DSpace at VNU: Vai trò của tôn giáo cần được nhìn từ góc độ triết học và xã hội học

T ẠP CHÍ K HO A HỌC N o 6 . 1991

VAI TRÒ CỦA TÔN GIÁO CẦN Đ ư ợ c NHÌN
T Ừ G Ó C Đ Ộ TRIẾT HỌC VÀ XÁ HỘI H Ọ C
N GUYỄN H Ữ U VUI

T r o n g b á o c á o c h í n h tri tại Đạỉ hội lăn th ử VII của Đ à n g, khi đề c ậ p c h í n h s á c h tô n
) cỏ nốl: T í n n g ư ở n g , tôn giáo ỉà nhu cầu tinh th ă n của một b ộ p h ậ n n h â n dân"
I c h ú n g ta n h ớ lại t r o n g d ự thảo của báo cáo trẽn thì ỉhấy ti ế p s au đ o ạ n v ăn d ả trí ch ,
Ig ta cồn nổi: " . . . và cỏn tồn tại lâu dài. Đ ạo đ ứ c tôn giáo cố n h ử n g đ i ề u p h ù h ợ p
t đ ịn h với c ồ n g c u ộ c xây d ự n g xả hội m ớ ỉ " ^
Ở đây, c h ú n g tôi k hô ng bàn đẽn vì lý d o gì mà tr on g b á o c á o c h í n h trị c h í n h t h ứ c tại
hộl VII c ổ b ỏ đi m ộ t số ý tr o n g báo cáo d ự thảo, mà chi m u ố n k h ả n g đ ị n h c h ắ c c h ắ n
đ i ĩ u r ằ n g n h ữ n g q u â n điề m trên đây củâ Đáng ỉa dù tr o n g cá c văn kiện d ự t h ả o hay
ih t h ứ c đỄu là n h ử n g q u a n dỉẽn đ ư ợ c xây d ự ng trẽ n c ơ s ở lý luận k h o a h ọ c c ỏ a ch ỏ
a M á c - L ê n i n kết h ợ p với tỉnh hình th ự c tiễn tín n g ư ỡ n g tôn giáo ờ n ư ớ c ta.
Tu y nh iê n , xun g q u a n h cá c q uan đỉềm trên đá cò «không ít n h ử n g ý k ỉ ế n t r a n h lu ậ n
g giới k h o a học.
Cỏ ý kiỂn "ôn hòa" h ư n thì cho rằn g quan điSro mớỉ c ủ a Đ ả n g ta về t ô n g i á o là s ự "bô
;"f "sửa c h ữ a " một p h ầ n q u a n điẽm của các nhà kinh điên của chủ n gh ĩa M á c - L ê nin.
kiế n m ạ n h mẽ h ơ n đ ế n m ứ c cho rằng quan dlềm của Đ ả n g ta lần này v ỉ t ô n g ỉ á o đỗ
rỏ tính c h ă t sai lăm của lý luận M ác -L ê nin VỄ vaỉ tr ồ củ a tôn g iá o n h ư là " t h u ố c
n c ủ a n h â n d â n ”.

T h ậ t ra, t ừ lâu t r o n g các nhò nghiên cứu tôn giáo ờ n ư ớ c ta ( c h ú n g tôi nố i r i ê n g c á c
n g h iê n c ứ u inac xit) đ ả c ố nhữ ng cuộc tra n h luận k h o a họ c với nhỉỄu ỷ kl ổ n k h á c
I, t h ậ m c h í tr ái n g ư ợ c với n h au v ỉ vai (rò của tôn giáo. K h ô n g ít n g ư ờ i chi n h ìn t h ấ y
1 gẳáo n h ư một t h ứ th u ổ c phiộn của nhân dân, một hlộn l ư ợ n g tinh t h ầ n , xả hộl h o à n

tiôu cực. N h i ề u n g ư ờ i kh ác lại tuyột đổi hỏa mặt tí ch c ự c của t ỏ n g ỉ á o t r o n g đ ờ i
x á h ộ i , đ ồ n g n h ấ t lý t ư ở n g v à đ ạ o đ ứ c t ô n g i á o ( n h ă t l à p h ậ t g i á o ) v ớ i l ý t ư ờ n g v à

l ứ c c ủ a c h ủ n g h ía xả hội.

N h ư vậy, c h o thấy, văn đ ỉ vai trò của tín ng ư ở n g tôn gi á o và tô n g iá o nối c h u n g
l đ ờ i s ố n g co n n g ư ờ i là một vấn dỗ khoa học p h ứ c lạp.
V a i t r ồ c ủ a t ô n g i á o t r o n g d ờ i s ổ n g xá h ộ i t h ư ờ n g đ ư ợ c b i ề u h i ộ n q u a c á c c h ứ c D ă n g

»ố. C h ứ c n â n g đố c ố t h i c ổ nhiỄu. T h í dụ, theo một s ố n g h iê n c ứ u n ư ớ c n g o à i, tô n
zố c á c c h ứ c n ă n g c h ủ yếu nh ư : c h ứ c n ăn g d ĩ n bù - h ư ảo, c h ứ c n á n g t h í g iớ i q u a n ,

1


c h ứ c nđng gỉao tiép, chừc ùấùg Hên kết xả hộỉ. Người ỉa cùng cỏ t h ỉ nỗi đ ế n các cl
n ă n g c ụ thẾ h ơ n nữa như: c h ứ c n ă n g vãn hỏa, c h ứ c n ă n g g iáo d ụ c , c h ử c n ă n g c h í n h
c h ứ c n ă n g lu ật p h á p (n h ấ t là v ớ i c á c tồ c h ứ c tỏn g iá o ).
Ở đ â y c h ú n g tôi k h ô n g bàn tớ i v a i trồ và c h ứ c n â n g cụ thfi c ủ a tôn g iá o m à c h l
c ậ p m ột vấ n đè cố ý n g h ỉa p h ư ơ n g p h á p lu ận đề xem xét vai trồ tôn g iá o từ g ố c đ ộ ti

h ọ c và xả hội học.
T r ư ớ c hết, v ớ i tín h chất là một h ìn h th á i ý th ứ c xả hộ i tôn g iá o t h ư ờ n g đ ư ợ c X
xé t từ g ố c đ ộ n h ậ n th ứ c lu ậ n (g ó c độ triết h ọ c ). Sự x c m xét về mặt t r iế t h ọ c c h o pl

là m rỏ t h ổ gi ới bôn ngoài (gồm n h ữ n g mốỉ q u a n hộ g iữ a con n g ư ờ i với t ự n h iû n và g
c o n n g ư ờ i với n h a u ) đâ đ ư ợ c p h ả n án h một c ác h đ ặ c biột t r o n g ý i h ứ c t ô n g i á o n h ư
n à o ; n ổ i c á c h k h á c , tro n g q u a n niộm tôn giáo, t h í g ỉở l tự n h iò n đầ t r ở th à n h t h í g i ớ i s

t ự n h i ê n ra sao. C h ín h t r ê n ý nghĩa đ ó mà C . M á c đả nối tôn giáo là "thế g iớ i q u a n
n g ư ợ c ”, "là trái tim củ a th ế giới k h ô n g có trái tim", "là tình th ă n của n h ử n g đ i ề u kiện
h ộ i k h ô n g cố tin h thăn", "tôn g iá o là th u ố c p h iộ n của nh ân d án "

V ì vậy t h iế u qi

đ i ề m t r i ế t họ c xem t h ư ở n g s ự đ á n h giá tôn giáo vẽ mặt n hậ n t h ứ c n h ư là s ự p h ả n án h
lầ m , h ư ảo th ế g iớ i h iện th ự c sẽ làm c h o sự p h â n cích tổn g iá o trv à sỗ k h ô n g h iề u đ ú n g vê vai trò xả h ộ i c ủ a nó. V í d ụ , k h i nỏ ỉ đ ố n vaỉ trò c ủ a tôn g

t r o n g việc điỄu chi nh h à n h vi đ ạ o đ ứ c của tín đồ thì phải p hâ n tích n h ử n g c h u ằ n m ự c í
đ ứ c n à o , n h ữ n g giá trị, n h ử n g q u a n niộm đ ạo đ ứ c nào c h ứ a đ ự n g Ir o n g n ộ i d u n g ý tl

t ô n gỉá o.
S o n g , ngay k h i v ạ c h ra b ả n ch ẩ t c ủ a ý th ứ c tôn g iá o nh ư là một h ìn h th ứ c p h ả n I
m à t r o n g đ ố b ứ c tra n h c ủ a thế g iớ i h iệ n th ự c đ á bi b iế n d ạ n g căn b ả n , thì c h ủ n g h ía N

c ũ n g k h ô n g chi thấy ỉr ý t h ứ c tôn giáo mặt tiêu cực. T ò n giáo là một hình thái ý t h ứ c I
s ự t á c đ ộ n g q u a lại của nố v(Vi các hình thái ý t h ứ c khác ( c h ín h trị, d ạ o đ ứ c , nghệ Ihuí
.) là h i ệ n t ư ợ n g cố lí n h quỉ luậl củ a đ ờ i s ố ng ý t h ứ c xả hội. C h í n h vì vậy mà ngườ!
t h ư ờ n g tìm th ấ y t r o n g ý t h ứ c tôn giáo nh iề u yếu tổ của nÈn đ ạ o đ ứ c xả hội, c ủ a văn I
tr u y Ê n th ố n g d â n tộc, c u n g nh ư cả n h ử n g tư t ư ờ n g t r l í t họ c d u y vật, tiố n bộ. C h o I

th á i d ộ k h oa học ở dây là phải biết tỉm lấy n h ữ n g gì là tốt đ ẹp, là tích c ự c ỉ r o n g mọ
s ản ti n h th ầ n của xả hội (kẽ cả dì sản ỉôn gỉá o) đẽ kế t h ừ a . T r ê n ý ngh ĩa đ ó c h ú n g ta h<
t o à n c ó c ăn c ứ đ ỉ nối r ằn g k h ô n g chỉ đ ạ o đ ứ c tôn giáo, mà ý i h ứ c tôn g iá o nốỉ chu ng,
n h ử n g đ i ỉ u p h ù h ợ p v ớ i sự n g h iệ p xây d ự n g xă hội m ới.

T h á i độ m á c xít khi xem xét ý t h ứ c tôn gi áo cồn ihè hỉộn ờ c h ỗ k h ô n g ba o gỉn h ấ t ý t h ứ c tô n giáo với ý i h ứ c g iá o dâ n. Đ ồ n g b à o cố đ ạ o ở nư(Vc n à o cũng vậy, tu
đạ ỉ b ộ p h ậ n là q u ă n ch ú n g n hâ n d à n lao động. T r o n g ý t h ứ c củ a họ m a n g đay đ ủ bả n c
. t ố t đ ẹ p củ a n h â n d â n lao độ ng. Ở n ư ớ c ta, t ừ khi cỏ Đ ả ng , đ ồ n g b à o có đ ạ o đ ả một l<
đi t h e o Đ ả n g , t h a m gia tích c ự c vào mọi q u á (rình các h m ạn g xả hội chủ nghía» t ừ khi
c h i ế n c h ố n g P h á p đ ế n k h á n g c h iế n c h ố n g M ỹ . C h o nên "m ọ i th á i đ ộ h ẹ p hồi, th à n h kỉ

p h â n b i ệ t đốl xử vórỊ đ ồ n g b à o có đạo" là trái với q u a n đ iề m c ủ a Đ ả n g ta, VỚI q u a n di
c ủ a c h ủ nghí a M á c - L ê nin, că n đ ư ợ c k h ắ c p h ụ c
T r o n g q u a n niộm c ủa chủ ngh la M á c - L ê nin, tôn g iá o k h ổ n g chỉ đ ư ợ c xem xét v ỉ I
n h ậ n i h ứ c luận mà còn đ ồ n g th ờ i đ ư ợ c xem xét v i mặt xá hội học. N ế u s ự p h ân tích

2


lo v ĩ mặt nhộn thức luận (mặt triết học) hướng vào chỗ giải thích vắn đ ỉ v ĩ tính đúng
n h o ặ c sai lăm c ủ a c á c qu an niộm tổn giáo, nghỉa là giải thí ch mối t ư ơ n g q u a n c ủ a ỹ
5rc tôn giáo v ớ i t h é giới hỉộn thực, thì s ự phân tích vê mặt xà hội học chủ yếu n h ằ m làm
ì g tỏ vị tr í , vai t r ồ c ủ a tỏn giá o Irong đởl sống xả hội. S ự t h ố n g nhất của haỉ cá ch xe m
; đ ỏ là một ng uy ên (ắc p h ư a n g pháp luận quan trọ n g c ủ a tôn giáo học mác xít. c . M á c
c h o c h ú n g t a m ộ t k i ề u m ẵ u x e m xét t ô n g i á o n h ư t h ế . N g a y t r o n g c ù n g m ộ t đ o ạ n v ă n

ỉ tỉố ng, t r ư ớ c khi kốt luận về bán chất của ý th ứ c tôn giáo n h ư là "thuố c p h i ệ n c ủ a
ftn dân" thì c . M ác cũ n g đ á t ừ góc độ xá hội-hợc đề chỉ r a vai t r ồ của tôn giá o t r o n g xft
I c ỏ á p b ứ c g i a i c ấ p . N g ư ờ i n ố i : " Sự n g h è o n à n c ủ a t ổ n g i á o m ộ t m ặ t là b i ề u h i ệ n c ử a

n g h èo n àn hiện t h ự c , và mặt khác là sự phản kháng c h ổ n g iại sự ng h èo n àn hiện t h ự c
. (5)

N h ư vậy. tô n g iá o k h ô ng chi như mộỉ hiện tư ợ n g t h u ă n túy ý t h ứ c tách khỏi xả hội,
ầg k h ô n g p h ả i n h ư một t r ạ n g tái tâm lý bầm sằnh cỏ c h ứ c n ã n g duy n hấ t kích t h í c h
ĩ n g c ả m giác vui s ư ớ n g của con người, mà nó có vai ( rò khách q u a n tro n g đ ờ i s ố n g xả
. Vai ư ò đ ỏ đ ư ợ c làm rỏ tr o n g sự nghiôn cứu tôn giáo về mặl xâ hội học.
D ư ớ i g ó c d ô xã h ộ i h ọ c , t ô n g i á o đ ư ợ c x e m xét n h ư m ộ t h i ệ n t ư ợ n g x ả h ộ i , m ộ t t ỉ ề u
t h ỗ n g k i ế n t r ú c t h i r ợ n g t ầ n g , n g h í a ỉà x e m xét c ả về m ặ t ý t h ứ c , m ặ t n g h i l ẻ t h ờ c ú n g

mặl tồ c h ứ c . T r o n g đỏ đ ặ c biệt quan Irọng là xem xét về mặt tồ ch ứ c . T ấ t nh ỉê n, vai
c ủ a ý t h ứ c t ô n g ỉ á o t h ô n g n h ấ t h ử u c ơ v ứ ỉ vai t r ồ c á c t ồ c h ứ c c ủ a n ố . K h ô n g m ộ t t ư
rng h a y m ộ t t í n n g ư ở n g t ô n g i á o n à o lạl đ ư ợ c t h ự c h i ệ n t á c h r ờ i l ồ c h ứ c c ủ a n ố .

ừng (ư tư: h ứ c tô n g i á o ( i r ự c t i ế p là n h ữ n g ngườỉ chuyên n g h ỉ lhm à đ ồ n g n h ẫ t c á c v a ỉ ( r ồ t r ê n . B3 k h ô n g c h I t h ự c h i ộ n c h ứ c n ă n g t ư t ư ờ n g và t t u V l ú n g t h u ầ n t ú y t ô n g i á o , m à c ả c á c

rc n ă n g k h ô n g m a n g t í n h t ô n g i á o n h ư :

kinh tế,

c h í n h trị, xả hội, v ãn h ó a , g i á o d ụ c

. . Chính khỉ thực hiện các chức năng không mang tính tôn giáo như thế mà cồ c h ứ c
g iáo nhỉẾu khi có n h ữ n g đ ố n g gỏp nhất định cho s ự p h á t tr iề n t i í n bộ c ủ a xá hội.
h s ử p h ậ l g i á o V i ộ l n a m l à m ộ t c h ứ n g m i n h . Ở n h ữ n g i h ờ i kỳ h ư n g t h ị n h c ủ a n ỏ , t ồ

c nhà c h ù a đ ả i h a m gia vào nhỉẾu linh vực hoại d ộn g c ủ a đ ờ i sô n g xả hội. T r o n g linh
nỏ ng nghiộp, mỗi nhà ch ùa lở n t h ư ờ n g là mộl Irang t r ạ i cố nhỉÊu r u ộ n g đ ấ t và n ô n g
. Về văn hỏa, tồ c h ứ c đ ạ o phật đả góp ph ần dào tạo nên nh iê u trí (h ứ c b ản đị a n h i ề u
v ă n h ó a l ớ n . V ề c h í n h t r ị , a h à c h ù a và n h à n ư ớ c p h o n g k i ế n c ũ n g c ố n h i ề u m ố i l i ê n
Á n h h à o q u a n g c ủ a s ự t ố t l à n h và n h â n đ ạ o c ủ a m ộ t s ố t r i ỉ u đ ạ i p h o n g k i ế n v à c á
n n h à v u a m ộ t p h â n q u a n t r ọ n g d ư ợ c d e m l ại tnVi n h à c h ù a . N h i ẽ u vị s ư l à n h ữ n g v i ố n

n cố uy tín, là n h ử n g nhà q u â n sự, nhà ngoậi giao t r o n g chín h q u y ỉ n nhà n ư ớ c . Đ ặ c
b â n g nhỉSu hình t h ứ c hoạt độ n g tích cự c của mình, t ồ c h ứ c d ạ o P hậ t đ ả g ố p p h ă n
ị ç6 khốỉ đ o à n k í t dân tộc tro n g cuộc đấu tranh c h ốn g ngoại xâm.
Sự ph â n tí c h lôn g iá o v ỉ mặt xả hội học cồn đồl hỏi làm rồ n h ữ n g nhu c ầ u xã hội n à o

Ềnh ra và cái bỉộn n iề m tin tôn giáo, nhừ n g nguyổn n h â n n ào đ ó dầ làm c h o nó có v|
'à một đởẳ s ố n g lâu d ài tr o n g xả hội. Q u a n dỉ6m k h o a học M á c - L ô nin v ỉ tô n giá o
phát từ c h ỗ c h o rằ n g , tôn g iáo không ph ảỉ là một h iệ n tư ợ n g n g o à i xả hộ i, mà là m ột

t ư ợ n g xâ hội. N6 cố nguồn gốc trong nh ữ n g điẽu kiộn vật c h ã t và tinh t h â n c ủ a xá

3


hộl, ò sự hạn c h ế của c ố c mỗi quan hộ xâ hội nhiều mặt. Ở đâu mà sự hạn c h ế của i
mố i q u a n hệ đ ố c h ư a đ ư ợ c khắ c p h ụ c t r o n g t h ự c ti ẻn t h l sẽ nảy sỉnh n hu c ầ u k h á c pi

trong ý thức* trong sự tưỏ ng tượng tôn giáo. Do đỏ, có t h ỉ nól, nhu cầu tôn giáo là n
nhu cầu khách quan của một bộ phận thành viên xã hộỉ. Hơn nửa» như trên phân tích, I
giáo như một tiều hệ thống kiỄn trúc thượng tăng thực hiộn cùng một lúc hăng loạt c l
năng vừa thuần tủy tín ngưỡng, vừa không thuăn (úy lín ngưỡng. Ngoài nhu cău
n g ư ỡ n g , n h iề u n g ư ờ i cò n đ ế n với tô n giáo dc t h ỏ a m ả n c ác nh u c ău k h á c n h ư : n h u ị
t h ằ m mỹ ( v á n g c ả n h c h ù a , chiôm n g ư ỡ n g t ư ợ n g p hậ t , t ư ợ n g ch úa . . .), nh u că u g i a o t
(qua các hội chùa, các ngày lê thánh), đặc biệt đối với thanh nỉẽn và các nhu cầu tâiĩ
k h á c (làm vơi đì nỏi cô đ ơ n , nỉề m b ấ t hạ n h, sự lo âu v.v. . . m ặ c d ù đ ố chi là s ự (
bù-hư ảo đối với những trạng tháỉ tâm lý thiếu hụt thực tế cva con n gườ i).
N h ư vậy, nguyên tắc thổng nhất giữa sự phân tích tôn gỉáo về mặt trỉết học và
p h â n tích VỄ mặ t xá hội h ọ c đ ả gi ú p hỉ ề u đ ú n g đ ư ợ c b ả n ch ẫt củ a h i ệ n t ư ợ n g tô n g
cùng như nhu cău và sự tồn tại khách quan, lâu dài của nố trong đởỉ sống xã hội. T ừ
đặt ra cho chúng ta nhiệm vụ thực tiễn ỉà b i í t h ư ớn g nhĩrng mặt tích cực Irong hoạt đ<
của các tồ ch ứ c tôn giáo vào công cuộc xây dựng xả hội mới.

CHÚ THÍCH

(1)

D á n g C ộ n g s ả n Việt N a m . Văn k iệ n đ ạ i h ộ i đ ạ i b l ề u to à n q u ố c lần t h ứ I

N x b S ự t h ậ t, Hà NỘI, 1991, tr. 78.
^

B á o N h â n d â n , n g à y 6 - 4 - 1991.

X e m c . M ác , Ph. A n g ghen. Tuyề n tập , g ò m 6 tập, tập I, N x b S ự thật , Hà A
1 9 8 0 , tr. 14.
^

X e m : D à n g C ộ n g s à n Vl ột N a m - V á n k i ộ n D ạ l h ộ l đ ạ l b i ồ u t o à n q u ố c l ầ n ị

VII, N x b S ự t h ậ t, H à Nộ i, 1991, tr. 7 8

(5)

c.

M á c , P h . A n g g h e n . T u y ề n t ậ p , g ò m 6 t ậ p , t ậ p I, N x b S ự thật, H à r

19 80, tr. 14.

4

I