DSpace at VNU: Tổ chức các nhà nước Đàng Trong và Tây Sơn

OẠI HỌC TỔNG HỢP HA NÒI
TẠP CHÍ KHOA HỌC s ố 6 - 1 9 9 3

TỔ CHỨC CẨC NHÀ NƯỚC DÀNG TRONG VÀ TẨY SƠN
Vũ Thư
I. T ổ chức* N h à n ư ớ c Đ à n g T r o n g . ( l )
" Chế độ t ậ p quyón c h u y ê n chô' vói n g u y ê n lý ai n á m

chinh

quyên

mới được chỉ phối

cua cải xả hội lại gây n h ứ n g cu ộc t r a n h c h ấ p t r o n g nội bộ giai c ấ p t r o n g p h o n g k ế n đ ư a
đ ế n h ậu qu ả tai hại là c á t

cứ

và nội chiến" (2). Sự r a đời N h à nướ c D à n g T r o n g k h ô n g

nftm ngoài n g u y è n lý đó N a m 1558, N g u y ễ n H o àn g, m ộ t vị q u a n T r í è u Lò đã

vào N a m

và d ầ n xây d ự n g ờ đâ y m ộ t n h à nướ c r i ê n g biệt N h à n ư ớ c n ày có đ ặ c đ i ể m là p h á t i r ể n
từ m ộ t c h í n h qu yê n đ ịa p h ư ơ n g t h à n h m ộ t N h à n ư đ c V ư ơ n g t r i ề u đòc lập. Vê m ặ t ổ c h ứ c
N h à nưđc, m ố c c ủ a sự ph át t r i ể n là n ă m 1774 - nAm c h ú a N g u y ễ n P h ú c K h o á t x ư n g
vương.
ơ giai đo ạn t r ư đ c 1 774, ve c ă n b á n N h à nước d ư ợc

tổ

chức

như

m ộ t c hí nh q u ý ê n

địa ph ươ ng. Bộ m á y N h à nướ c lúc nà y đơn giản. V ù n g đ ấ t Đ à n g T r o n g đượ c chiê l à m 6
d in h

D i n h nơi cơ q u a n đ á u

d ứ n g đâu

nã o

đ ó n g là c h í n h D in h , ơ cấ p c h í n h q u y è n T r u n g ương,

là C h ú a Dưới C h ú a , n ă m 1630 đả lập c á c c h ứ c q u a n g iú p việc C h ú a , tả nội,

tả ngoại, hữu nội, h ử u ngoại

Dây là cá c c h ứ c q u a n

không

t h ấ y có dưới T r í ê u Lè. Đê

g iú p C h ú a t h ự c h iệ n cá c c h ứ c nAng N h à nước, n ă m 1614, C h ú a đã th a y t h ế ba ty dì T r í ê u

Lõ d ạt ra t r ư ớ c đây b à n g ha ty mcii:
- Ty Xa xai q u à n ỉý h a n h c h í n h và tư ph áp, đ ứ n g đ â u !à đò tr i , có ký lục g i ú p việc,
ly T ư ớ n g t h â n lại q u à n lý tà i c h i n h ( th u th u ế , p h á t

lương

bổ ng ), đ ứ n g rfâ ỉ là cai

ha

Ty L ệ n h sứ t r ỏ n g coi việc nghi lễ, t ố tự tlo n h a ú y d ứ n g đ ầ u
Mỏi T \ có cá c n h â n viên giúp viộc được gọi là câ u kê (3 người), cai hợp (7 n gư ỉi ), th ủ
hợp í 10 n£iífrh, ty lại (40 người).
Ngoài h;\ Ty nói tr ô n , r ò n cổ một số Ty n ứ a ph ụ t r á c h
Ty Nôi lênh sư k iê m COI cá c t h ứ t huô. hai Tv tả,

ch ủ

yếu

việc t h u t h i ế n h ư

H ữ u t h u tí ẻn sai dư ( t h u ê t h â i ) à hai

xứ n ộ p vé ch o Nội phủ;
ơ c á p c h i n h q u y ê n địa phương, mỗi d in h đ ứ n g đâ u la T r ấ n th ủ , có
t è n gọi n h ư ha Tv nói ỏ tr ô n

nhưng

t h ự c lục ti ên biên" thì có (linh chi
Tướng thân,

mỗi

c á c Ty gii p việc

d i n h k h ố n g có đây đ ủ ba T y T heo "Eại n a m

đạt một T y L ệ n h sứ, có d i n h đ ạ t hai Ty X á
lại có d in h ctAt hai Ty Xá xai và L ệ n h s ử S ố n h â n viên

ít

hay n h p u

và
tù y

(1) Tổ c h ú c Nhà ni/óc này dt/ơc mô tà tneo Đinh Gia Trinh Sơ thào l ịc h sứ Nha nưóc và p h á p q u y ề n 'từ nguỏi
g ó c d ẽ n thế kỳ 19) Tâp I. NXB Khnn hoc xà hỏi, Hà N ôi - 1968 tr 202 209 Các ìrtch dần k h á c só co c h ủ tiỉc h riêng
(2) L ịc h SƯ Viêt N a m

20

Tâp I U y h a n Khoa h o c xá h ô i

V iẻt N am .

Hò Nội

1971, tr. 285.


t hec r n r.g việc i 1 )
D m h ỔƯ(U chin t h à n h ph ủ, h u y ệ n hoặc c h á
'1*5 M mộ* '

-i pbiỉ

đặc

biột


(Jo T r i

phù,

Tri

huy ện, T r i c h â u

đứng

Npr.í, Q uy N h ở n ) có đ ộ t t u ầ n phủ.

N h u Vụy, so với tỏ c h ứ c c h í n h qu y èn T r i e u Lẻ t r ư đ c đó c ũ n g ỏ nơi này, c h í n h q u ỳ è n

' M i thrti c á c C h ú a N g u v ẻ n
i\rn 1774,

tc

Gia; đ o ạ n

đả

'hứ ' N h à

có

nbJng

ĩhny k b á e đ á n g k ể T uy vậy, phải đến

đòi

nước D à n g T r o n g mđi có sự th a y đỏi bước ngo ặt.

p n á t t r i ể n t h ứ hai tử 1774 đ ế n n ă m 1786 được mỏ đ ầu

b ằ n g việc

Chúa

'■giiyẻn P h ú c K h o á t x ư n g /ư ơ n g Ch ín h D in h 1 IV đã xây d ự n g một hộ t h ố n g c u n g

điộn

va m ộ t c h ế độ nghi !ế vư ơn g tr í ẻ u . T ổ c h ứ c

Nhã nước t ừ cho còn sơ sài đả í rở r/r» p h ơ c t ạ p và h o à n c h ỉ n h hơn
ơ t r u n g ương, đ ứ n g đàu bộ m a y N h à nước ỉà Chúa. Dưới C h ú a vấn có cá c q u a n
dại th â n " n h ư tr ư ớ c. T ả nội. là
t r ọ n g t r á o h t r o n g tri éu,

tư trụ

ngoại, hửu nội, hử u ngoại - đó là n h ứ n g q u a n c h ứ c n ắ m
p h à m tước cao hdn t h ư ợ n g t h ư cắc bộ, n h ư n g k h ô n g p h ụ

cổ

: rách c ó n g việc gi n hấ t đị n h . P h ỏ n g the o tổ c h ứ c T r í ẽ u Liê, cá c c h ú a N g u y ế n c ủ n g t h è n h
lặp 6 bộ: Lại, [yẻ, Hộ. Binh, H ì n h , Công, mỗi bộ đ ơ n g đAu là m ộ t t h ư ợ n g thư . C ác ty
bị bải bỏ. T h e o ghi c h é p c ù a m ộ t ngubỉ nước ngoài c ù n g thời C h ú a N g u y ế n P h ú c K ho át
thi vY' n g u y ê n tác,

Chiia có q u ỳ ê n h à n h t u y ệ t đối. n h ư n g c a n h C h ú a eó hội n g h ị tỏi cao

cù a quôo gia g ố m 9 viên q u a n Ịđn n h ấ t củ a t r í ê u đ ình , 5 vô q u a n , 4 q u a n
rh ủ tọa Hội nghị nay có n h ứ r . g q u ỳ è n n h ấ t đ ị n h
nỏ thì C h ú a k h ô n g rh^ tự m i n h q u y ế t đ ị n h
mới, đem vào q u ố c gia m ộ t tô n
Vè tư p há p, ỏ giai đo ạ n t r ư ớ c

C h ẳ n g hạn, k h ô n g

vồn

do C h ú a

cổ sự í ô n g ý c ủ a

việc t u y ê n ch i ế n , đ ặ t t h ê m lế c ố n g hay t h u ế

giáo

mới ho ậc t h a y đổi p h o n ^ tục. (2)

"Dại N a m t h ự c lục tiên

biên" có ghi lại n ă m 1626,

các

:in n ồ n g t r tù, C h u a lả người q u y ẽ t đ ịn h (3). T r o n g tổ c h ứ c n h à nước mới, t ấ t cả c á c a n
tử h ìn h do m ộ t tòa
việc hình,

án

tối

cao c ù a tr íê u đ ì n h p h á n Xf’t. T ò 8 á n n ày g ô m cá c q u a n coi

các q u a n đã xét xử vụ 'Aì' ấy và do q u a n p h á p tối cao cvia t r i ề u

ơ địa phưríng, <ỉì\\ khỉ t b ỏ n t í n h xo ng đ ấ t đai
D à n g T r o n g đưỢv mờ r ộ n g x u ố n g phía N a m
T r â n do một đổ đAc đ ứ n g
g iú p việc n h ư trư ớc.

đrtu.

và

Chiẻm
đựớc

Thanh

đ in h

c h ã tọa

và C h â n Lập> l ã n h thỏ

chia t h à n h 12 d in h và m ột trAn

mỗi din h t ứ n £ dVui )k T r ấ n thủ vA có cáo Ty

C á c din h

H rn c a n h T r ấ n th u ro " á c hạ, ky lục criup việc Oíiì tr ị . ơ r á c d in h

có CÁ<: tòa á n xé t xử các vu á n và án được t h i h à n h sau khỉ

quan

trấn

t h ủ d u y ệ t lại,

t r ử tội đại h ìn h phải đ ư a vộ t r t e u đỉnh xét ìại (5)
M/*i d in h có q u à n hr-ìt là m ộ t nhủ do tr i

phù

đ ứ n g ớnu

R i^ n g d i n h Q u à n g N a m có

Ha phù thì n h ữ n g phù k h ô n g phải là nrti tr ị sờ c ủ a d in h cổ đ ạ t c ấ c c h ơ c tuAn p h ủ la c h ứ c
q u a n cao hơn t r ĩ phủ g iú p t r ấ n

th ú giá m sát việc rai t r ị <ỉ c á c phù

các h jy ỷ n , c h â u do t n h u y ệ n , tri c h â u đ u n g đ àu

P h ù đưự^ c h i a t h à n h

Quy ch ẻ vẻ q u y é n h ạ n n h i ệ m

tri pi ủ, t r i h u y ện b á t d ầu được đ ị n h ra từ nÃm 1615 T r i phũ và

vụ

của

t r i h u y ệ n kiẻni cả việc

h à n h chí nh và tư p h á p t r o n ? q u â n hai.
( í ) Oa/ W n th i/c lu c (riề n b ‘ên ) Tập /, /VX8 S l h ọ c
ĩh & y J * a n K offle. ĩr o n q

D e s c rip tio n

hintpriQ iỉQ

Hà /Vó/ ?9ể2.
dn

4 7.

In c o c h in c h in e (d ấ n theo P t a n K h o a n g V 'ê ĩ SỪ xứ D à n ạ

Trong Nhê sàch Khai Tri. Sai Gòn, t r. 509-510}
(3) ' ai Nam thưc f u r tiền hrẻn S d d - (r 55.
' 4/ (5) ''-.fXj

rin Kiffldr í rị ỉm tỉitto Priãn K h o a n q

$cfơ

tr

509).

21


Đơn vị hành chính cơ Bỏ m iên dồng bằng là xá, dứng SỐ xả trưởng nhíẻu hay ít tùy theo dân s ố của xả. N híẻu xâ hợp thàn h t ổ n g ở míè
rníi và ven bi ể n t h ì đơn
vị h à n h c h í n h
cơ 9Ở là t h ô n , ph ư ờ n g , n ậ u , m a n . G i ứ a CÁC đơl
vị này và các châu có các thuộc, đ ứ n g đâu là cai thuộc, ký thuộc.
T ron g bộ m áy N hà nước, ngành th u ế được tổ ch ứ c riẽn g biệt, đặt
tập tru n g t h ố n g n h ất của cơ quan phụ
chỉ đạo của chính quỳên địa phương.

trách

dưới sự lảnh đạ

th u ế tr u n g ương N ội phủ, k h ổ n g chịu

81

Các quan lại, viên ch ứ c địa phường phụ trá ch th

th u ế được gọi là quan bản dường, bao gồm các ch ứ c đè dốc, phó đề đốc, đ ề lanh, ph
<íê lảnh, ký lục, thư ký... làm việc ở phủ, huyện và cả ở tổng, thuộc.
Lực lượng quằn đội được các Chúa NguyỄn tà n g cư ờng xâ y dựng. Đ ấu t h ế kỷ 17, 9
binh lính chỉ c h ừ n g 3 vạn người đố tố n g lên k h oảng

16

vạn người dưới thời N guyé

P h iic Tản ( 1 6 4 8 -1 6 8 7 ). Qu&n đội được chia làm ba loại: Quân bảo vệ kinh đô, quân chín

qui thường trực ở các dinh và thổ binh ỏ các địa phương do chính quỳên địa phương điê
khiển. Việc tuyển binh được th ự c hiện theo m ột c h ế độ khác n g h iệt. Tất cả các dân đin
từ 18 đ ến 50 tuổi đêu thuộc diện có th ể bị tuyển vào lính.
Trôn đây là n h ứ n g n ét chính vê tổ ch ứ c N hà nưđc Đ à n g Trong. Tổ

ch ứ c N h à nưd

này ít nhiều được mô p h ỏ n g theo qui cách của cá c tríêu trước đó và triều Đ à n g Ngoi
(tron g tríều đ ình d ứ n g tự;

các

chứ c

quan cao cấp c ủ n g được phân th à n h hai ban văn

và

vỗ....).

Theo

m(

ý n ghĩa n hất định, sự tổ ch ứ c N h à nưđc theo qui cách Vương tríêu như vậy n h ằ m khẩn
định 8ự độc lập hoàn toàn của

tập

k iến Đ à n g N goài. N g h iê n cứu

Nhà

đoàn

phong

kiến Đ à n g tr o n g vđi tập đoàn phon

nước Đ à n g T r o n g c h iín g tôi thấy có m ộ t Bố điểi

d á n g chủ ý sau:
1. N h à nước Đ à n g T ro n g là nhà nưđc quAn chủ ch u y èn

ch ế, tron g đó, quýôn lực u

cao của N hà nước tập tru n g tron g tay Chúa, theo n g u yèn tắc k ế thừa. Tuy n h iê n , nếunh
tồn tại th ật m ộ t hội nghị

tố*i cao của quốc gia có q u ỳên q u yết đ ịn h đối vđi m ộ t s ố vấ

đê lđn như nói ỏ trên , thì rỗ ràng, quýền lực của Chứa k h ô n g phải là tu y ệ t đối.

ĐÍẾ

d á n g chú ý là, 8ự hạn c h ế quỳên lực của Chúa k h ô n g phải bởi m ột nghị viện m à bỏi m<
tổ ch ứ c chỉ của bộ phận nhỏ các quan văn vỗ giứ

các tr ọ n g trá ch tro n g tríêu (1). Mị

khác tro n g c h ế độ nhà nưđc ò Đ à n g Trong, xả th ôn ít nhfêu có quỳẻn tự trị, có pháp 1
r iên g (2).

Đíèu này ch ứ n g tỏ chính th ể quân chủ dưđi thời c á c ch ú a N g u yén có th ể i

k h ôn g quá chu yên chẾ. N h ư n g c ũ n g cần th ấy có đíèu này ch ín h

là do tr o n g điêu kiệ

mđi xảy d ựng cơ sỏ cá t cứ nèn N hà nước chưa t h ể can thiệp sâu vào cu ộc s ố n g của côn
xả (3).
2. T ron g tổ ch ức N hà nưđc Đ à n g T ro n g như ở trèn đô trin h bày, ở cấp tr u n g ươn,
hoạt đ ộn g tư pháp ỏ m ứ c

độ nhất định dược tách

khỏi hoạt đ ộ n g hành

pháp bởi thi4

é
Xi
đ ồn g thời lại u

c h ế nhà nưđc tương ứ n g (hoạt động tư pháp do Bộ H ình và m ột tòa án tối cao-nếu
có m ộ t tò a án n h ư vộy - t h ự c hiện), ở cấ p n à y có n g ạ c h q u a n p h á p c h u y é n t r á c h việc
xử. N h ư n g ở cá c địa phương thì người đ ơ n g <íâu cơ quan
(1) T rạ n g th ố i q u y ề n lư c n h ư vổy, ít ra đ ả tồ n
cẵ u

22

S đ d , tr 332.

chính

ta i vào th ờ i C h ú a N g u y ề n P h ú c K h o ố t (1 7 3 8

N h ò n u ớ c V uơ n g triều.
(2) Theo Jean K i file r ( d ầ n theo P han K h o an g, S đ d , tr. 509)
(3) Lịch aử Việt Nam

hành

77 6 5 ) th iỗ t lậ p


rị q u a n t/>a x é t d u y ệ t cuối c ù n g c á c á n

tại q u ả n

h ạt , k h ồ n g có n gạ ch q u a n p h á p xét xừ

£ác án đ ộ c .Ạp Đ ây là m ột lý do làm cho hoạt động tư pháp ở D àn g Trong tùy tiộn Việc
Ịh>u t r a

xét

xư t h i ế u ('ông m i n h và t h ư ờ n g là cơ hội để*quan lại đòi ãn hối lộ.

3 Q u a n c h ế N h à nư ớc D à n g T r o n g c ủ n g có n h i ì n g n ét

đ ặ c biột

T r o n g bộ m á y N h à

nưdc, n h i ĩ n g c h ơ c vụ tr ọ n g yếu được các Chiía chọn từ người họ hàng, c ô n g thân
Xa d ù n g H ) . C ác c h ứ c vụ
í hoa c ử

Các chúa

Nhà

Nguvẻn

n ưổ c

được

k h á c m ộ t p h ầ n được tu y ể n ch ọ n q ua con đ ư ờ n g

có mở thi h ư ơ n g để lấy q u a n lại n h ư n g k h ố n g

có

thi

hội

ì h ư ỏ D à n g Ngoài Người đậu thi h ư ơ n g được bổ là m tr i phủ, tr i h u y ệ n thì coi việc kiện
;ung, l à m ký lục thì giơ việc đòi t h u t h u ế k h ó a (2). S o n g n h ì n c h u n g , c h ế độ thi c h ọn
Ị uan lại dư ới thời cá c c h ú a k h ỏ n g t h ị n h h à n h , người tài k h ô n g được coi t r ọ n g , viộc m u a
)án c h ứ c tư ớc mới là p h ư ơ n g t h ứ c c hủ yếu đ ể lấy q u a n lại vào làm viẻc t r o n g
s h à n u đ c ; T h e o Lẻ Quý Đôn, có chố m ộ t xả, do tệ

này

có đ ến

bộ

máy

16 hay 17 t ư ớ n g t h á n ,

:ó hơn 2 0 xả t r ư ở n g đỏu được l à m việc (!) (3).
C ũ n g t h ấ y r ồ n g lực lượng q u a n lại t r o n g bộ m á y
•

Nhà

n ưđ c

Jng ù . â n ò một xã nói t r ẻ n là m ộ t ví dụ

ỉ u a n g N/*m,

Thuận

Hóa

mà

quan

rất

đ ô n g đảo. S ố xã

C ũ n g theo Lé Quý Đôn , chỉ hai t r ấ n

lại, t h u ộ c ty, h ư ơ n g t r ư ờ n g được đ ậ t có đ ến h à n g

Ì gh ìn ng ư ời r ất là n h ũ n g loạn (4).
T ô m iụỉ, q u a n ch è N h à nước Đ à n g T r o n g cho th ấ y N h à nư ớc n àv có

tí n h c h ấ t q ua n

iòu, c ô n g k ê n h và à n há nì rỏ rệt
4 Vè m ặ t p h á p luật, c á c c h ú a N g u y ễ n k h ô n g chú
uật

Bỏn c ạ n h bộ p h ậ n p h á p luật n h à Lè thời H ồ n g D ơc

: ủn g ba n h à n h một số luậ t
'ỉhà nư<1c D à n g
•hất

trọng

Trong

ỉệ

vè

tô

đến

việc

xây d ự n g p h á p

vÃn được á p d ụ n g , c á c C h ú a

c h ứ c N h à nước, k in h tế, tài c h í n h

c h ư a cổ hệ t h ố n g ỉu ậ t lệ r i ê n g và còn t h i ế u

Nhìn chung,

Luật lệ m a n g

tính

á p b ứ c rõ rệt (5). S o n g đfèu c ằ n q u an t â m hơn là luật lệ đả được t h ự c thi n h ư t h ế

lào C â n

nói

r h n g N h à nư de D à n g T r o n g t u y ỉà N h à n ưđ c á p bức, ă n b á m n h ư n g vì sự

fen tạ i c ủ a nó, vì lợi ích c ủ a m ì n h , cá c c h ú a N g u y ễ n vản đòi hỏi q u a n lại t h ự c thi qu ỳẻ n
ực N h à r»ước ph ải t u â n
I ch ố m ột
hức

một

là

đòi

iệ, giũ lấy lò ng d â n (6). Tu v n h i ê n có sự m â u t h u ẳ n

th eo luật

hỏi n h ư vậy. m ặ t khác, N h à nư đc lại duy trì chẻ độ m u a

tước, nộp lễ t r o n g bộ máy; q u a n lại k h ô n g cáp lưđng b ô n g m à th u

ùa d â n đố làm bỏ n g lộc Đ ỏ n g thòi,
h i ế t kẻ r ấ t c ô n g kên h , các c h ứ c
' h o nẽ n,

bộ

máy Nhà

nước,

tfèn

bán

và lố vật

đ ặ c biệt là n g à n h t h u ế

được

n a n g h à n h p h á p và tư p h á p k h ô n g đựơc p h â n đ ị n h rỏ

với bộ rnáv N h ả nưđc n h ư vậy, việc t h ự c

thi luật

lệ c ù a q u a n lại

r ấ t tùy tiện,

h a m n h ũ n g diễn ra h ết s ứ c phổ hiến và t r á m t r ọ n g là m cho lò ng d á n
dao đ ộ n g D ư ơ ng
hời, tuAn p h ù Ng u vế n Cư T r i n h t r o n g tờ sđ tâ u Vua đả p h â n nào nói lên điêu này (7).
II. TỒ chức iVho nước T ôy S ơ n (8)
(1) Lé Quỷ Ũ ôn

p h ú h ' f ' r tnp I.JC Hsb Khoa hoc, Hà nội,

1964Ịr. 151, 163. 266.

(2) Lẻ Q uý D ỏ n, S d d , tr 266
(3) Lẻ Q uy D ỏ n , S d d tr 156

(4) Lê Quý o ỏ n , Sdd. ĩr. 154
(5) Xem tở s ớ d ồ n g C h útì củ a N q tiỵẴ n Cư T rin h tro n g i ê Q u ý

D ỏn,

S d rí, tr

2 1 6 2 1 8 6)

6) Xem SÁC củ a C h ú a N g u y ể n P h u c K ho át s a i N q iiy ồ n C u T n n h là m tu ầ n p h ủ p h ủ Q u ả n g N g ả i nă m 1750 (tro n g
ẹi

N a m thự c iụ c tiề n btồ n). S d d ,tr. 2 1 1 -2 1 2 .
(7) Xem tờ sớ d â n g C h ủ a củ a N g u y ề n C ư T rin h tro n g Lé Q uý

(8) TỐ c h ứ c nha n u ó c n à y d iro c trìn h b a y theo ũ in h

íc h riè n g

Q ia

T rin h

Đón
Sổớ

Sớd

tr.

2 1 6 218

tr 27 3 2 ỉ 8 C á c tríc h d á n k h á c

sè c ổ c h ú

23


ờ Đ à n g T r o n g , n h ữ n g m â u thuÂn tích tụ t r o n g lò ng xá hội đ ẻn

thẻ

kỷ 18 đá i^n đẻ*n

đ ỉn h cao. Người n ô n g d á n phải ch ịu m ộ t cuộc s ố n g cơ r ự c Dịa c h ủ d ự a v ào c h í n h qu v^ n
c h i ế m đ o ạ t r u ộ n g đất

có

ruộng

khai phá, biến n ô n g dAn tự do t h à n h tá đ iê n hay n ô n g nỏ

đ ấ t cày cấy V ù n g T h u ậ n Q u ả n g r u ộ n g đ ấ t c ô n g tư ơ n g đối

địa ch ủ c ư ờ n g hào t ì m cá c h lấn c h i ế m
cá c

chúa

Nguyén

th i ể u

8ố,

Đối

họ c ú n g

vđi c á c

tâng

cấp

nông

dân

p hổ

hinh
irúi

thi h à n h m ộ t ch ẻ độ tò t h u ố hết s ứ c p h í ẻ n phức, n ặ n g

t ế n ô n g d á n bị p h á sản , m á u t h u ẫ n giứa giai

bị

r u ộ n g đ ấ t t ư c h i ê m ưu t h ế

x u ố n g đ áu n ô n g d â n T ừ giơa t h ế kỷ 18, đổi k é m ỏ D à n g T r o n g xảy ra
đ ến m ứ c độ gay gát

nhưng

h ế t t r o n g tay giai c ấ p đ ịa ch ủ C ù n g vôi t ì n h

tu y ệ t đối, n h ư n g lại tậ p t r u n g háu
đó,

Còn v ù n g Gia Địn h,

nhiêu

khổng

biến

K in h

và đ ị a c h ù đ ả p h t ì t t r i ể n

iớp t h ư ơ n g n h â n , thợ t h ủ c ô n g và c á c d â n tộ c

phải ch ịu 8ự c h è n ép, á p b ứ c t ư ơ n g tự

Sự á p bứ c nói t r ê n , t h è m vào dó là t ì n h t r ạ n g xa hoa, t ụ y

lạc c ủ a giai c ấ p t h ố n g t r ị

đả tạo ra sự ch ố n g đối quyết liệt đối với c h ế độ phong kiến Các phong trào khởi nghĩa
phát triển
Thăng

mạnh

mẽ

mà

đ in h cao là khởi n g h ía T ây Sơn vào n iù a

xuân

năm

1771.

lợi của cuộc nghĩa đả dấn tđi chỗ Nhà nước Tây Sơn ra đòi (1).

T h ự c ra, cuộc khỏi ng hĩa t h á n g lợi đã s ản s in h

ra ha c h í n h q u ỳ ẽ n củ a ha a n h e m TA}'

Sơn vđi cá c thò i gian tổn tại k h á c n h au :
- N g u y ễ n Lữ: 1786 - 1787
- N g u y ê n N h ạ c : 1778 - 1795
• N g u y ẻ n H u ệ ( Q u a n g T r u n g ) và con là Q u a n g Toản : 1786

1802.

Dưới đây chỉ đè cập Nhà nưđc dưđi tríêu Quang T ru n g và

Quang

n ày ỏ m ộ t giai đ oạn lịch 8Ừ t r ọ n g

đại,

hìn h đ ấ t nước: T h ố n g n h ấ t đ ấ t
số cải cá ch

ti ế n

bộ

đả

có

ảnh

Toản. N h à nưđc

h ư ỏ n g ch u y ếu và lổn lao đ è n t ì n h

nưđc, đ á n h t h á n g giậc ngoại x â m và đ a t h ự c h i ệ n m ộ t

(‘hìn h trị. kinh tố, vftn hóa Tuy n h iê n , do h ạ n c h ê lịch sử,

nước T ây Sơn vấn là kiốu N h à nưrtc p h o n g k iẽ n

Nhà

Nó tôn tại t r ẻ n cơ sở c h ế độ c h i ế m h ứ u

r u ộ n g đ ấ t p h o n g kiến
N h à nư đ c được tô c h ơ c n h ư sau
nay)

Kinh đỏ c ù a

Ở nơi đày, c ấ p t r u n g ư d n g r ủ a hộ má y

kiểu mÃu c ủ a

cá c

Vua là c á c q u a n

triều

đại

đA

tổn

Nhà

Nhà

nư đc

nưđc

là

Phu

X u â n ( H u ê n gày

vAn được tổ c h ứ c p h ỏ n g theo

tại tr ư ớ c đó D ứ n g đ au N h à n ư đ c là V ua

lại g iú p việc, có c h ứ c tưđ c cao n h ư t a m th á i, t a m thiốu, ta m

bộ: Lại, ỉ/ế, Hộ, binh, H ìn h . C ổ n g là CÁC cơ q u a n
lý h à n h c h i n h và tư p h á p r u n g được ỉập

ra,

phụ

trách

tư

Dưới
Sáu

ở c ấ p cao n h ấ t việc q u ả n

đ ứ n g đAu mối bộ là t h ư ợ n g t h ư

Ngoài ra

còn có cá c cơ q u a n cao nhAt kh á c n h ơ Viện H à lảm, Viộn N g ự sử
Dưới tr í è u Q u a n g T r u n g , mí£ n Bác Hà được tô c h ứ c t h à n h 13 t r ấ n
chia t h à n h CÁC phủ
(íâu mỗi t r à n cổ
phụ t r á c h

P h u gô nì có n h íẻ u h u y ện

t r ấ n thủ là một vỏ qu an

Mối t r ấ n được

H u y ệ n được chia t h à n h t ô n g rồi xá

C ò n g việc q u á n sự vị

quan

n ày

hoàn

Đứng
toàn

G iú p t r ấ n th ủ lảnh đạo eftng việc h à n h c h í n h là m ộ t hiộp t r á n (q u an vftn) có

tướ c vị tư ơ n g đ ư ơ n g vđi t r ấ n t h ủ ơ

phù,

hu v ện

r ủ n g đạt n h ứ n g cộp đôi c h ứ c q u a n vỗ

và vftn n h ư ò cáp h u y ệ n có phAn x u ấ t ỉà qu an vỏ, q u a n t ư là qu a n vâĩì T h e o m ộ t tÁ c giả

thi tại
(1)

24

mối

t r à n hai vị q u a n t r ấ n th ủ va hiệp t r ấ n đêu cố quyế t xót xử

L ịc h sử Viẻt nam . S d d , tr. 331

335

cá c

vụ

kiện


t ụ n g x ả y ra tron g v ù n g cai trị. Còn ờ cấp huvèti quan phân tri

trô n g coi ra việc hành

c h í n h vò tư p h á p t r o n g h u y ệ n í l ) .
ơ CÁC t ổ n g có t ô n g t r ư ờ n g và ỏ c á c xá có xá I r ư ỏ n g p h ụ
Dơ h ỉ n h t h à n h và tô n tạ i t r o n g h o à n c ả n h luôn có
d ự n g đội quAn h ù n g m ạ n h , quAn c h í n h qui có
chẽ. T h e o c h ế độ t u y ể n
cách (từ 3 đến

b in h

ít

nhất

trách

chiến

việc h à n h ch í n h í 2).

tranh,

N h à nước đà xây

là hơn 10 vạ n được tô c h ứ c chftt

lúc b ấy giờ thì d â n đ in h đượ c ch i a t h à n h ba h ạ n g Vì cấ p

17 tuôi), t r á n g (từ 18 đ ế n 5 5 tuổi) và

lảo (từ 56 tuổi t r ò lên)

Cứ 5s uất

đinh tr á n g thì một người phải vào lính.
N h ứ n g tà i liệu c ò n lại k h ỏ n g ch o p h é p b iế t được đ ầ y đủ, chi tiốt
Q uang T ru n g - Q u an g Toản. Mà chỉ ò

Có m ấy nhận x é t sơ
vẳ n

không

thể

bộ:

củng

nhđng

vẻ tô c h ứ c N hà nước

n ét cớ bản của nó như trinh bày à trén

như Nhà nước Đ à n g Trong, tổ ch ơ c tríêu đình Tây Sơn

l à m k h á c ngoài Bự 880 c h é p q u i c á c h t ổ c h ứ c t r í è u đ ì n h c ủ a

Sỏ d ĩ có đ iê u n h ư vậy, th e o c h i í n g tôi nghĩ, là do N h à

n h à Lè.

n ư ớc T â y Sơn dù t i ế n bộ mấ v

thì

c ũ n g n h ư c á c N h à n ư ớc t r ư đ c , đề u là N h à n ư đ c p h o n g kiến, đ è u t ồ n tại t r è n cơ sỏ c h i ế m

hứu ru ộ n g đất phong

k iế n

và Bự bó c lột c ủ a giai c ấ p p h o n g kiến đối vđi n h à n d â n Với

cá c h o ạ t đ ộ n g q u ả n lý, đôi t ư ợ n g q u ả n lý nói c h u n g là g i ố n g n h a u t r o n g m ộ t

xã

hòi

vè

cơ b ả n k h ô n g k h á c tr ư ớ c . N h à n ư ớc n ày có t h ể t ổ c h ứ c vè cơ b ả n g iố n g n h ư t r ư ơ c đo Mặt
khác, kh ông ít quan trọ n g là cho đến híc bấy giờ, tro n g hoàn cành hệ tư tưởng N ho giáo
vấn là hệ tư tư ở n g th ố n g trị tr o n g xả hội, chưa th ể xuất hiện các học thuyết quan điểm
t h ố n g t r ị - p h á p lý k h á c n h a u l à m cớ sà lý lu ậ n ch o việc xốy d ự n g và tô c h ứ c n h à nước,
th ì dối vđi N h à n ư ớc T â y Sơn, c á c h t ổ c h ứ c c ủ a cá c n h à n ư ớc t r ư ớ c đó v ắ n là mỏ h ìn h
m ấu m ực và hợp lý.
T r o n g N h à n ư ớc q u ả n c h ủ dưđi

t r ề u Q u a n g T r u n g , t ậ p t r u n g t h ố n g n h ấ t q ư y ẻ n lực

N h à nưđ c là n g u y ê n t á c đ ư ợ c h ố t s ứ c coi
t r o n g tay q u ý ê n
ý chí của

Vua. Sự thừa h àn h ý chí dó, tron g điêu kiộn

n ư ớc từ t r u n g

Vua là

kè n á m

lực tối cao c ủ a N h à n ư ổ c C á c ừ n g Iđp q u a n ỉiẻu chi là kè t h ừ a h à n h

s u n g bởi t í n h c h ấ t q u â n sự . Đ ể bảo
ư ơn g

đến

cá c địa phương tr ọ n g yếu
có q u y ê n

t r ọ n g Điều n à y t h ể hiộn ò chỗ

CÁC đ ịa

đ ả m 8ự t ậ p
phương,

ỉiên tục có ch iến tranh

tru n g thống

nhất cùa quyên

được bổ

lục N h à

Q u a n g T r u n g đổ giao cho c á c co n t r ấ n giơ

Tuy nh iẻn , các con của t n g , chì đượ ' phcng đến tưđc cồng,

h ạ n c h ỉ n h ư viê n q u a n t r á n t h ủ c ủ a t r i ề u d in h

t r u n g ương,

k h ô n g được chi a

đ í t lập thối ấp Do dó, mồ loại bỏ dược các điêu kiệu tạo ra cát cứ (3). Tờ ch iếu khuyến
n ô n g của nhà Vua cho biết,

sự quản

lý của N h à nước ch ặt chẽ đ£n từ n g xả thôn

C ủ n g t h ấ y r ằ n g , t r o n g t ổ c h ứ c N h à nưd c T â y Sơn, c á c h o ạ t

động

h à n h ch i n h và tư

pháp được th ự c hiện k h ô n g khác N hà nưđc Đ à n g Trong, ơ cấp T ru n g ương, hoạt d ộng
tư phAp và hoạt đ ộ n g hành chính được các cơ quan khác nhau đảm nhiệm N h u n g ỏ cấp
địa phương thì chính quỳền c í p này làm cả việc tư pháp và hành chính, k h ô n g có ngạch
quan

tư pháp rièĩig. Đ íẽu này tạo ra khả n ă n g luật lệ có t h ể

được thực

Vè nguyẽn tắc sử d ụ n g quan lại trong N h à nưđc Tôv Sơn, thA'y cổ

thi tùy tiện
mấy đ iểm đ áng

(2)V ũ Q uốc ĩh ỏ n g * P h á p ch ố s ử V iêt N am (c ừ n h ẳ n lu ậ t kho a n à m ttìù n h ẵ t) Tủ s à c h O a i h o c S ài G òn, tr. 3 8 7
(2) Xem tậ p b à i g iả n g lịc h s ử N h à n u ớ c và p h á p Ittặ t V iệt N a m (tư n g u ồ n g ỗ c cỉễn g iữ a thẻ k ỳ th ứ XIX) c ủ a
tru ò n g 0 ạt h o c P h á p ly H à N ội, 1991, tr. 58.
(3) Xetv P han H u y Lê Tìm h iế u vẻ p h o n q trà o n ô n g d â n Tày Sơn N xb G iá o d u e . Hà NỘI, 1961, tr 53-54


ch ú ý T r o n g bộ m á y N h à n ư đc t ừ t r u n g ư ơ n g đ ế n địa p h ư ơ n g , c á c c h ứ c vụ q u a n t r ọ n g
hầu n h ư được giao cho c á c t ư đ n g lĩn h quAn sự, võ q u a n đ á m giứ Đíèu n à y h o à n t o à n phù
hợp vđi m ộ t N h à nước ra đời và tồn tại t r o n g ho àn c ả n h c h i ế n t r a n h Đ ồ n g thời đ â y c ũ n g
là cơ sò cho phẽp đánh giá vê tính chất

quản sự rỗ rệt của tổ ch ứ c N h à nưđc TAy Sdn.

Ta biêt, khi đả trỏ thành người chủ tron g N h à nưđc mới, Q u an g

T r u n g hết 8ƠC coi

t r ọ n g đ è n mổt đội n g ủ q u a n lại có kh ả n ă n g t h ự c t h i q u ỳ ẽ n lực N h à n ư ớ c t r o n g t ì n h
h ì n h mới ph ơ. t ạ p T r o n g lđp q u a n lièu đượ c d ù n g t r o n g bộ m á y N h à nưđc, t r ư đ c
hèt

là

nnùỉụ*

t i đ n g linh gốc n ô n g dân, sau đó là m ộ t s ố q u a n lại, sĩ ph u đượ c giơ lại

và CUÔ1 c u n g là cá c q u a n lại mới được t u y ể n c h ọ n q ua c h ế độ

k h o a cử. Đôi với CÁC q u a n

lại được sư d ụ n g ciưđi thời Lẻ - T r ị n h , nếu q u a con d ư ờ n g m u a q u a n tước thì bị bẩị m i ế n ,
cho vẽ qup là m d á n t h ư ờ n g

Vđi Q u a n g T r u n g , ô n g ý t h ứ c r ấ t rỏ sự c â n t h i ế t

tạ o

ra

lớp q u a n lại r.Kíi, n h ơ n g người t h ự c tồi đê p h ụ n g sự qu ố c gia. C h i n h vì vậy m à b è n c ạ n h
c á c p h ư ơ n g ihiiv' “iiên cử" và v ầ u hfèn", ô n g đả cài tô và d á n đ ư a kh o a c ử t h à n h p h ư ơ n g
th ứ c đào tạo quan lại quan trọ n g
quá

ngần.

Che

Song trén th ự c tố, vđi thời gian tôn tại chính quỳèn

(iộ Khoa cứ c h ư a giúp được m ấ y cho sự h ì n h t h à n h lớp q u a n

lại mđi

t r o n g bộ m a y N h a nướ c (1 >.
Vẻ m ặ t p h á p luật, ngav tử cuối d n ă m 1788, t r ư đ c khi lèn
T r u n g dâ ch ủ í rư ơ n g xây d ự n g m ộ t hộ ìuật r i ê n g để

mỏ

ngôi

H o à n g đế, Q u a n g

đ â u m ô t t r í ê u đại nìổi Ổ n g ý

t h ứ c r ấ t ro sụ c â n thiốt có bộ lu ậ t đó để d â n c h ú n g t u â n th e o n g h i ê m n g ặ t . Tuy n h i ẻ n ,
chù

t r ư ơ n g n à y k h ô n g t h ự c hiệ n được. T r o n g thời gia n tô n tại, N h à n ư ớ c đả ban

m ộ t sô p h á p lu ật vê tò c h ứ c và lẻ nghi N h à nước, khôi p h ụ c k i n h
hóa

như chiếu lên

ngôi, chiếu

tê,

hành

vê tài c h í n h , v á n

câu hiên, ch i ếu k h u y ế n n ôn g, c h i ếu lập nhà học V V . . .

N h ư n g vô ed b à n t r o n g n ẻ n p h á p luật, p h á p l u ậ t n h à Lê t h ế ký t h đ

15 v ẳ n đ ư ợc á p

d ụ n g khArig cổ s ử a đối, bố s u n g gi q u a n t r ọ n g (2)

(1) Xem Trằn Thi V in h
43 44.

T im h iể u về tổ c h ứ c N hà nư ớ c th ờ i Tây Sơn. T ạp c h í N g h iỏ n c ứ u lịc h SỪ, s ố 1 1989. tr.

(2) D in h G'ỡ T rin h S d d , tr. 231.

26