Đóng góp của Nguyễn Phạm Tuân trong phong trào Cần vương cuối thế kỷ XIX (Khóa luận tốt nghiệp)

M CL C
PH N M
1 Lý do ch

U .............................................................................................................1
tài ..........................................................................................................1

2. L ch s v
nghiên c u...........................................................................................2
ng, ph m vi nghiên c u....................................................................................3
ng nghiên c u................................................................................................3
3.2. Ph m vi nghiên c u ..................................................................................................4
4M
n v nghiên c u ................................................................................4
4.1 M
u .................................................................................................4
4.2 Nhi m v nghiên c u ................................................................................................4
u ..............................................................................................4
tài ......................................................................................................4
7. B c c c a Khóa lu n..................................................................................................5
B. N I DUNG.................................................................................................................6
I C NH L CH S VI T NAM (1858 - 1884) VÀ S BÙNG N
C A PHONG TRÀO C
.............................................................................6
i Nam nh
- 1884 ....................................6
1.2 Cu c ph n công kinh thành Hu c a phe ch chi n và s bùng n c a ..............11
.................................................................................................11
.......................................................13
..................................................................................................................20
NGUY N PH M TUÂN VÀ NH

A ÔNG TRONG PHONG
TRÀO C

I TH K XIX.................................................................20
i h c trò c a Nguy n Ph m Tuân .............20
2.2 Nh
a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C
i th k
XIX. ...............................................................................................................................22
là m
al
ng C
...............................22
a Nguy n Ph
là m t trong nh ng nhân v t
ch ch t c
u Hàm Nghi .................................................................................26
2.3 M t s
a Nguy n Ph m Tuân......................................................30
kinh t , chính tr trong th
1788 1884. ...30
a Nguy n Ph m Tuân v
....................................................31
2.4 Nh ng ki n gi i v vi c b b t và cái ch t c a Nguy n Ph m Tuân......................33
2.5 M t s ki n ngh sau khi tìm hi u v danh nhân Nguy n Ph m Tuân....................37
C. K T LU N...............................................................................................................39
TÀI LI U THAM KH O .............................................................................................41

PH N M
1 Lý do ch

tài

Trong ti m th c c a m i
cu

U

i dân Vi t Nam, các anh hùng hào ki t trong các

u tranh ch ng ngo i xâm luôn s n sàng hi n dâng tu i thanh xuân và m ng

s ng c

il

c l p và t do c a dân t c. Nguy n Ph m Tuân

(1842 - 1897), là m t trong nh ng t
Nguy n Ph

i tr i qua khúc quanh c a l ch s

th k XIX, nhi u v

i

c nhà. Trong n a cu i

ph c t p c a l ch s nhân lo i và dân t

cu c cách m ng công nghi p l
b n chuy
thu

u nói trên. Nh

n

t hoàn thành

qu c ch

ti p x y ra;

c Âu - M ; ch
y m nh

c

th c dân Pháp t

c xúc ti n và hoàn

a.
T

thành v

n công cu

c Vi t Nam. M

nh trong vi c t ch c l
l

ng c g ng nh t

ng kháng chi n ch ng ngo

i

ng

i tri u Nguy n liên t c th t b i c trong Nam, ngoài B c.
o không ch

n i cu c t n công c a quân Pháp t i c a bi n

Thu n An, nhà Nguy n bu c ph i ký v
ph i ký k

c

cH

, trao toàn b ch quy n c

c ta cho th c dân Pháp.

o cu c kháng chi n ch ng Pháp, n i b c a tri
Hu

thành hai phái: ch

u hàng) và ch chi n. Chính phong trào

u tranh ch ng Pháp mang tính t phát c a nhân dân
do Tôn Th t Thuy t c

u. Qua m t quá trình chu n b l

Pháp là De Cu cxi b c bách.
khi các s quan P

ng, l i b

ng 4 r ng ngày m

ng lo t nh
n trú). B

md

kinh

i bác c a quân Tôn Th t Thuy t t trên

n v phía Tòa Khâm s

t ng và quy t li t, b n ch huy Pháp ph i h l nh cho quân

lính c th ch sáng. Do trang b kém, chu n b v i vã nên s c chi
tri

ng
, nhân

y n ti c t i tòa Khâm s Hu , cu c n i d y

u. Kho ng 1 gi sáng ngày m
m

n phái ch chi n

n khi tr i sáng rõ, quân

vào n i thành. Quân tri

u ph n công

u c a quân
ng

tan v , Tôn Th t Thuy t ph i bí m

Nghi ra kh i hoàng thành r

n

S , Tôn Th t Thuy t l

Tân S t i Qu ng Tr . T i Tân
C nv

1

iv


thân s phu và nhân dân c

c

ng H

.

ch

e cu c xi li n cho

ng ra b c c a vua Hàm Nghi. Tân S

i cô l p nên th y không an toàn, Tôn Th t Thuy
Nghi sang Lào r i ra B c, r

yH

i

hòng Phú Gia (

ng du huy n Tuyên Hóa (Qu ng Bình) thành l
ng d C n V
B cK

hái

ch ng Pháp.

,s

n tr i kháng Pháp. Trong s

ng ng phong trào C n v

ng ra tuy n m l

ng,

, Nguy n Ph

n Tuyên hóa ra m t vua Hàm Nghi và Tôn Th t

Thuy t. Nguy n Ph m Tuân l p t c
quân th Qu

ng

c kh p Trung K và

ng ra chiêu m trai tráng, l

thân, s

)r i

c nhà vua phong ch

c giao l

b o v tri

iC

Liêm.
Sinh ra, l n lên và tham chính trong m t

n l ch s

ph c t p c a l ch s Vi t Nam, Nguy n Ph m Tuân
tr ng trong phong trào C n v

có nh

u nhân l ch s c

Nguy n Ph m Tuân v n c

c

b ng. Vì v y chúng tôi thi

t cách khách quan và công
vi c nghiên c u m t cách toàn di n v cu

nghi p c a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C
chúng tôi ch n v

phong trào C
2. L ch s v

ng và

i th k XIX. M c dù công cu c C n V

ch ng Pháp cu i cùng th t b

T nh

y bi

là m t vi c làm c n thi t.

:

a Nguy n Ph m Tuân trong
tài khóa lu n t t nghi p c a mình.

i th k XIX
nghiên c u

Qua nghiên c u tài li

chúng tôi th y có khá nhi u công trình c

c ngoài nghiên c u v nhân v t Nguy n Ph m Tuân
Sau khi t p h p các các công trình nghiên c
chúng thành 2 nhóm v i 2 m
m
các nhà nghiên c

m

khác nhau.

, d a vào n i dung chúng tôi

chia

:

c: H c gi

c ngoài có Gosselin v i L' Empire de l' Annam;

c có các công trình nghiên c

L ch s

ng H i t p 1; Qu ng Bình kháng chi n ch ng th c dân pháp (1945
Nguy n Th Hoàn, Lê Thúy Mùi (1992), L ch s Qu ng Bình
S Giáo d

is

o t nh Qu ng Bình xu t b n; Tr

2

ng b th
1954);
ng),

(2001), L ch s Vi t


Nam t

n nay

i h c qu c gia Hà N i; Phan Tr n Chúc (1995) Vua

Hàm Nghi (ký s l ch s ), NXB Thu n Hóa, Hu .
m

nghiên c u, gi i thi u m t cách c th

- Nguy n Tú

(1997), Danh nhân Qu ng Bình T p 2, NXB

i
i (1997), Phong

thi u v n t t ti u s s nghi p cu Nguy n Ph m Tuân. Lê Tr
trào C

Qu ng Bình nh ng nét riêng và chung (t

t t nghi p C

h m L ch s

ih

n 1896), Khóa lu n
ph m Hu

g n4

trang A4 vi t v nhân Nguy n Ph m Tuân. Nguy n Kh c Thái (2014), L ch s Qu ng
Bình, NXB Chính tr - Hành chính dành 4 trang vi t v Nguy n Ph m Tuân và ho t
ng c a ông trong phong trào C

Nguy n T t Th ng - Nguy

ng có

n tìm hi u Nguy n Pham Tuân và phong trào C

chuyên kh o

Qu ng Bình g n 6 trang gi y A4

c S Khoa h c và Công ngh t nh Qu ng Bình

gi i thi u trên trang website c a S .

c bi t NCS. Hà Th S

trong bài vi t

ng Nguy n Ph m Tuân và phong trào C

dành

m t chuyên kh o 9 trang gi i thi u v thân th s nghi p, ki n gi i v vi c Nguy n
Ph m Tuân b b t và nh

a Nguy n Ph m Tuân

n t c a S Khoa h c và Công ngh t nh Qu ng Bình.
Các chuyên kh

nghiên c

c p khá sâu

Tuân song nhìn chung các công trình nghiên c u trên v n
m t cách toàn di n và h th ng nh
t c

c bi t là trong phong trào C

.

n nhân v t Nguy n Ph m
làm rõ v trí l ch s ,
a ông cho l ch s dân

k th a công trình c a nh ng

c, tác gi c g ng tái hi n l i b c tranh toàn c nh v cu
trí l ch s và nh

i

a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C n V

cu i th k XIX m t cách toàn di n và h th ng.
3

ng, ph m vi nghiên c u

3.1

ng nghiên c u

Khóa lu n t p trung nghiên c
- Hoàn c nh l ch s
- Cu
- Nh

c ta n a sau th k XIX.
a Nguy n Ph m Tuân

i, v trí và s nghi p c a Nguy n Ph m Tuân trong L ch s .
a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C

3

nh v
g


3.2. Ph m vi nghiên c u
+V

vào ph m vi ho

ng c a Nguy n Ph m Tuân chúng

nh không gian nghiên c u là khu v c 2 t nh: Hà T nh và Qu
là khu v c t

ng H

c bi t

n Minh Hóa.

+ V th i gian: khóa lu n ch y u t p trung nghiên c u th i gian Nguy n Ph m
Tuân s ng và ho

ng trong th k XIX.

4M

n v nghiên c u

4.1 M

u

M

c u c a khóa lu n là trình bày m t cách toàn di n và h

th ng nh ng

a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C n V

i th

k

4.2 Nhi m v nghiên c u
th c hi n m
nhi m v

tài t p trung gi i quy t nh ng

n sau:

Th nh t: tái hi n l i b i c nh l ch s Vi t Nam t 1858 - 1888
Th hai: gi i thi u m t cách chi ti t c th cu
Tuân và nh

i s nghi p Nguy n Ph m

a ông cho l ch s trong phong trào C

i th k

XIX.
5

u

- Th c hi
và l

tài tác gi
mc

n duy v t l ch s

ng C ng s n Vi t Nam v l ch s .

s d ng h th

u c th

-

u lý thuy

pháp c a chuyên ngành l ch s
th i k t h p m t s
xác minh tài li

ng th i chúng tôi

ch s
ành b tr

khai thác thông tin ph c v

-

n giã dân t c h

6

y us d
ng
t ng h p, phân tích, th ng kê,

tài.

t p h p tài li u

.

tài

+ V m t lý lu n:
- Khóa lu n s t p trung gi i thi u làm rõ cu

i s nghi p và nh

c a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C n V

4

i th k XIX.


- Th c hi n Khóa lu n còn giúp tác gi hi u rõ
s Vi t Nam c

v l ch s Qu ng Bình và l ch

i

+ V m t th c ti n:
- Th c hi n Khóa lu

u giúp tác gi làm quen v i vi c nghiên c u khoa

h c.
- Khóa lu

ph

cm

c tài li u khá phong phú v

ng Nguy n Ph m Tuân và phong trào C

ng

i th k XIX cho nh ng ai

tài này.
7. B c c c a Khóa lu n
Ngoài ph n m

u, n i dung và k t lu n thì b c c c a Khóa lu

: B i c nh L ch S Vi t Nam (1858

c trình

1884) và s bùng n c a phong

trào C

1.1

i Nam trong nh

1.2 Cu c ph n công
phong trào C

(1858

1884).

kinh thành Hu c a phe ch chi n và s bùng n c a

(tháng 7/1885).
: Nguy n Ph m Tuân và nh

a ông trong phong trào C n

cu i th k XIX.
h và nh
2.2 Nh

i h c trò c a Nguy n Ph m Tuân.

a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C

i

th k XIX.
2.2.1

th

2.2.2

a Nguy n Ph m

v t ch ch t c

u Hàm Nghi.

2.3 M t s

al

ng C

ng Bình.
là m t trong nh ng nhân

a Nguy n Ph m Tuân.
kinh t và chính tr trong th i gian Nguy n Ph m Tuân làm

m t quan

1788

1884).

óng góp c a Nguy n Ph m Tuân v

2.4 Nh ng ki n gi i v vi c b b t và cái ch t c a Nguy n Ph m Tuân.
2.5 M t s ki n ngh sau khi tìm hi u v danh nhân Nguy n Ph m Tuân.

5


B. N I DUNG
I C NH L CH S

VI T NAM (1858 - 1884) VÀ S

BÙNG N

C A PHONG TRÀO C
1.1

i Nam nh
m quy

- 1884
c ngày th c dân Pháp n súng xâm

c), nhà Nguy

c phát tri n v ng m

làm

cl i

c ti p t c lâm vào kh ng ho ng. Tri u Nguy n không

thi t l

c m i quan h g n bó v i nhân dân, ch lo t p trung ch y u vào vi c gi

v

n, c ng c quy n l i giai c p th ng tr

vào m t h

ng l c h u cùng v i mô hình kinh t xã h i không còn thích h p nên

c n tr s phát tri n c

a, nhà Nguy n l i d a

c.

i di n v i cu

c c a Pháp, ch

phong ki n Vi t Nam l i càng

lâm vào tình tr ng lúng túng vì ti m l c dân t
tr

n th

suy gi m nghiêm tr ng, tình

kh ng ho ng tr m tr ng v nhi u m t.

- V kinh t :
+ Nông nghi p
Tình hình ru

t:

n

u th k XIX, tình hình ru

t-

xu t chính c a nông nghi p và là n n t ng kinh t ch y u c a xã h i
Ch ng h
th i Lê, b

, quan l i B

us n

t ra hàng lo t

Ru

n cu i

ng hào kiêm tính m i ngày m t quá. Nay xin phàm ru

ud nc v s
quân c p. L i
T lo

l i ba ph n, còn b y ph n giao cho xã dân
trong s quân c

l i 2/10 ch c p cho dân m i v

h t lu

i ru ng công làm ru

t s vi c công mà c m bán ru
c th
T

.

dân xiêu tán nhi u, ru

a, do s sách m t mát
t b làng bên chi m

1803 - 1818, Gia Long cho ti n hành m

ab

cáo: T ng di n tích ru

ul
tc ac

tl p

c là 3.076.300 m u và 26.750 kho nh. Th i
ab

H

th c canh là 4.063.892 m
t c 17%. N n ch p chi m ru

c ru

H chính th c báo

Minh M ng, sau nhi u l n l
ru

c

c bi

c

(1840): T ng di

t

ng di n tích ru ng là 3.396.584 m
tc

a ch

6

iv

t công và ru

t


c a nông dân

các th k v

c kh c ph c mà càng tr m tr

nông dân nghèo vào c nh b

tt

phiêu tán, ho c cày thuê cu

n ru

tc

ib

a ch phong ki n.

Kinh t nông nghi p th i Nguy
c (v k thu t)

tc

y

t s m t phát tri

n

t ra kh

k

c s n xu t phong ki n c

truy n, thiên tai, m t mùa d ch b nh x

ng l

n cu c s ng

c a nhân dân. [ 5; 450]

+ V công nghi p:
c, b ph n th công nghi p n
gi m t v trí r t quan tr
B c Thành ti n c

, Gia Long cho l

n k m, giao cho
c, c 130 quan ti n m

ng trong kho. Th công nghi p nhân dân v n b chính sách

ng c

c kìm hãm nên không phát tri

c bi

c.

t l n th t b

Huy Tr nh cùng th
Minh M

n

1812, nhà Nguy

c qu

i 100 quan ti

c th i Nguy n

c thuy n máy ch y b

n c u Ng Hà xem ch y th

nhanh nh

th

c và
ng, th ch y

ng l i cho th theo m u tàu ch y b ng
c lo i l n m i mua v

m t chi c khác b h ng

g m t chi c khác ki u m

y là v i s

nguyên c

ic

a ch a

u tiên, Vi

c r ng thành t

c các tri u

vua sau phát huy. Ngành công nghi p v n trong tình tr ng nghèo nàn các ngành khai
m

i

thu t khai thác v n mang tính th công, l c h u v i quy mô

nh .
+V

p:

-N

chính sác

tr ng nông

h n ch s phát tri n c a

p. M t m

nguyên li u công nghi p, m

m t s ít c a bi
hóa tri

cn

t ra nhi u lu t l ch t ch

n ng vào các m t hàng thi t y
- Ngo

a tri
c quy n buôn bán
ki m ch

i s ng c a nhân dân.

hà Nguy n th c hi
c ngoài lui t i buôn bán, ch
n; l i c m tàu thuy

b quan t a c

, ch m

c nh p vào nh ng hàng
a.

7

c khi

lâm chung Gia Long d n dò Minh M ng r
m

u ki

không

c cho h (t

, r ng s sinh tai h a v

i pháp)

. Các vua Nguy n lo s s

cc

a h n ch

t tích c c c a kinh t hàng hóa b tri t tiêu d n t i s sa sút c a nông nghi p,
th công nghi p.
+ V qu c phòng:
i nhà Nguy n là m

o. Ngay t

u, các vua Nguy n

t phép gi n binh, tùy t ng vùng mà l y lính theo t l khác nhau:
- T Qu

n Bình Thu

- T Biên Hòa tr
-T

y m t lính.
y m t lính.

ra 5 n i tr n B

y m t lính.

- 6 ngo i tr n B

y m t lính.
binh, c m binh và tinh binh. Các tr

t thêm bi

.L i

quê, m t phiên t

ra có 6 v th

các h i kh u. Sang

th i Minh M ng, t ch c binh ch
th

Ngoài

c hoàn thi n g

các binh ch nh: b binh,

ng binh, k binh và pháo binh.
Ngoài b binh g

a t ng t nh,

ng binh th c s tr thành m t binh ch ng m nh t th i Minh M ng.

ng binh

c phân b
-B

i, 750 lính, 110 th t voi.

- Ngh

i, 500 lính, 75 th t voi.
i, 200 lính, 30 th t voi.
i, 150 lính, 21 th t voi.

- Qu ng Bình, Qu ng Ngãi, Thanh Hóa: m i t

i, 100 lính, 15 th t voi.

- Qu ng Tr , Phú Yên, Bình Hòa, Bình Thu n, Ninh Bình: m i t

i, 50

lính và 7 th t voi.
th i Minh M
Tóm l i,
hu n luy

,m iv

i, 15.000 lính, 150 th t voi.

y, s voi chi n

c kho ng 450 th t.
i th i Nguy n r

i ch ch y

n áp các cu c kh

p t t nh

tranh c a dân chúng ch không hu n luy n nhi

8

chi

u trên chi

c
u

ng chính


n ít, l
là tay ngang, không ch

ng lính th y l i không chuyên nghi p, h u h t

c sóng gió trên bi

y u là dao,

ng có ít và l i r t l c h u.
+ V chính tr :
-

i n i: Các vua nhà Nguy n t

ch ra s

ng ch

c a dòng h

n Minh M ng, Thi u Tr , T

quân ch chuyên ch nh m duy trì quy n th ng tr lâu dài

c phong ki n th i Nguy n mang n ng tính b o th , ng

g t b nhi

x

c bóc l t nhân dân. N i b t

nh t trong xã h i lúc này là n n chi

t và t p trung ru

tc

a quan l

a ch , n n

tô thu và lao d ch

nhi u khi tr thành gánh n ng kh c nghi

i v i th n dân.Nông dân th i Nguy n v n

t b ng hi n v

c mu n tránh th
t

i m i,

ngh c i cách c a m t s quan l i và s

giai c p phong ki n t

n p tô thu ru

c

p thay b ng ti n (g

in

y nông dân vào c nh b n cùng.

dân l y làm kh

t th

n n dân chúng b

thu

i ta rên xi t

má và lao d

Riêng v ch

v.v

lao d ch, m t s

c ngoài ch ng ki n t n m t c nh

th i Nguy n -

ng,

i Pháp (Guérard) nh

m i cách, s b t công và l

th

c

c bi t vi c xây thành Phú Xuân

u t ra ng

ng c a

hàng ngàn hàng v n dân phu.

iv

i cho r ng vua Gia Long r ng rãi v i Thiên Chúa

giáo, ch

o này ch b
cl

nh t

u t th i Minh M ng. Ý mu n nói vua k v

pc

c t cho

chúng ta m t cái nhìn khác h n: Ngay khi còn d a vào các th
u nghi ng g m s chính
nh

mình..
i ban thêm các ch d c

nh ng v
s

o. Ti p theo các ch d là

và giáo dân. Theo tinh th n c a các ch d này thì b t c giáo

b t trên tàu ngo i qu c lén vào n

9

ub x t ,b tc

a


c giáo s ho
b x t . Các vua Thi u Tr , T
K ho

c ti p t c ban hành các ch d c

o Thiên Chúa.

c ta c a th

v n thi hành chính sách c

c

o. Vi c tr n áp giáo s và giáo dân còn di n ra d d i

th i Minh m
ra l

c ban ch d c

ng 30 nén b c cho k nào b

c m t giáo s . Nh ng giáo s

t i n ng thì x theo hình ph t bu
v i các giáo s b n x n u không ch u b
nh

o l n th nh t,

và v t xu ng bi

i

o thì ph i kh c ch vào m

c.
B máy quan l i th i Nguy n nói chung không c ng k

song không vì th mà b t t

o,

enho

i Pháp)

n xét:

, vua quan bóc l t th m t . Công lí là n t món hàng mua

bán, k giàu có th công khai sát h

i nghèo và tin ch c r ng v i th l

ti n, l ph i s v

o d : Nghiêm c m

l i d ch và k gi kho không
cho dân thì gi
- V

c ki m c làm khó d

yêu sách, n

i ngo i:
c sau gi

n ph

Ngay sau khi kéo quân ra

mù quáng.

n Ánh sai s sang nhà

Thanh c u

i c s sang tuyên phong

cho vua Gia Long t

nh l

p c ng m t l n. Nhi u chính

sách, thi t ch chính tr

c các vua

Nguy n ti p thu, v n d ng, co
V

ng m u m c tr

c láng gi
c l n, l n át, bu

V

c.
p nhà Nguy n thi hành chính

c này ph i l thu c.
ây nhà Nguy n

ct

ngh m c a

quan t a c

buôn bán, t ch

quan lãnh s l p quan h ngo i giao c
c

tai h i

[5; 441]

V i nhà Thanh: các vua Nguy

kh

ng

iv

ngh xin m
t khác chính sách

i v i giáo s

oc

n Pháp và Tây Ban

c.

Nh
u ki

ng c

o c a vua T

c c a th

c di n ra gi a lúc nh ng

i. B i v y khi giám m

10


xu t vi c can thi p b

c vào Vi t Nam thì l p t

trong chính gi
quy

c h u h t các t ng l p

i Pháp ng h . K t qu là ngày 22/04/1857, Naponéon III

nh thành l

ng Nam K

m xét l i hi

v

i Nam ph i m c a bi

b n Pháp và ch m d t chính sách c

o, cho giáo s

o. Vì phía Pháp không th c hi

c t do truy n

c nh ng cam k t trong n i dung Hi

c Véc
c

ta.
Ng

n Pháp và Tây Ban Nha n súng xâm
c ta t

ng. T

1867); B c k 1873

àN

m Nam K (1859-

1874 và 1982-

ánh chi m c a Thu

1883. Sau nh ng th t b i liên ti p và b uy hi p nghiêm tr ng khi Pháp chi m c a bi n
Thu n An Tri

n ph i ký k

c Patonot (6/6/1884) trao ch quy
n Pháp
vi

c Hác M

u

c ta cho Pháp.

hoàn thành công cu c

c ta và chu n b ti n hành

thi t l p ách th ng tr và bóc b t.
+ V xã h i: K t
phong ki

n Ánh

i di n cho th l

a ch phong ki n l i th i nên nhà Nguy

hành hàng lo t chính sách

i l p gay g t v i nhân dân. D

xã h i là gi a nông dân v

a ch phong ki

thêm gay g t

mâu thu n
u Nguy

d n t i s bùng n phong trào kh

ch
sách c a tri u Nguy
sách c

c

nc a

i di n) càng

n nh n ra. Rõ ràng, chính
c mòn, l c ki

i v i Thiên chúa giáo
t dân t c ta vào th b t l

thi

m r , quy t li t

n 500 cu c kh

N i b chia r

, tái l p l i ch

l i thi hành chính
t tri n.

c cu

a pháp

[3; 5].
1.2 Cu c ph n công

kinh thành Hu c a phe ch chi n và s bùng n c a

phong trào C
1.2.1

11


Trung khi quân

i, trong tháng 6

nh,

i. Trong
7

(2

8

1883

1884).

Ngày 1

7
g thành

3; 18]

12


1.2.2
Ngày 4 tháng 7
là ha

Sông

s

[5]

êm 4, sáng ngày 5 tháng 7

1885

Quán Pháp

trong t

mái nhà và
tù

nhân
háy

13

.

Pháp
Pháp

Pháp

i

i

14


.

này.

Binh và các

dân Nam

Hoàng gia

T

y

c

S

[2; 9].
+

P

:

15


-

;

n
là trung

ra do
[11; 76]
G

này phong trào

liên

[2; 17]
-

hai

1

và trung du.
l
.

- 1892)
-

16


thân

còn thích h
có tính c

[16; 80]

+ Khái quát

k
. Nhân

; 21].

-1888,
Bình. P

sông Gianh có

Nam

rang

1888:

17


àm Nghi ban ra, m

; .26]

nh

hì quân Pháp

Hòn Bàu Mói (Mai Hóa

Tuyên Hóa) X

Tuyên Hóa

Vùng nam sông Gianh

có c
công giáo;

[4; 22],

lòng vì vua,
,

[4; 28]

ngon,

18


Nhân dân
phong trào: n

,

quân

Xuân Mai
xóm Bàu (Hà Công

ình tay sai (

[2; 73]
-

-

19

khác nhau tham gia

xã Mai


NGUY N PH M TUÂN VÀ NH

A ÔNG TRONG

PHONG TRÀO C
2.1 Quê

,

I TH K XIX

nh

tu i h c trò c a Nguy n Ph m Tuân

Nguy n Ph

Nhâm D n (1842) m

t là T

u Minh Phong, quê

Võ Xá, ph Qu ng Ninh (nay là

ng H

thành ph

Bình). C t v n h ph m vì m c t i v i tri
sang h Nguy

i (1887),
làng Kiên Bính, t ng
ng H i, t nh Qu ng

i tr n vào Qu

i

tránh s truy lung. Ông sinh ra trong m

i là công th n nhà Lê
H i) có nhi

c, nhi u

i tri u Nguy n

i thi c

ng

t, h Nguy n Ph

thành tích khoa c

n làm r ng danh

c bi t c hai cha con Nguy n Ph

c nhân và làm quan cho tri u Nguy n.
Do có ch gái l y ch ng
nh

Kiên Bính nên c t c a Nguy n Ph

i Nguy

c

o (thân sinh Nguy n c a Nguy n Ph m Tuân)

m i dung ch Ph m làm lót tên con là có ý mu n ghi l i g c tích h
ov nd y

qu c t giám trong thành Hu

i là tri huy

t trong 2 huy n thu c ph Qu ng Ninh t nh Qu ng

Bình (sau nh p vào ph

y). Cha m t s m lúc Nguy n Ph m Tuân m i lên 6 tu i. Nhà

nghèo, l i là con th
Vì

g

i giúp m công vi c n i tr trong nhà.

ng, v n ham h

m

i th i Minh M ng và Thi u Tr ,sau

ng tr n m

n nghe th y gi ng bài. Th y v y

x p vi

và h c gi

c mu
c ch

ng t

1874 ông thi h

c

ti

L

c b làm Hành T u B

c tri
n hành xu t s c nhi m v

c ch
c giao. Vì th

ng hàm Bi n tu và

n Ph
huy
t t
quê

c Th . Khi nghe tin kinh tành th t th
i nhà c

t thông minh

c. Chán c nh tri

c tang làm tri ph
i tuy t m nh r i

u hàng gi c ông b quan v

ng H i. Khi có chi u C

ng

l

n v i vua Hàm Nghi.

20


Tháng 10/1885, ông g p Tôn Th t Thuy

c phong H ng

L t Khanh, sau sung tán lý quân v
vi

t Thuy

cc u

y nhi m cho ông thành l
ng có quy

v i ch

u khi

hà

m tr xu ng. Tháng

n Thác Dài th t th , quân

a phong

i Tôn Th
Th

vua Hàm Nghi ra B

c Tôn

ng ý, ông cùng 2 viên tham bi n, m t lãnh binh và kho
di chuy n vua ra B c, không may gi

ph i v l i C

u tr

ch bang

ng c quy t li t. Ông b

m v n vùng d y c m

i úy Mu Tô b n tr

n Minh C m. K

u tr , khi

i c n v , h ra s c ch ng c

ch gi t ch t. Nguy n Ph m Tuân m

không khu t ph

ng ông b b nh

n ch

còn l i m

ông v

n 60 lính

c m t tên ph n b i d

vào r ng C Liêm. Sáng ngày 9/4/1887 gi c b t ng

ub

ng

t nhi u th

c b t và gi i
n d gi mua chu

c ông. Ông kh ng khái tr

ng, con ch t vì cha, tôi ch
Nói v

[2; 55].

t không ch

t lòng trung thành v

sánh mình v i Bá Di, Thúc T

c g i th

c, t

n khám và c t thu c

m thu c và phun vào m
gi sáng thì ông m t. Không mua chu c, khu t ph c n i Nguy n Ph m Tuân gi
tr thù ông m t cách hèn h . Chúng ch

u ông c m c c bêu

ch Minh C m và th xác ông xu ng sông. Gi c ra l nh c

Nguy n Ph

sông Gianh ngay c nh
c ai v t xác
i Kinh Thanh (Chân

Hóa

ng c m v t xác ông lên. Hai cha con ông Bàng thuê dân chài
c th c p c a Nguy n Ph

cùng khâm ni m và mai

táng t

nh yên khu v c Tuyên

Hóa. Hi p qu
b c m Nguy n Ph

nc

con ông Bàng và xin

Di Luân (Qu ng Tùng

Qu ng Tr ch

Qu ng

Bình).
Nguy n Ph m Tuân có nhi u v

có m t bà có con cháu truy

ngày nay mà thôi. Riêng có bà v
kháng chi

ng theo Nguy n Ph m Tuân
cho phong trào C

21

n


Bà Ph m Th Tuy là v ba c a danh nhân l ch s Nguy n Ph m Tuân. Bà l y
hi u: L c H i T

ng kháng chi n vào ra ch n r ng núi, tr n m
c nhi

c vua Hàm Nghi phong t ng danh

hi

t t i thi

Th ch Hóa, Tuyên Hóa) n

tu i [2; 56].
Theo gia ph dòng h Nguy n Ph m là h u du
Tuân v

, Nguy n Ph m

c dòng h Ph m, chính quê

t ng Xuân Canh, huy
h Nguy

T

ng, xã L c Canh,
nh B c Ninh vào Thu

i ra

kh i b truy lùng và nh p t ch làng Kiên Bính.

Gia ph dòng h Nguy n Ph m

ph

ghi, t khi ông cao t là Nguy
Nguy n Doãn, Nguy

ng H i còn

i h ra h Nguy n thì l y ch lót là

c, Nguy

i thân sinh c a Nguy n

Ph m Tuân m i dùng ch

nh c l i g c tích c a

dòng h

t tên là Nguy n Ph m Tuân.
1884, tu ch nh l i gia ph ông có ghi:
i th t tr v
T

c là h Ph m

i cao t tr v sau là h Nguy n

Nay truy n v sau là Nguy n Ph
Ki

c, Giáp Thân, t

2.2 Nh

V

a Nguy n Ph m Tuân trong phong trào C n

cu i th k XIX.
2.2.1 T

là m t

c al cl

ng C n

a Nguy n Ph m Tuân trong vi c t p h p l

a

.

ng
c

ng kh
Bình. T

t Thuy t ch y ra Qu ng
uy n Ph

p ti p ki n vua Hàm Nghi sau c quá trình
vua Hàm Nghi, Tôn Th t Thuy t,

Nguy n Ph
nghi p c

ng và r
c, c

t

, Nguy n Ph

nhi m, trao gi tr ng trách trong phát tri
tr ng c a phong trào C

c, g n bó cùng nhau trong s
c vua Hàm Nghi tín
ng l

ng quan

nh Hàm Nghi và Tôn Th t Thuy t v i ch c

22