Suy nghĩ về việc học

Suy nghĩ về việc học
Học để làm gì? Câu hỏi ấy nghe ra thật là tầm thờng cũ rích, tởng nh không ai để ý đến; nh-
ng cứ nh những câu trả lời của các nhà học giả xa nay thì có một câu vắn tắt mà có thể bao quát
đợc toàn thể và công dụng sự học là:
Học để làm ngời
Theo câu nói ấy, có kẻ lại cãi rằng: Vậy thì không học không làm ngời đợc sao? Kìa nh ông
Hán Cao Tổ không học mà làm một ông vua anh hùng; ông Hoắc Quang không học mà làm đợc
công nghiệp lớn. Bên Âu Tây, nhiều nhà đại chính trị đại sáng tạo, hoặc trọn đời ở trong các mỏ,
các công xởng mà làm đợc công việc to đó thì sao? Còn ở trên đời biết bao nhiêu ngời vào trờng
nọ, đậu bằng kia, đào mãi trong trăm ngàn bộ sách, miệng nói ra rành là chuyện văn hào đông
tây, mà xét đến phẩm cách tính chất, có điều mất cả t cách làm ngời nữa. Thế thì câu nói "học để
làm ngời" không phải là không đúng sao?
Phải, chỉ nói trống không là "học", thì có hơi không rõ ràng mà lẫn lộn nh trên, nên trớc phải
hiểu cái "học làm ngời" này không phải nh ngời mình thờng gọi là "đi học". Theo lối thông thờng
ngời mình thì có ôm sách tới trờng, có thầy dạy, có thi có đỗ, mới gọi là học. Nhng cái học làm ng-
ời này thì khác hẳn thế. Sao vậy? Cái học làm ngời này, nói về học khoá cần thiết thì ngời thông th-
ờng ai cũng có thể theo sức lực cùng bản năng của mình mà làm hết phận sự; mà nói đến chỗ cao
diệu thì dầu thánh hiền hào kiệt cũng không ai dám tự phụ, rằng đã làm đợc hoàn toàn cực điểm.
Bởi vì, đã là "ngời" thì ai cũng là ngời, mà nói đến sự làm ngời thì rất là mênh mông mà không có
hạn lợng. Trăm năm ngắn ngủi, trẻ, lớn, già, chết không cái gì mới lạ. Song kẻ thì thánh hiền hào
kiệt, kẻ thì ngu tiện dung phàm; ngời thì có công với nhân loại, muôn đời ai cũng hinh hơng, ngời
lại hại giống hại nòi, trăm miệng cũng đều thoá mạ. Không những thế mà thôi, làm một ngời về
thời đại cổ, và làm một ngời ở thời đại nay khác nhau; làm ngời ở nớc giàu mạnh với làm ngời ở n-
ớc hèn yếu khác nhau, suy ra đối với nớc nhà mình và đối với thế giới nhân loại chung, nên làm ng-
ời thế nào. Cảnh địa của ngời trăm chiều không đồng nhau thì cái cách làm ngời cho xứng đáng
thích hợp cũng không phải cùng một cách. Những chuyện mấy bậc vĩ nhân đông tây xa nay, biết
bao nhiêu điều đủ làm gơng cho ngời sau học theo mà ngời nào có chân tớng ngời nấy, mỗi ngời
dạy cho ngời sau một việc; bắt chớc đợc một việc thì dầu ai đọc thuộc trăm nghìn quyển sách cũng
chẳng hơn chi.
Cái trờng học để "làm ngời" đó tức là cái cõi đời ta ở vậy. Bao nhiêu sự khốn khó ở đời, bao
nhiêu sự kinh nghiệm ngời trớc để lại đều là những bài dạy cho ta. "Làm ngời" ở đời đã khó nh

trên đã nói thì "học làm ngời" chắc không phải chuyện dễ.
Trong cái trờng học mông mênh kia, trắng vàng chen lộn, sự lành sự ác, điều dở điều hay
không thiếu thứ gì; nên ai đã đem thân tòng học ở cái trờng ấy thì cần phải có cặp mắt biết quan
sát và cái não biết phán đoán để lựa những chuyện đáng làm theo, cùng những chuyện đáng chữa
cãi.
Cái mục đích chân chính của sự học là thế đó. Học nh thế mới mong bổ ích cho đời, làm đợc
một phần việc trong xã hội. Trái lại, nếu mới cặp sách đến trờng mà trong não đã mơ tởng đến
chức kia hàm nọ, thấy ngời ta xuống ngựa lên xe, mà cũng ao ớc cho đợc cửa cao nhà rộng, thì
cái bả h vinh, cái mồi phú quý ấy chắc không sao nhắc ta lên cái địa vị làm một ngời chân chính
ở đời đợc. Vậy ai muốn khỏi cái tiếng h sinh thì cần phải "học để làm ngời"; mà học để làm ngời
không phải nhất định có cắp sách đến trờng và thi đỗ bằng này bằng nọ, nhng chính là noi gơng
kim cổ mà học theo, làm cho hết nghĩa vụ một ngời đối với nhân quần xã hội vậy.
phan kế bính