Quan niệm của V.I.Lênin về nhà nước trong “Nhà nước và cách mạng” và ý nghĩa của quan niệm đó trong việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta hiện nay (tt)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN VĂN TƢ

QUAN NIỆM CỦA V.I.LÊNIN VỀ NHÀ NƢỚC
TRONG “NHÀ NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG” VÀ Ý
NGHĨA CỦA QUAN NIỆM ĐÓ TRONG VIỆC XÂY
DỰNG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN Ở NƢỚC TA
HIỆN NAY
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 60.22.03.01
TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2017
1


Công trình được hoàn thành tại: Học viện Khoa học xã hội.

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS Đặng Hữu Toàn

Phản biện 1: ....................................
Phản biện 2: ....................................

Luận văn sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận văn thạc sĩ
họp tại: Học viện Khoa học Xã hội vào lúc:
.. giờ 00 , ngày ... tháng .... năm 2017

Có thể tìm hiểu luận văn tại:
Thư viện Học viện khoa học xã hội
2


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Từ xưa đến nay, vấn đề về nhà nước luôn là tâm điểm tranh luận
của triết học, luật học, chính trị học trên thế giới, bởi lẽ nhà nước là
một hiện tượng xã hội rất phức tạp, đa dạng, luôn vận động và thay
đổi theo thời gian. Nếu chúng ta không có được nhận thức toàn diện,
đúng đắn về vị trí, vai trò và chức năng của nhà nước thì khó có thể
quản lý xã hội, vì mục tiêu phát triển bền vững và vì con người. Mặt
khác, nhắc đến đời sống chính trị là chủ yếu nhắc đến vấn đề nhà
nước, bởi vậy, vấn đề nhà nước từ xưa đến nay, luôn chiếm giữ vị trí
then chốt trong toàn bộ đời sống chính trị nhân loại. Vì vậy, ngay từ
khi nhà nước mới ra đời, các nhà tư tưởng trên thế giới luôn quan tâm
nghiên cứu, tìm hiểu bản chất thực sự của hiện tượng phức tạp này.
Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khác nhau, quan điểm của các nhà
tư tưởng trước Mác hầu như chưa xác định đúng nguồn gốc, bản chất,
chức năng của nhà nước,... Các nhà sáng lập ra chủ nghĩa Mác, với
lập trường duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, chính là những
người đầu tiên đề xướng học thuyết khoa học về nhà nước. Học
thuyết này sau đó đã được V.I.Lênin phát triển ngày càng hoàn bị
hơn. Học thuyết về nhà nước của chủ nghĩa Mác – Lênin đã thể hiện
rõ và bảo vệ cho lợi ích của giai cấp vô sản, phục vụ sự nghiệp giải
phóng giai cấp công nhân và nhân dân lao động. Đồng thời, đây còn
là cơ sở lý luận khoa học để giai cấp công nhân và nhân dân lao động
thế giới xây dựng nhà nước kiểu mới của mình – đó là nhà nước do giai

cấp công nhân lãnh đạo, nhà nước mà chủ thể quyền lực thuộc về quần
chúng nhân dân lao động.
Sự nghiệp cách mạng ở nước ta dưới sự lãnh đạo của Đảng
Cộng sản Việt Nam luôn lấy chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động. Do vậy, để
1


xây dựng và ngày càng hoàn thiện Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam đáp ứng được yêu cầu nhiệm vụ trong điều kiện và
tình hình mới, chúng ta tiếp tục phải quán triệt và vận dụng sáng tạo
học thuyết Mác - Lênin về nhà nước.
Từ thực tiễn xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước hơn 70
năm qua cho thấy, sự lựa chọn con đường quá độ lên chủ nghĩa xã
hội của dân tộc ta, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Nhà nước và Chủ tịch
Hồ Chí Minh là hoàn toàn đúng đắn. Trong bối cảnh lịch sử hiện nay
đã minh chứng rằng, sự lựa chọn ấy của Đảng và dân tộc ta vẫn là sự
lựa chọn hoàn toàn đúng đắn và sáng suốt nhất, dù cho tình hình
trong nước và thế giới hiện nay đang có nhiều thay đổi to lớn. Tuy
vậy, công cuộc đổi mới đất nước hiện nay ở Việt Nam cũng đặt ra
nhiều vấn đề lý luận phức tạp cần phải giải quyết triệt để, trong đó có
vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Nghiên cứu tư tưởng của chủ nghĩa Mác nói chung, của
V.I.Lênin nói riêng về nhà nước và vận dụng tư tưởng đó nhằm góp
phần xây dựng nhà nước ta trong giai đoạn đổi mới và hội nhập quốc
tế hiện nay không những có ý nghĩa quan trọng về mặt lý luận, mà
còn cung cấp cho chúng ta những bài học kinh nghiệm quý giá để
tiến hành cải cách bộ máy nhà nước, xây dựng đội ngũ cán bộ công
chức thực sự là “công bộc của dân”, hoàn thiện hệ thống pháp luật,
loại trừ những thói hư tật xấu trong nhà nước, phát huy quyền làm

chủ và bảo vệ lợi ích của nhân dân, giữ vững bản chất cách mạng và
khoa học của một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Xuất phát từ ý nghĩa đó, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài “
Quan niệm của V.I.Lênin về nhà nước trong “Nhà nước và cách
mạng” và ý nghĩa của quan niệm đó trong việc xây dựng nhà nước
pháp quyền ở nước ta hiện nay” làm đề tài luận văn tốt nghiệp thạc
sĩ chuyên nghành triết học của mình.
2


2. Tình hình nghiên cứu đề tài.
Vấn đề nhà nước trong “Nhà nước và cách mạng” của V.I.Lênin
và vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đã có rất
nhiều công trình nghiên cứu, có thể kể đến như sau :
- Nguyễn Thanh Tuấn, Trần Ngọc Linh, Trần Nguyễn Tuyên đồng chủ biên (2008), Quan điểm chính trị trong một số tác phẩm
kinh điển Mác – Lênin, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
- Ngô Đình Xây (2010), Vận dụng tư tưởng nhà nước tiêu vong của
Ph.Ăngghen trong điều kiện Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội.
- Nguyễn Xuân Phong (2011), Giới thiệu một số tác phẩm của
C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.Lênin về chính trị, Nxb Chính trị quốc
gia, Hà Nội.
- Trương Quốc Chính (2013), Xây dựng nhà nước pháp quyền
Việt Nam theo quan điểm mácxít, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
- Tạ Ngọc Tấn, Kikẹo Khảykhămphithun đồng chủ biên (2015),
Xây dựng nhà nước pháp quyền trong điều kiện phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam và Lào, Nxb Lý luận
chính trị, Hà Nội…
Trong các công trình nghiên cứu và đã được công bố như trên,
các tác giả đã trình bày một cách có hệ thống những quan điểm của

chủ nghĩa Mác – Lênin về vấn đề nhà nước trong một số tác phẩm
kinh điển. Vấn đề nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nói chung
và nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam nói riêng.
Những công trình nghiên cứu trên đã đề cập đến nhiều khía cạnh liên
quan đến đề tài; nhưng vấn đề “ Quan niệm của V.I.Lênin về nhà nước
trong “Nhà nước và cách mạng” và ý nghĩa của quan niệm đó trong việc
xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta hiện nay” vẫn là một vấn đề
cần được quan tâm làm rõ thêm. Có thể thấy rằng, việc đi sâu vào
3


nghiên cứu vấn đề mà luận văn lựa chọn tuy không còn là vấn đề
mới, song vẫn chưa phải vấn đề đã được giải quyết triệt để.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu.
Đề tài có mục đích sau :
- Làm rõ tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước, nhất là về bản
chất cách mạng và khoa học của nhà nước chuyên chính vô sản trong
“Nhà nước và cách mạng”, qua đó khẳng định ý nghĩa của tư tưởng
này trong xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta hiện nay.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu.
Để đạt được mục tiêu trên, đề tài có nhiệm vụ như sau:
Một là, làm rõ tiền đề tư tưởng, hoàn cảnh ra đời và nội dung cơ
bản của tác phẩm “Nhà nước và cách mạng”.
Hai là, phân tích những nội dung cơ bản trong tư tưởng của
V.I.Lênin về nhà nước trong “Nhà nước và cách mạng”.
Ba là, rút ra ý nghĩa trong tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước
đối với thực tiễn xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện
nay.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là:
- Những quan điểm cơ bản của V.I.Lênin về nhà nước trong
“Nhà nước và cách mạng”.
- Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng nhà nước pháp
quyền.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Luận văn có phạm vi nghiên cứu là ý nghĩa lý luận của
V.I.Lênin về nhà nước đối với việc xây dựng và hoàn thiện nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
4


Luận văn tập trung nghiên cứu quan niệm của Lênin về nhà
nước chủ yếu trong V.I.Lênin (1976), Toàn tập, tập 33, Nxb Tiến bộ,
Mátxcơva; đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước ta về vấn đề
trên.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Cơ sở lý luận.
Quá trình nghiên cứu, luận văn được thực hiện trên cơ sở các
quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các
quan điểm của Đảng, Nhà nước về nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa.
5.2. Phương pháp nghiên cứu.
Luận văn đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể
sau:
- Phương pháp lịch sử : Luận văn sử dụng phương pháp này để
phân tích tiền đề của tư tưởng về nhà nước trong lịch sử triết học.
- Phương pháp phân tích, tổng hợp : Sử dụng phương pháp này
để phân tích về nhà nước, bản chất nhà nước do V.I.Lênin đưa ra.

- Phương pháp so sánh được dùng để so sánh các mô hình nhà
nước khác nhau, đặc biệt là nhà nước vô sản với tư sản để từ đó tìm
thấy ưu điểm của nhà nước vô sản do V.I.Lênin chỉ ra, đặc biệt là đối
với vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta trong thời gian
tới.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
6.1. Về mặt lý luận
Luận văn góp phần vào việc nghiên cứu chủ nghĩa Mác – Lênin
nói chung và tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước nói riêng.

5


6.2. Về mặt thực tiễn
Luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho
việc nghiên cứu, giảng dạy, học tập.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, luận văn được bố cục thành 3
chương, 10 tiết như sau:
Chương 1. Tiền đề tư tưởng, bối cảnh ra đời, nội dung cơ bản và
kết cấu của “Nhà nước và cách mạng”.
Chương 2. Một số nội dung cơ bản trong quan niệm của
V.I.Lênin về nhà nước trong “Nhà nước và cách mạng”.
Chương 3. Giá trị thời đại và ý nghĩa vận dụng trong xây dựng
nhà nước pháp quyền quan niệm của V.I.Lênin về nhà nước trong
“Nhà nước và cách mạng”.

6

Chƣơng 1
TIỀN ĐỀ TƢ TƢỞNG, BỐI CẢNH RA ĐỜI, NỘI DUNG
CƠ BẢN VÀ KẾT CẤU CỦA “NHÀ NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG”
1.1. Tiền đề tƣ tƣởng
1.1.1 Tư tưởng về nhà nước trong lịch sử tư tưởng trước
C.Mác
Vấn đề nhà nước luôn là một vấn đề hết sức phức tạp và đây
cũng chính là vấn đề trung tâm của tất cả các cuộc đấu tranh trong xã
hội có các giai cấp đối kháng. Trong lịch sử triết học có nhiều lí giải
khác nhau về vấn đề nhà nước, tuy nhiên, do nhà nước là nơi gắn liền
với lợi ích của nhà cầm quyền, cho nên, nó thường không được nhìn
nhận một cách khách quan, khoa học. Vấn đề nhà nước đã được đề
cập trong lịch sử triết học ngay từ thời cổ đại. Những tư tưởng về nhà
nước tiếp tục được phát triển hơn nữa qua các thời kỳ trung cổ, cận
đại và hiện đại. Điều đó có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc xây
dựng và hoàn thiện lý luận chung về nhà nước của chủ nghĩa Mác –
Lênin.
Tóm lại, mặc dù các nhà triết học trước Mác (ở cả phương Đông
và phương Tây) do nhiều nguyên nhân khác nhau, lập trường duy
tâm, lập trường giai cấp, điều kiện lịch sử... khi luận giải vấn đề nhà
nước không thể tránh khỏi những hạn chế nhất định. Tuy vậy, những
tư tưởng đó dù sơ khai, mộc mạc, duy tâm về thế giới quan, siêu hình
về phương pháp luận, nhưng đem lại những cơ sở quan trọng để
C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.Lênin tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện
hơn nữa hệ thống lý luận của mình về nhà nước.
1.1.2. Tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen về nhà nước
C.Mác và Ph.Ăngghen đã xây dựng nên tư tưởng về nhà nước
thông qua nhiều tác phẩm kinh điển, trong đó có thể kể đến một số
7

tác phẩm như: “Hệ tư tưởng Đức”, “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản”,
“Bản thảo kinh tế 1857 – 1859, góp phần phê phán khoa kinh tế
chính trị”, “Phê phán cương lĩnh Gôta”, “Nguồn gốc của gia đình,
của chế độ tư hữu và của nhà nước”...
1.2. Bối cảnh ra đời “Nhà nƣớc và cách mạng”
Tình hình trên thế giới.
Đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản bước sang giai đoạn chủ nghĩa
đế quốc, cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất làm mâu thuẫn của chủ
nghĩa tư bản trở lên gay gắt, đẩy nhanh quá trình chín muồi của
khủng hoảng cách mạng ở nhiều nước đế quốc. Với sự phát triển
nhanh chóng của lực lực sản xuất mang tính xã hội hóa ngày càng
cao, mâu thuẫn gay gắt với phương thức chiếm hữu tư nhân tư bản
chủ nghĩa. Chính mâu thuẫn đó biểu hiện ra về mặt xã hội thành mâu
thuẫn sâu sắc và ngày càng không thể điều hòa được giữa hai giai cấp
cơ bản trong xã hội, là giai cấp vô sản và giai cấp tư sản.
Phong trào công nhân thế giới.
Kể từ sau thất bại của Công xã Pari, một loạt phong trào đấu
tranh của giai cấp công nhân thế giới nổ ra. Trong đó, đáng chú ý là
phong trào của công nhân các nước Đức, Pháp, Rumani, Mỹ…Ở
phương Đông, nổ ra cuộc cách mạng Tân Hợi ở Trung Quốc, năm
1911. Phong trào chống đế quốc Anh bùng nổ ở Ấn Độ…
Tình hình ở nước Nga.
Đặc điểm cách mạng Nga ở thời điểm này cũng rất phức tạp.
Lúc này, cuộc cách mạng tháng 2 năm 1917 đã giành được thắng lợi,
chính quyền Nga hoàng đã bị lật đổ nhưng chính quyền ở trung ương
thì thuộc về tay giai cấp tư sản…
Trước tình hình đó, V.I.Lênin đã nhận định “việc xuyên tạc chủ
nghĩa Mác trở thành một điều phổ biến chưa từng thấy” [17, tr.08].
V.I.Lênin cho rằng, nếu không đấu tranh kiên quyết chống những kẻ

8


cơ hội, xuyên tạc những vấn đề cơ bản trong học thuyết Mác về nhà
nước thì không thể đấu tranh giải phóng được quần chúng nhân lao
động khỏi nỗi khổ bị áp bức, bóc lột của giai cấp tư sản. Những lý do
đó đã thúc dục ông viết tác phẩm “Nhà nước và cách mạng”.
1.3. Nội dung cơ bản và bố cục của “Nhà nƣớc và cách
mạng”.
Tác phẩm “Nhà nước và cách mạng”, tên đầy đủ là “Học thuyết
của chủ nghĩa Mác về nhà nước và những nhiệm vụ của giai cấp vô
sản trong cách mạng” gồm lời tựa cho lần xuất bản thứ nhất và thứ
hai do V.I.Lênin viết, in thành sách năm 1918. Phần nội dung chính
của tác phẩm này gồm 6 chương (lẽ ra tác phẩm này có 7 chương,
nhưng do cuộc khủng hoảng chính trị đêm trước của cách mạng
tháng Mười nên V.I.Lênin chưa kịp hoàn thành chương cuối này).
Tác phẩm này được Người viết vào tháng 8, tháng 9 năm 1917 với
nội dung rất phong phú, được trình bày một cách hệ thống, toàn diện
và sâu sắc. Cụ thể như sau :
Chương 1: Xã hội có giai cấp và nhà nước [17, tr.06].
Chương 2: Nhà nước và cách mạng. Kinh nghiệm những năm
1848 – 1851 [17, tr.28].
Chương 3: Nhà nước và cách mạng. Kinh nghiệm Công xã Pari
1871. Sự phân tích của Mác [17, tr.44].
Chương 4: Tiếp theo. Những lời giải thích bổ sung của Ăngghen [17,
tr.70].
Chương 5: Những cơ sở kinh tế để nhà nước tiêu vong [17,
tr.102].
Chương 6: Bọn cơ hội chủ nghĩa tầm thường hóa chủ nghĩa Mác [17,
tr.126].

Lẽ ra tác phẩm còn có chương 7. Kinh nghiệm các cuộc cách
mạng Nga năm 1905-1907. Tuy nhiên, do cuộc khủng hoảng chính
9


trị đêm trước của cách mạng tháng Mười nên V.I.Lênin đã chưa kịp
hoàn thành chương cuối này được.
Kết luận chƣơng 1
Trong chương này, luận văn tập trung phân tích tiền đề tư tưởng
về nhà nước trong lịch sử tư tưởng trước C.Mác (bao gồm cả phương
Đông và phương Tây) do nhiều nguyên nhân khác nhau, lập trường
duy tâm, lập trường giai cấp, điều kiện lịch sử…không thể tránh khỏi
những hạn chế nhất định; tuy nhiên, những quan điểm này lại là cơ sở
quan trọng để chủ nghĩa Mác – Lênin tiếp tục nghiên cứu và hoàn
thiện lý luận của mình về nhà nước chuyên chính vô sản. Đồng thời,
luận văn phân tích một vài tác phẩm của C.Mác và Ph.Ăngghen (Hệ
tư tưởng Đức, Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, Bản thảo kinh tế
1857-1859, Phê phán cương lĩnh Gôta và Nguồn gốc của gia đình,
của chế độ tư hữu và của nhà nước), đây cũng là một trong những cơ
sở lý luận quan trọng của các nhà sáng lập ra chủ nghĩa Mác khi bàn
đến vấn đề nhà nước. Luận văn tiếp tục phân tích để làm rõ hoàn
cảnh ra đời, bố cục của tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” mà
V.I.Lênin đã trình bày.

10


Chƣơng 2
MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG QUAN NIỆM CỦA
V.I.LÊNIN VỀ NHÀ NƢỚC TRONG

"NHÀ NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG”
2.1. Về bản chất và nguồn gốc của nhà nƣớc
2.1.1. Về bản chất của nhà nước.
Trên cơ sở kế thừa và phát triển quan điểm của C.Mác và
Ph.Ăngghen về nhà nước, V.I.Lênin cho rằng, nhà nước không phải
là một hiện tượng vĩnh cửu, bất biến, mà là hiện tượng mang tính lịch
sử, có nguồn gốc từ chế độ tư hữu. Nhà nước, ngay từ khi xuất hiện,
về thực chất, là chuyên chính chính trị của một giai cấp. Làm rõ tính
chất giai cấp của nhà nước phải giải đáp được câu hỏi: Nhà nước do
giai cấp nào tổ chức ra và lãnh đạo? Nhà nước tồn tại và hoạt động
trước hết phục vụ lợi ích của giai cấp nào trong xã hội?
Nhất quán với tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen, V.I.Lênin
tiếp tục khẳng định rằng, “Nhà nước là một cơ quan thống trị giai
cấp, là một cơ quan áp bức của một giai cấp này đối với một giai cấp
khác” [17, tr.10].
2.1.2. Về nguồn gốc nhà nước.
Khi luận giải về nguồn gốc nhà nước, V.I.Lênin đã trích dẫn tác
phẩm “Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước” của
Ph.Ăngghen và nhấn mạnh rằng, Ph.Ăngghen đã đứng trên lập trường
của chủ nghĩa duy vật biện chứng để chỉ ra nguồn gốc kinh tế cho sự ra
đời của nhà nước.
Như vậy, chính trong quá trình vận động của xã hội, nhà nước
đã ra đời. Nhà nước ra đời là một tất yếu khách quan. “Nhà nước là
sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều
hòa được. Bất cứ ở đâu, hễ lúc nào và chừng nào về mặt khách quan,
những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được, thì nhà nước
11


xuất hiện. Và ngược lại: Sự tồn tại của nhà nước chứng tỏ rằng các

mâu thuẫn xã hội là không thể điều hòa được” [17, tr.9].
Có thể thấy, đây là sự kế thừa và khái quát cô đọng, súc tích của
V.I.Lênin đối với chủ nghĩa Mác. Luận điểm này của ông cho đến
nay vẫn được coi là luận điểm mẫu mực, khoa học, mà không ai có
thể chối cãi được khi bàn đến nguồn gốc của nhà nước. Do đó, đây có
thể coi là cơ sở lý luận quan trọng để chúng ta đấu tranh, phê phán
các quan điểm phi mácxít về nguồn gốc của nhà nước.
2.2. Về những đặc trƣng cơ bản của nhà nƣớc
Nhà nước ra đời trong xã hội có giai cấp đối kháng, so với các hình
thức quản lý xã hội trước đó, V.I.Lênin chỉ ra, ngay trong tác phẩm
“Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước” được
Ph.Ăngghen khái quát thành hai đặc trưng cơ bản:
Thứ nhất, nhà nước quản lý dân cư trên một vùng lãnh thổ
riêng. “…So với tổ chức huyết tộc trước kia (thị tộc hay bộ tộc) thì
đặc trưng thứ nhất của nhà nước là ở chỗ nó phân chia thần dân trong
quốc gia theo sự phân chia lãnh thổ…” [17, tr.11].
Thứ hai, “… Đặc trưng thứ hai là sự thiết lập một quyền lực xã
hội… Quyền lực xã hội đó tồn tại ở mọi quốc gia. Nó không phải chỉ
gồm những người được vũ trang, mà còn gồm cả những vật phụ thêm
nữa, như nhà tù và đủ loại cơ quan cưỡng bức…” [17, tr.12].
Như vậy, theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, nhà
nước là một tổ chức chính trị mang tính giai cấp. Nhà nước chính là
một bộ máy đặc biệt phục vụ cho giai cấp này đàn áp giai cấp khác.
Nhà nước tồn tại trong hình thái kinh tế - xã hội nô lệ, phong kiến và
tư bản chủ nghĩa. Trong mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau đó, nhà
nước mang những hình thức khác nhau và đóng những vai trò khác
nhau “…trong thời cổ đại, đó là nhà nước của những chủ nô – công
dân của nhà nước; ở thời trung cổ, thì đó là nhà nước của giai cấp
12

quý tộc phong kiến; trong thời đại chúng ta, thì đó là nhà nước của
giai cấp tư sản” [17, tr.21].
2.3. Về cách mạng bạo lực và nhà nƣớc chuyên chính vô sản
2.3.1. Về cách mạng bạo lực
Một trong những nội dung quan trọng trong tư tưởng của
V.I.Lênin về nhà nước trong “Nhà nước và cách mạng” là vấn đề
cách mạng bạo lực. Bởi lẽ, trong xã hội có giai cấp, bản chất chung
của mọi nhà nước là cơ quan thống trị giai cấp, là cơ quan áp bức của
một giai cấp này đối với giai cấp khác, do đó “việc giải phóng giai
cấp bị áp bức không những không thể thực hiện được nếu không tiến
hành một cuộc cách mạng bạo lực, mà cũng không thể thực hiện
được nếu không thủ tiêu bộ máy chính quyền do giai cấp thống trị
dựng lên” [17, tr.11].
Như vậy, cách mạng bạo lực là quy luật của mọi cuộc cách
mạng xã hội. Tư tưởng cách mạng bạo lực là nền móng của toàn bộ
học thuyết của chủ nghĩa Mác về nhà nước. Tư tưởng phải dùng bạo
lực cách mạng để xóa bỏ, thủ tiêu nhà nước tư sản là xuất phát từ
kinh nghiệm của Công xã Pa-ri, cũng như của nhiều cuộc cách mạng
trước đó., V.I.Lê nin đã dành cả chương 3, để phân tích kinh nghiệm
của Công xã Pa-ri và cho rằng, giai cấp công nhân không phải đơn
giản chỉ chiếm lấy bộ máy nhà nước có sẵn và sử dụng nó nhằm
những mục đích riêng của mình mà phải đập tan nó đi.
2.3.2. Về nhà nước chuyên chính vô sản
Một trong những nội dung quan trọng trong “Nhà nước và cách
mạng” mà V.I.Lênin đưa ra, đó là tư tưởng về nhà nước chuyên chính
vô sản. Phát triển tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen trong các tác
phẩm “Sự khốn cùng của triết học”,“Tuyên ngôn của Đảng cộng
sản”…, trong đó, các ông đã đưa ra quan niệm “Nhà nước, tức là giai
cấp vô sản được tổ chức thành giai cấp thống trị”[15, tr.30].

13


V.I.Lênin đặc biệt tán thưởng định nghĩa này về nhà nước, coi đó là
một định nghĩa hay, nó chứa đựng một tinh thần cách mạng triệt để,
không dung hòa với chủ nghĩa cải lương, cơ hội. Tư tưởng về nhà
nước chuyên chính vô sản, theo V.I.Lênin, là một tư tưởng đặc sắc
nhất, trọng yếu nhất về vấn đề nhà nước.
2.4. Về chế độ dân chủ và sự tiêu vong của nhà nƣớc
2.4.1. Về chế độ dân chủ
Một trong những vấn đề mới mà ông đề cập trong tác phẩm này
là lý luận về dân chủ. Dân chủ là một vấn đề quan trọng trong đời
sống chính trị xã hội. Dân chủ được tiếp cận từ nhiều góc độ khác
nhau. Dưới góc độ tiếp cận một giá trị xã hội, dân chủ tồn tại vĩnh
viễn cùng với lịch sử xã hội loài người, là kết tinh những giá trị nhân
văn sâu sắc, phản ánh trình độ phát triển mà xã hội loài người đã đạt
được. Dưới góc độ tiếp cận một phương diện của chính trị, dân chủ
gắn liền với tổ chức và hoạt động của nhà nước, phản ánh trình độ
phát triển của xã hội được tổ chức thành nhà nước, sẽ mất đi khi nhà
nước tiêu vong.
2.4.2. Về sự tiêu vong của nhà nước
Nhà nước ra đời là sản phẩm của cuộc đấu tranh giai cấp không
thể điều hòa. Do đó, khi giai cấp và đấu tranh giai cấp không còn nữa
thì nhà nước cũng sẽ dần mất đi. Khi bàn về sự tiêu vong của nhà
nước, V.I.Lênin chỉ ra rằng, cùng với chính trị, văn hóa, tư
tưởng…thì cơ sở kinh tế có ý nghĩa quyết định đối với sự tồn tại,
phát triển và tiêu vong của nhà nước. Khi trình bày cơ sở kinh tế của
nhà nước tiêu vong, V.I.Lênin phân tích vấn đề hai giai đoạn chín
muồi về kinh tế của chủ nghĩa cộng sản.

14


Kết luận chƣơng 2
Trong chương này, luận văn tập trung phân tích: bản chất,
nguồn gốc, những đặc trưng cơ bản, về cách mạng bạo lực và nhà
nước chuyên chính vô sản, về chế độ dân chủ và sự tiêu vong của nhà
nước mà qua đó làm nổi bật lên những quan điểm mang tính phương
pháp luận về nhà nước. Trải qua 100 năm, nhưng những quan điểm
của V.I.Lênin về nhà nước, đặc biệt là nhà nước chuyên chính vô sản
vẫn có giá trị lớn lao trong lịch sử tư tưởng của nhân loại. Những
đóng góp của Người đối với lý luận chung về nhà nước không chỉ ở
việc làm sáng tỏ những quan điểm cơ bản của C.Mác và Ph.Ăngghen
về nhà nước mà còn là cơ sở khoa học cho giai cấp công nhân đấu
tranh chống lại những quan điểm sai trái về nhà nước, tiến tới xây
dựng một nhà nước kiểu mới – nhà nước chuyên chính vô sản.

15


Chƣơng 3
GIÁ TRỊ THỜI ĐẠI VÀ Ý NGHĨA VẬN DỤNG TRONG XÂY
DỰNG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN THEO QUAN NIỆM CỦA
V.I.LÊNIN VỀ NHÀ NƢỚC TRONG
“NHÀ NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG”
3.1. Giá trị thời đại quan niệm của V.I.Lênin về nhà nƣớc
trong “Nhà nƣớc và cách mạng”.
Tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” được V.I.Lênin viết trong
những điều kiện chính trị đặc biệt khó khăn, phức tạp của cuộc cách
mạng tháng Mười ở Nga và trở thành khúc dạo đầu tư tưởng cho

cuộc cách mạng này. Nó đã trang bị cho Đảng và quần chúng nhân
dân Nga ngọn cờ, cho họ niềm tin thắng lợi vào một cuộc cách mạng
đang đến rất gần, để tự giải phóng cho bản thân mình khỏi ách áp
bức, bóc lột của chủ nghĩa tư bản.
3.2. Xây dựng nhà nƣớc pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.
3.2.1. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Trên cơ sở nền tảng tư tưởng của chủ nghĩa Mác – Lênin về
chuyên chính vô sản trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội,
Đảng Cộng sản Việt Nam xác định: “quyền làm chủ tập thể của nhân
dân lao động mà nòng cốt là liên minh công nông, thực hiện bằng nhà
nước dưới sự lãnh đạo của Đảng tiên phong của giai cấp công nhân,
đó là chuyên chính vô sản. Nhà nước ta, vì vậy, là nhà nước chuyên
chính vô sản” [9, tr.162].
Đại hội lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam với đường lối
đổi mới đã đặt ra những tiền đề quan trọng cho việc đổi mới về tư
duy, quan điểm về xây dựng nhà nước trong điều kiện cải cách kinh
tế. Đảng ta khẳng định “Nhà nước ta là công cụ của chế độ làm chủ
tập thể xã hội chủ nghĩa, do giai cấp công nhân và nhân dân lao động
16


tổ chức thành cơ quan quyền lực chính trị. Trong thời kỳ quá độ, đó
là Nhà nước chuyên chính vô sản thực hiện chế độ dân chủ xã hội
chủ nghĩa” [10, tr.124]. Từ chỗ còn xa lạ với các khái niệm, phạm trù
nhà nước pháp quyền, thậm chí còn xem nhà nước pháp quyền là sản
phẩm của chính trị tư sản, gắn liền với nền chính trị tư sản. Mặc dù
vẫn dùng khái niệm “Nhà nước chuyên chính vô sản”, nhưng chức
năng, nhiệm vụ của nhà nước trong quan điểm của Đảng cộng sản
Việt Nam tại Đại hội VI có nhiều đổi mới. Đảng ta đã thẳng thắn

đánh giá đúng sự thật, chỉ ra nhiều yếu kém, bất cập của bộ máy nhà
nước và xóa bỏ cơ chế quản lý quan liêu bao cấp là cơ sở để đổi mới,
hoàn thiện bộ máy nhà nước.
Khái niệm “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa” lần đầu
tiên được Đảng ta sử dụng chính thức từ Hội nghị đại biểu toàn quốc
giữa nhiệm kỳ khóa VII (năm 1994), nêu khá toàn diện, cụ thể những
nguyên tắc, nội dung xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa của dân, do dân và vì dân, từ đó đặt ra cơ sở lý luận cho việc đề
ra các chủ trương, giải pháp tiếp tục đổi mới, hoàn thiện bộ máy nhà
nước trong những giai đoạn tiếp theo: “Tiếp tục xây dựng và từng
bước hoàn thiện nhà nước pháp quyền Việt Nam. Đó là nhà nước của
nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, quản lý mọi mặt đời sống xã hội
bằng pháp luật, đưa đất nước phát triển theo định hướng xã hội chủ
nghĩa” [6, tr.56]. Quan điểm đó tiếp tục được các kỳ Đại hội VIII, IX,
X và XI của Đảng ta bổ sung và hoàn thiện. Tại Đại hội VIII (1996),
Đảng ta nêu ra 5 quan điểm cơ bản xây dựng Nhà nước pháp quyền
và Đại hội XI của Đảng đã chỉ ra một số đặc trưng cơ bản và tiếp tục
làm rõ mô hình về nhà nước pháp quyền ở nước ta như sau: “Nhà
nước ta là công cụ chủ yếu của nhân dân, do dân, vì dân. Quyền lực
nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ
quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp,
17


tư pháp. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật. Mọi cơ quan, tổ
chức, cán bộ, công chức, công dân có nghĩa vụ chấp hành Hiến pháp
và pháp luật” [8, tr.131-132].
Tại Đại hội X, Đảng ta chỉ rõ: “Nhà nước ta là Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa. Cần xây dựng cơ chế vận hành của Nhà
nước, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về

nhân dân. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối
hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp
và tư pháp. Hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng tính cụ thể, khả thi
của các quy định trong văn bản pháp luật. Xây dựng và hoàn thiện
thể chế giám sát, kiểm tra tính hợp hiến và hợp pháp trong các hoạt
động và quyết định của các cơ quan công quyền” [11, tr.126].
Vấn đề xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa Việt Nam của dân, do dân vì dân được Đại hội XII (2016)
của Đảng đặc biệt quan tâm. Đảng ta coi đây là nhân tố quyết định
đảm bảo thắng lợi sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai
đoạn hiện nay. Đảng ta chỉ rõ, một trong tám mục tiêu tổng quát của
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là xây dựng Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân…
3.2.2. Những đặc trưng cơ bản của Nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa Việt Nam.
Trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiêp hoá – hiện đại hoá đất
nước hiện nay, Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam có
những đặc trưng cơ bản sau đây:
Một là, nhà nước ta là nhà nước của dân, do dân và vì dân; tất
cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân.
Hai là, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam tổ chức
và hoạt động theo Hiến pháp và Pháp luật.

18


Ba là, xác định quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân
công rành mạch và sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong
việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp.
Bốn là, nhà nước thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ.

Năm là, nhà nước tôn trọng và thực hiện đầy đủ các điều ước
Quốc tế mà nước ta là thành viên.
Sáu là, bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam đối
với nhà
nước pháp quyền.
Như vậy, xuất phát từ bản chất của chế độ, điều kiện và hoàn
cảnh lịch sử cụ thể, ngoài việc đáp ứng các yêu cầu, đặc điểm cơ bản
của Nhà nước pháp quyền nói chung thì nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa nói riêng thể hiện rõ nét bản chất của Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa, đó là: Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa Việt Nam là nhà nước mà ở đó quyền lực nhà nước là thống
nhất, có sự phân công rành mạch và phối hợp giữa các cơ quan nhà
nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp;
không theo mô hình Tam quyền phân lập; mọi tổ chức và hoạt động
của nhà nước đều nhằm mục tiêu là vì lợi ích của toàn xã hội, vì lợi
ích của quốc gia, dân tộc; lấy việc phục vụ nhân dân làm mục đích
duy nhất và tối cao.
3.2.3. Thực trạng xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta từ
năm 1986 đến nay.
Kể từ Đại hội VI của Đảng Cộng sản Việt Nam (năm 1986) đến
Đại hội XII (năm 2016), chúng ta đã từng bước phát triển hệ thống
các nguyên tắc cơ bản về một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân; về phương thức lãnh đạo
của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với nhà nước; về tổ chức và hoạt

19


động của bộ máy nhà nước; về xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp
luật…

Thứ nhất, về xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật và tổ chức
thực hiện pháp luật.
Thứ hai, về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước.
Thứ ba, về thực hành dân chủ, bảo đảm quyền con người, quyền
công dân trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Thứ tư, về sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với
Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
3.2.4. Một số nguyên nhân, kiến nghị và giải pháp
Nguyên nhân: Do ảnh hưởng của cơ chế quản lý tập trung quan
liêu, bao cấp cũ, của tàn dư phong kiến còn nặng nề, ăn sâu bám rễ
vào tư tưởng của không ít cán bộ, công chức nhà nước, do vậy,
không thể loại bỏ một sớm một chiều. Mặt khác, xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong điều kiện hiện nay, có nhiều vấn
đề mới nảy sinh rất phức tạp, chưa từng có tiền lệ trong lịch sử.
Từ những nguyên nhân, tác giả xin đưa ra một vài kiến nghị,
giải pháp, có tính nguyên tắc nhằm góp phần xây dựng và hoàn thiện
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong thời gian tới như sau:
Trước hết, tiếp tục bảo đảm vai trò lãnh đạo của Đảng cộng sản
Việt Nam đối với nhà nước Pháp quyền.
Thứ hai, tiếp tục xây dựng, hoàn thiện bộ máy và đội ngũ cán
bộ, công chức nhà nước trong sạch, vững mạnh.
Ba là, phát huy quyền làm chủ của nhân dân.
Bốn là, sử dụng cơ chế để bố trí cán bộ, công chức, nhất là
những cán bộ chủ chốt, thực sự có đức và có tài gánh vác các công
việc của nhà nước.

20

Năm là, tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát việc
thực hiện pháp luật; đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến giáo
dục pháp luật nhằm nâng cao ý thức pháp luật, lối sống tuân theo
pháp luật của mọi tầng lớp nhân dân, đặc biệt với cán bộ công chức
nhà nước…
Ngoài những giải pháp như đã nêu trên, xây dựng và hoàn thiện
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam còn đòi hỏi sự vào
cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, của toàn xã hội, từ trung
ương đến cơ sở; là không ngừng tổng kết thực tiễn, đổi mới tư duy lý
luận của chúng ta về nhà nước pháp quyền; nghiên cứu những mô
hình, cách làm của các nước khác.
Kết luận chƣơng 3
Trong chương này, tác giả tập trung làm rõ giá trị về mặt lý luận
và thực tiễn và vận dụng trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa Việt Nam theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư
tưởng Hồ Chí Minh. Từ đó, luận văn phân tích thực trạng xây dựng
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, đưa ra một số
nguyên nhân, giải pháp nhằm góp phần xây dựng và hoàn thiện nhà
nước ta trong giai đoạn hiện nay.

21


KẾT LUẬN
Có thể khẳng định rằng, “Nhà nước và cách mạng”, với nội
dung chủ đạo là quan điểm mácxít về nhà nước, về cách mạng, về
chuyên chính vô sản… có ý nghĩa to lớn về mặt lý luận và thực tiễn
trong điều kiện mới của cách mạng vô sản. Tác phẩm thể hiện một
cách mẫu mực tính đảng trong cuộc đấu tranh với những thế lực cơ
hội, xét lại, thể hiện thái độ cương quyết của V.I.Lênin bảo vệ và

phát triển chủ nghĩa Mác về vấn đề nhà nước và các vấn đề có liên
quan. Đồng thời, đây còn là cương lĩnh cho cuộc đấu tranh giải
phóng giai cấp, xây dựng nhà nước kiểu mới của giai cấp công nhân
– đó là nhà nước chuyên chính vô sản. Cho đến nay, tác phẩm “Nhà
nước và cách mạng” vẫn giữ nguyên giá trị. Đây là một công trình
đồ sộ, là sự tổng kết thực tiễn và khái quát lý luận chung về nhà nước
và cách mạng. Tác phẩm mang tính định hướng thế giới quan triết
học và định hướng chính trị rõ ràng. Những tư tưởng về giai cấp, nhà
nước, xã hội cộng sản tương lai đã chỉ đạo cho các đảng cộng sản
giành chính quyền, xây dựng nhà nước kiểu mới, giải phóng con
người.
Ở Việt Nam, với việc nghiên cứu tác phẩm “Nhà nước và cách
mạng”, chúng ta đã thấy được sự kế thừa, phát triển và hoàn thiện lý
luận về nhà nước của V.I.Lênin. Đảng và Nhà nước ta đang phấn đấu
xây dựng thành công nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân,
do dân và vì dân. Không ngừng cải cách, đổi mới và hoàn thiện tổ
chức bộ máy nhà nước theo hướng tinh giản, gọn nhẹ và hiệu quả.
Những giá trị nền tảng trong “Nhà nước và cách mạng” của
V.I.Lênin vẫn có ý nghĩa thiết thực, đặc biệt là những tư tưởng về bộ
máy nhà nước trong thời kỳ quá độ, về tổ chức, xây dựng nền dân
chủ xã hội chủ nghĩa. Đó là những giá trị to lớn cả về lý luận và thực
tiễn đích thực của chủ nghĩa Mác – Lênin nói chung và tác phẩm
22


“Nhà nước và cách mạng” nói riêng trong công cuộc đổi mới đất
nước hiện nay.
Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là
nhiệm vụ chính trị quan trọng, mang tính tất yếu khách quan, phù
hợp với quy luật chung của thời đại, phản ánh nhu cầu của quần

chúng nhân dân lao động về một nhà nước Việt Nam xã hội chủ
nghĩa thực sự của dân, do dân và vì dân. Việc xây dựng Nhà nước
pháp quyền ở Việt Nam là trách nhiệm chung của cả hệ thống chính
trị và toàn thể dân tộc, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt
Nam, sự quản lý của Nhà nước, sự tham gia của quần chúng nhân
dân qua các tổ chức đoàn thể nhân dân. Đó là một sự nghiệp to lớn
chỉ có thể thực hiện được trên nền tảng lý luận cơ bản là chủ nghĩa
Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh.

23