Aumann, một nhà toán học
gốc Do thái cũng nhận giải Nobel kinh tế học (cùng Thomas C. Schelling) về
công trình nghiên cứu về sự xung đột và hợp tác (cũng nằm trong lý thuyết
toán học về trò chơi). Đây là chỉ vài thí dụ minh họa thôi, chắc chưa đầy đủ lắm
đâu.
__________________