Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học cây Vàng tâm (Magnolia fordiana) làm cơ sở cho việc bảo tồn các loài thực vật quý hiếm tại khu bảo tồn thiên nhiên Phia Oắc Phia Đén tỉnh Cao Bằng (Khóa luận tốt nghiệp)

1

I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

I H C NÔNG LÂM

TR N V N

“NGHIÊN C U M T S
TÂM (magnolia fodiana) LÀM C

C

C I M SINH H C CÂY VÀNG
S

CHO VI C B O T N CÁC

LOÀI TH C V T QUÝ HI M T I KHU B O T N THIÊN NHIÊN
PHIA O C – PHIA ÉN T NH CAO B NG’’.

KHÓA LU N T T NGHI P
H

ào t o

: Chính quy

Chuyên ngành : Lâm nghi p
Khoa

: Lâm nghi p

Khoá h c

: 20011 – 2015

Thái nguyên, n m 2015

IH C


i

L IC M

N

Sau m t th i gian h c t p và nghiên c u t i tr

ng

i h c Nông Lâm

Thái Nguyên, tôi ã trang b cho mình ki n th c c b n v chuyên môn d
s gi ng d y và ch b o t n tình c a toàn th th y cô giáo.

i

c ng c l i

nh ng ki n th c ã h c c ng nh làm quen v i công vi c ngoài th c t thì
vi c th c t p t t nghi p là m t giai o n r t quan tr ng.
Xu t phát t
tr

nguy n v ng c a b n thân,

ng, ban ch nhi m khoa Lâm Nghi p và s h

c s

ng d n tr c ti p c a th y

giáo ThS. Nguy n Tu n Hùng , tôi ti n hành nghiên c u
m ts

nh t trí c a nhà

tài: “Nghiên c u

c i m sinh h c cây Vàng tâm (Magnolia fordiana) làm c s cho

vi c b o t n các loài th c v t quý hi m t i khu b o t n thiên nhiên Phia
O c - Phia én t nh Cao B ng”
Trong th i gian nghiên c u

tài,

c s giúp

, ch b o t n tình c a

th y giáo ThS. Nguy n Tu n Hùng và các th y cô giáo trong khoa cùng v i
s ph i h p giúp
én và ng

i dân

c a các ban ngành lãnh
a ph

ng tôi ã hoàn thành khóa lu n úng th i h n. Qua

ây tôi xin bày t lòng c m n sâu s c nh t
Lâm Nghi p, th y giáo h
ban

o khu b o t n Phia O c – Phia

n các th y cô giáo trong khoa

ng d n ThS. Nguy n Tu n Hùng , xin c m n các

o, các cán b ki m lâm khu b o t n thiên nhiên Phia O c – Phia én và

bà con trong khu b o t n ã t o i u ki n giúp tôi hoàn thành khóa lu n.
Do trình

chuyên môn và kinh nghi m th c ti n còn h n ch do v y khóa

lu n không tránh kh i nh ng thi u sót. Tôi kính mong nh n
các th y cô giáo cùng toàn th các b n

khóa lu n này

c s giúp

c a

c hoàn thi n h n.

Tôi xin chân thành c m n!
Thái Nguyên,tháng n m 2015
Sinh viên
Tr n V n

c


ii

L I CAM OAN

Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u khoa h c c a b n thân
tôi. Các s li u và k t qu nghiên là quá trình i u tra trên th c

a hoàn toàn

trung th c, ch a công b trên các tài li u, n u có gì sai tôi xin ch u hoàn toàn
trách nhi m.

Thái Nguyên, ngày

tháng

n m 2015

XÁC NH N C A GVHD
ng ý cho b o v k t qu
tr

cH i

Ng

i vi t cam oan

ng khoa h c!

ThS. Nguy n Tu n Hùng

Tr n V n

XÁC NH N C A GV CH M PH N BI N
Giáo viên ch m ph n bi n xác nh n sinh viên
ã s a ch a sai sót sau khi H i
(Ký, h và tên)

ng ch m yêu c u!

c


i

M CL C
Trang
PH N 1 M
U .......................................................................................... 1
1.1. t v n ................................................................................................ 1
1.2. M c tiêu ................................................................................................... 3
1.3. Ý ngh a c a tài ..................................................................................... 3
1.3.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u khoa h c ...................................... 3
1.3.2. Ý ngh a th c ti n ................................................................................... 3
PH N 2 T NG QUAN NGHIÊN C U ......................................................... 4
2.1. C s khoa h c c a nghiên c u ................................................................ 4
2.2. Tình hình nghiên c u trên th gi i và Vi t Nam ....................................... 5
2.2.1. L c s phát tri n và tình hình nghiên c u trên th gi i ........................ 5
2.2.2. Tình hình nghiên c u Vi t Nam ....................................................... 10
2.3. i u ki n t nhiên, dân sinh, kinh t c a khu v c nghiên c u ................ 15
2.3.1. i u ki n t nhiên khu v c nghiên c u. .............................................. 15
2.3.2. Tình hình dân c , kinh t ..................................................................... 19
2.3.4. C s h t ng ....................................................................................... 23
2.4. Nh ng thách th c và c h i .................................................................... 24
2.4.1. C h i và thu n l i trong b o t n và phát tri n b n v ng..................... 24
2.4.2. Khó kh n và thách th c trong b o t n và phát tri n b n v ng ............. 25
PH N 3

I T NG, N I DUNG VÀ PH NG PHÁP NGHIÊN C U . 26
3.1. i t ng nghiên c u và ph m vi nghiên c u ........................................ 26
3.1.1. i t ng nghiên c u .......................................................................... 26
3.1.2. Ph m vi nghiên c u ............................................................................. 26
3.2. N i dung nghiên c u .............................................................................. 26
3.3. Ph ng pháp nghiên c u ............................................................................. 27
3.3.1 Ph ng pháp thu th p s li u ................................................................. 27
3.3.2. Ph ng pháp phân tích và x lý s li u ............................................... 29
PH N 4 K T QU VÀ PHÂN TÍCH K T QU ......................................... 34
4.1. c i m s d ng và s hi u bi t c a ng i dân v loài cây. ................. 34
4.1.1. S hi u bi t c a ng i dân v loài cây Vàng tâm. ............................... 34
4.1.2. c i m s d ng loài cây Vàng Tâm ................................................. 36


ii

4.2. c i m v phân lo i c a loài trong h th ng phân lo i ........................ 36
4.2.2. c i m hình thái thân cây ................................................................ 36
4.2.3. c i m c u t o hình thái lá ............................................................... 38
4.2.4. c i m c u t o hoa, qu ................................................................... 38
4.3. M t s
c i m sinh thái n i loài Vàng tâm phân b . ........................... 40
4.3.1. c i m tàn che n i loài Vàng tâm phân b .................................. 40
4.3.2. c i m t ng cây cao ......................................................................... 41
4.3.3. c i m v tái sinh c a loài ............................................................... 41
4.3.4. c i m cây b i, dây leo và th m t i n i có loài Vàng tâm phân b 43
4.3.5. c i m t n i loài cây nghiên c u phân b ..................................... 45
4.4. c i m phân b c a loài...................................................................... 46
4.4.1. c i m phân b trong các tr ng thái r ng ........................................ 46
4.4.2. c i m phân b theo cao ............................................................. 47

4.5. S tác ng c a con ng i n khu v c nghiên c u và ng v t ............ 47
4.6.
xu t m t s bi n pháp phát tri n và b o t n loài................................ 50
4.6.1. xu t bi n pháp b o t n .................................................................... 50
4.6.2.
xu t gi i pháp phát tri n loài .......................................................... 52
PH N 5 K T LU N T N T I VÀ KI N NGH ........................................ 53
5.1. K t lu n .................................................................................................. 53
5.2. Ki n ngh . ............................................................................................... 54


iii

DANH M C CÁC T

DSH

VI T T T

: a d ng sinh h c

LSNG

: Lâm s n ngoài g

OTC

: Ô tiêu chu n

IUCN

: Liên minh b o t n thiên nhiên qu c t

UBND

: y Ban Nhân Dân

GVHD

: Giáo viên h

KBT

: Khu b o t n

CTTC

: Công th c t thành chung

ng d n


iv

DANH M C CÁC HÌNH
Trang
Hình 4.1. Thân cây Vàng tâm ........................................................................ 37
Hình 4.2. Lá Vàng tâm .................................................................................. 38
Hình 4.3 Qu Vàng Tâm ............................................................................... 39
Hình 4.4. Hoa Vàng tâm .................................................................................39

Hình 4.5. N hoa Vàng tâm ........................................................................... 39


v

DANH M C CÁC B NG
B ng 4.1. Th ng kê s hi u bi t c a ng i dân v loài cây Vàng Tâm..........35
B ng 4.2. Kích th c thân loài cây Vàng tâm ............................................... 37
B ng 4.3. o m kích th c lá .................................................................... 38
B ng 4.4. c i m tàn che n i có loài cây Vàng tâm .............................. 40
B ng 4.5. Công th c t thành sinh thái t ng cây g ....................................... 41
B ng 4.6. K t qu t ng h p i u tra ph u di n t ........................................ 45
B ng 4.7.
che ph cây b i trong OTC n i có cây Vàng tâm phân b ....... 44
B ng 4.8.
che ph c a dây leo và th m t i trong OTC n i có cây Vàng
tâm phân b .................................................................................................. 44
B ng 4.9 Công th c t thành tái sinh n i có loài vàng tâm phân b .............. 42
B ng 4.10. Ngu n g c tái sinh cây Vàng tâm ................................................ 42
B ng 4.11 M t tái sinh c a loài Vàng tâm 2 OTC (16,17) ..................... 43
B ng 4.12. Ch t l ng tái sinh cây Vàng tâm ................................................ 43
B ng 4.13. Phân b theo các tr ng thái r ng................................................. 46
B ng 4.14 Phân b sinh tr ng theo
cao c a loài ..................................... 47
B ng 4.15. T ng h p s li u tác ng c a con ng i và v t nuôi trên các
tuy n o ........................................................................................................ 48


1

PH N 1
M
1.1.

U

tv n
R ng là tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá c a trái

t nói chung và

c a m i qu c gia nói riêng. Ngoài ch c n ng cung c p nh ng lâm s n ph c
v nhu c u c a con ng

i, r ng còn có ch c n ng b o v môi tr

r ng là n i l u gi các ngu n gen

ng th c v t ph c v cho cho các ho t

ng s n xu t nông lâm nghi p. R ng có
a d ng sinh h c ( DSH).

ng sinh và

c nh ng ch c n ng ó là nh có

DSH là m t trong nh ng ngu n tài nguyên quí

giá nh t, vì nó là c s c a s s ng còn, th nh v

ng và ti n hoá b n v ng c a

các loài sinh v t trên hành tinh chúng ta. Nh ng hi n nay dân s th gi i t ng,
nhu c u v lâm s n t ng d n

n khai thác r ng quá m c và không khoa h c

làm cho di n tích r ng b suy gi m nghiêm tr ng kéo theo suy gi m
Chính vì v y loài ng
s suy gi m v

i ã, ang và s ph i

DSH d n

ng tr

c m t th thách, ó là

n làm m t tr ng thái cân b ng c a môi tr

kéo theo là nh ng th m h a nh l l t, h n hán, l
nhi m môi tr

DSH.

ng

t, gió bão, cháy r ng, ô

ng s ng, các c n b nh hi m nghèo… xu t hi n ngày càng

nhi u. T t c các th m h a ó là h u qu , m t cách tr c ti p hay gián ti p c a
vi c suy gi m DSH.
Vi t Nam

c coi là m t trong nh ng trung tâm DSH c a vùng ông

Nam Á. T k t qu nghiên c u v khoa h c c b n trên lãnh th Vi t Nam,
nhi u nhà khoa h c trong và ngoài n
trong 10 qu c gia

c

u nh n

nh r ng Vi t Nam là m t

Châu Á và m t trong 16 qu c gia trên th gi i có tính a

DSH cao do có s k t h p c a nhi u y u t .
Tuy nhiên, tài nguyên r ng Vi t Nam ã và ang b suy thoái nghiêm
tr ng do nhi u các nguyên nhân khác nhau nh nhu c u lâm s n ngày càng
t ng, vi c chuy n

i m c ích s d ng

t, khai thác quá m c, không úng

2

k ho ch, chi n tranh… Theo s li u mà Maurand P. công b trong công trình
“Lâm nghi p

ông D

ng” thì

tri u ha r ng t nhiên v i

n n m 1943 Vi t Nam còn kho ng 14.3

che ph là 43.7% di n tích lãnh th . Quá trình

m t r ng x y ra liên t c t n m 1943

n

u nh ng n m 1990,

c bi t t

n m 1976 -1990 di n tích r ng t nhiên gi m m nh, ch trong 14 n m di n
tích r ng gi m i 2.7 tri u ha, bình quân m i n m m t g n 190 ngàn ha
(1.7%/n m) và di n tích r ng gi m xu ng m c th p nh t là 9.2 tri u ha v i
che ph 27.8% vào n m 1990 (Tr n V n Con, 2001). Vi c m t r ng,
ph gi m,
tr

che

t ai b suy thoái do xói mòn, r a trôi, sông h b b i l p, môi

ng b thay

i, h n hán l l t gia t ng, nh h

s ng c a nhi u vùng dân c . M t r ng còn
d ng v ngu n gen

ng l n

nm im t

ng ngh a v i s m t i tính a

ng th c v t.

Núi á vôi là h sinh thái r t

c bi t c a n

c ta, nó ch a

ng m t

ngu n tài nguyên sinh h c vô cùng quí giá. N m trong h th ng r ng
d ng c a Vi t Nam. Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

B ng là m t

nv

s ng còn c a c ng
môi tr

i

c

én t nh Cao

a lý sinh v t có ý ngh a vô cùng quan tr ng

iv is

ng trong vi c duy trì tính a d ng sinh h c và b o v

ng sinh thái. Tuy nhiên trong th c t ngu n tài nguyên r ng t i ây

ang b tác

ng m nh b i s c ép dân s xung quanh. Chính vì v y, công tác

b o t n tính a d ng sinh h c, b o v ngu n gen quý c ng nh các ngu n tài
nguyên thiên nhiên khác t i Khu b o t n ã

c t nh Cao B ng r t quan tâm.

T khi thành l p khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
ã có m t s cu c i u tra, ánh giá tài nguyên r ng, b
giá

én t nh Cao B ng
c

u c ng ã ánh

c giá tr , ti m n ng và ý ngh a c a m t khu b o t n. Chính vì v y

ng n ng a s suy thoái
khá s m và hi n nay c n
gen c a

a ph

DSH này Vi t Nam ã ti n hành công tác b o t n
c có kho ng 128 khu b o t n nh m gìn gi ngu n

ng, là c s quy t

nh cho s phát tri n h sinh thái nông


3

nghi p, lâm nghi p, ng nghi p a d ng và b n v ng. C ng nh các khu b o
t n khác, khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
l u gi nh ng ngu n gen và các loài

Vàng tâm.

tìm hi u m t s loài

én t nh Cao B ng là n i

ng th c v t có giá tr ,

c bi t loài

ng th c v t ó tôi ti n hành th c hi n

tài t t nghi p nh m: “Nghiên c u m t s

c i m sinh h c cây Vàng tâm

(Magnolia fordiana) làm c s cho vi c b o t n các loài th c v t quý hi m
t i khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia én t nh Cao B ng”.
1.2. M c tiêu
- Tìm hi u s hi u bi t c a ng

i dân

a ph

ng v loài Vàng tâm trong

khu v c nghiên c u
- Xác

nh m t s

c hình thái và sinh thái c a loài Vàng tâm, t

xu t m t s bi n pháp
1.3. Ý ngh a c a

ó

b o t n và phát tri n loài cây vàng tâm.

tài

1.3.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u khoa h c
Vi c nghiên c u giúp tôi c ng c l i và b sung thêm ki n th c ã h c.
Qua ó giúp tôi làm quen v i vi c nghiên c u khoa h c, vi t và trình bày báo
cáo khoa h c.
1.3.2. Ý ngh a th c ti n
- Th y

c s

a d ng c a các loài th c v t quý hi m t i khu v c

nghiên c u, và s suy gi m c a các loài th c v t trong nh ng n m qua, t
ánh giá
-

c s tác

ng c a con ng

i

ó

i v i tài nguyên r ng.

a ra m t s bi n pháp nh m b o t n các loài th c v t quý hi m nói

riêng và khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

én t nh Cao B ng nói

chung.
- ây là tài li u tham kh o cho m i ng
nêu trong

tài

i có nhu c u tìm hi u v các v n


4

PH N 2
T NG QUAN NGHIÊN C U
2.1. C s khoa h c c a nghiên c u
D a các i u ki n thu n l i ã t o cho Vi t Nam tr thành m t trong
nh ng khu v c có tính a d ng sinh h c ( DSH) cao c a th gi i, v i kho ng

10% s loài sinh v t, trong khi ch chi m 1% di n tích

t li n c a th gi i.

Tuy nhiên do nhi u nguyên nhân khác nhau làm cho ngu n tài ngu n tài
nguyên DSH c a Vi t Nam ã và ang b suy gi m.
trên Chính ph Vi t Nam ã

kh c ph c tình tr ng

ra nhi u bi n pháp, cùng v i các chính sách

kèm theo nh m b o v t t h n tài nguyên DSH c a

tn

c.

D a trên các tiêu chu n ánh giá tình tr ng các loài c a IUCN, chính ph
Vi t Nam c ng ã công b Sách

Vi t Nam

b o v tài nguyên sinh v t thiên nhiên. Sách
2004 (Sách

h

ng d n, thúc

y công tác

IUCN công b v n b n n m

2004) vào ngày 17 tháng 11, n m 2004. V n b n này ã ánh giá

t t c 38.047 loài, cùng v i 2.140 phân loài, gi ng, chi và qu n th . Trong ó,
15.503 loài n m trong tình tr ng nguy c tuy t ch ng g m 7.180 loài

ng v t,

8.321 loài th c v t và 2 loài n m.
Các loài

c x p vào các b c theo các tiêu chí v m c

tuy t ch ng nh t c
m c

suy thoái, kích th

c qu n th , ph m vi phân b và

phân tách qu n th và khu phân b [18].
* Nhóm các loài tuy t ch ng:
+ Tuy t ch ng ( EX).
+ Tuy t ch ng trong t nhiên( EW).
* Nhóm các loài b

ed a

+ C c kì nguy c p( CR).
+ Nguy c p (EN).
+ S nguy c p (VU).

ed a


5

* Nhóm các loài ít nguy c p (LR).
- Ph thu c b o t n (cd).
-S pb

e d a (nt).

- Ít lo ng i: Least Concern (lc).
+ Thi u d li u: Data Deficient (DD).
+ Không

c ánh giá: Not Evaluated (NE).

Trong ngh

nh 32/2006/N -CP. V qu n lý th c v t r ng,

r ng nguy c p, quý, hi m. Th c v t,

ng v t

ng v t r ng chia thành 2 nhóm sau:

+) Nhóm I: Nghiêm c m khai thác, s d ng vì m c ích th
+) Nhóm II: H n ch khai thác, s d ng vì m c ích th

ng m i.

ng m i.

D a vào phân c p b o t n loài và a d ng sinh h c t i khu b o t n thiên
nhiên Phia O c - Phia én t nh Cao B ng có r t nhi u loài
x p vào c p b o t n CR, EN và VU và ngh

ng th c v t

c

nh 32/2006/N -CP [4] c n

c b o t n nh m gìn gi ngu n gen quý giá

Vi t Nam nói riêng và trên

th gi i nói chung, m t trong nh ng loài th c v t c n

cb ot ng p ó

chính là loài cây Vàng tâm t i khu b o t n, ây là c s khoa h c quan tr ng
thúc

y tôi ti n

n nghiên c u và th c hi n

tài.

2.2. Tình hình nghiên c u trên th gi i và Vi t Nam
2.2.1. L

c s phát tri n và tình hình nghiên c u trên th gi i

Trong thiên nhiên cây r ng ã a d ng v loài l i còn a d ng v hình
thái. Chúng t n t i và phát tri n trong các tr ng thái r ng khác nhau, ch u nh
h

ng c a nhi u nhân t hoàn c nh trong th i gian dài. Vì v y, các

c a cây r ng có th
trên quan i m

c phát hi n chính xác và

khi tìm hi u chúng

ng và trong m i quan h nhi u bên.

nh n bi t cây r ng, xác
t ng h p các ph

y

c tính

nh các

it

ng nghiên c u, c n v n d ng

ng pháp nghiên c u v phân lo i th c v t h c nh ng

qu n lý và b o v loài cây r ng ho c tìm hi u kh n ng áp ng c a nó trong


6

s n xu t thì các ph

ng pháp nghiên c u d a vào hình thái h c và sinh thái

h c gi vai trò ch

o.

Hình thái th c v t h c là ph
c a c th th c v t,

ng pháp nghiên c u hình d ng bên ngoài

nh n bi t cây r ng ph i d a vào

hình thái và c u trúc hình thái là
Tuy nhiên ch nh ng

c i mt

c i m d th y và
ng

i n

giúp ích cho vi c nh n bi t chúng, các
nh m l n,

c dùng nhi u nh t.

nh, ph n nh b n ch t loài m i

c i m khác ng

c l i l i gây s

các tu i s ng trong các hoàn c nh khác nhau, hình thái m t s

loài cây c ng bi n d ng nh t
giúp nh n bi t

nh, n m ch c di n bi n ó không nh ng có th

b t c tu i nào mà còn có th

tri n và nhu c u sinh thái t
Hi n t

c i m c a cây:

oán

nh các giai o n phát

ng ng c a cây [7].

ng h c hay còn g i là v t h u h c là khoa h c nghiên c u

thái c a th c v t nghiên c u các hi n t
c a th c v t t

ng

ng sinh h c x y ra có tính chu k

ng ng v i di n bi n c a th i ti t và khí h u n i chúng sinh

s ng. Quá trình sinh tr

ng và phát tri n c a các loài th c v t không th tách

r i các nhân t hoàn c nh. Vì v y

m t vùng nh t

chu k c a th i ti t, khí h u và sinh tr

ng phát tri n c a cây r ng có quan h

m t thi t và có quy lu t. Nh m i quan h
qua các bi u hi n c a th c v t và ng
c s cho vi c oán

nh các bi u hi n có tính

ó ng

i ta có th d báo th i ti t

c l i các thông tin d báo th i ti t l i là

nh nhu c u sinh thái c a cây, xác

nh các bi n pháp k

thu t h p lý và k p th i [7].
Ngoài các

c i m v hình thái và v t h u thì các

c i m v khu phân

b c ng có vai trò r t quan tr ng nó không nh ng có th h tr cho công tác
phân lo i th c v t, xác

nh

c tính sinh thái, nghiên c u khu h th c v t và

th m th c v t mà còn là c s cho vi c xác

nh ph

ng h

ng và bi n pháp

k thu t c th trong công tác qu n lý và s n xu t kinh doanh r ng.


7

Sinh thái th c v t là nghiên c u tác

ng qua l i gi a th c v t v i ngo i

c nh, các loài cây th c v t thích ng và hình thành nh ng tính sinh thái riêng
d n d n nh ng

c tính

c di truy n và tr thành nhu c u c a cây

hoàn c nh. Trong m t giai o n nh t

nh,

n i nào cây sinh tr

iv i
ng phát

tri n t t chính là lúc cây ang s ng trong hoàn c nh sinh thái thích h p, hoàn
c nh ã áp ng

c nhu c u sinh thái và ã có nh h

ng t t t i s phát

tri n c a loài và ng

c l i b n thân th c v t c ng có nh h

ng t i hoàn c nh

s ng c a n i chúng sinh s ng [7].
Chúng ta tìm hi u
nuôi d

c tính sinh thái c a loài cây

ng và s d ng úng lúc, úng ch

gây tr ng, ch m sóc,

ng th i l i d ng

c i t o t nhiên trong hoàn c nh sinh thái có b n y u t ch
h u, nhân t

t, nhân t

c tính y
o: Nhân t khí

a hình và nhân t sinh v t.

Nhân t khí h u là nhân t c b n c a ngo i c nh có nh h
sinh thái và phân b

a lý c a th c v t

kìm hãm kh n ng sinh tr
nhân t chính: nhi t

c,

thì s

c l i các nhân t
nh h

tri n, không

u có tác d ng hai m t t i sinh v t n u t t c các

i u ki n không t t ho c không thích h p v i sinh v t

c các m c tiêu

c u th t k các nhân t
nh t

ng phát tri n t t và

ng tiêu c c t i sinh v t làm gi m kh n ng sinh tr
t

y ho c

m, không khí và gió. Và các

nhân t và i u ki n t t, thích h p thì sinh v t sinh tr
ng

n

ng, tái sinh và tính ch ng ch u c a sinh v t các

, ánh sáng, n

nhân t khác c ng v y nó

ng th i có tác d ng thúc

ng rõ

tìm ra

ng phát

ra. Chính vì v y chúng ta ph i nghiên
c các i u ki n và môi tr

ng thích h p

i v i các sinh v t.
Vi c nghiên c u

c i m sinh h c, sinh thái c a loài làm c s cho vi c

qu n lý và b o t n loài ngoài ra còn là c s cho vi c
k thu t lâm sinh h c tác
doanh r ng r t

xu t các bi n pháp

ng phù h p nh m nâng cao hi u qu trong kinh

c các nhà khoa quan tâm nghiên c u. V i m c tiêu ó tôi


8

ti n hành th c hi n nghiên c u v

c i m sinh h c c a cây Vàng tâm

a ra bi n pháp b o t n và duy trì ngu n gen. Sau ây là m t s nghiên c u
v cây Vàng tâm.
Vàng tâm có tên khoa h c là Manglietia fordiana Oliv. (1891) hay còn
ng ngh a là Magnolia fodiana (Oliv.) Hu (1924) là cây g nh thu c

có tên

chi M (Manglietia blume), h Ng c lan (Magoliaceae). Trên th gi i hi n
nay có m t s khuynh h

ng h th ng phân lo i khác nhau ang

c áp

d ng cho h Ng c lan. Tuy nhiên, cho t i nay tên g i Manglietia fordiana
Oliv. Thu c chi M (Manglietia blume) v n ang
s d ng r ng rãi

Vi t Nam và các n

c các nhà th c v t h c

c lân c n.

c i m c a H Ng c Lan (Magnoliaceae) bao g m nh ng loài cây
thân g ho c cây b i, th

g c ít khi có hoa

ng xanh ho c r ng lá, hoa th

n tính khác g c ho c

kèm bao ch i búp, s m r ng và
cách hi m khi m c

ng l

ng tính cùng

n tính cùng g c. Cây th

ng có lá

l i s o hình khuyên trên cành. Lá

n, m c

i, ôi khi lá m c t p trung

thành ph n c a hoa nhi u, ch a phân hóa và

u cành. H gân lông

c x p trên m t

hoa th ph n nh côn trùng. Lá noãn và nh hoa r t nhi u, x p xo n hình

xuy n. Hoa th
thành qu
b

ng có 2-14 lá noãn x p xo n l i, sau khi

c th ph n s t o

i kép. H Ng c lan có kho ng 17 chi v i 300 loài ch y u phân

ông Nam Á và Trung M [18].
Chi M (Manglietia blume) ch y u là nh ng loài cây thân g , th

ng

xanh hi m khi r ng lá (ch tr cây (Manglietia decidua) . Cây có lá kèm l n,
s m r ng và
n

c, l

l is o

ng tính, m c

cu ng lá. Lá

n, m c cách, mép lá nguyên. Hoa

u cành. Hoa có 9-13 cánh, x p xo n thành nhi u

vòng, vòng ngoài cùng cánh hoa th

ng m ng h n. Nh nhi u, r i, ch nh

ng n, bao ph n thuôn dài. Nh y g m nhi u lá noãn r i khép kín nh ng ch a


9

rõ b u, vòi và
hoa l i. Qu

u nh y. Các b ph n th
i kép, g m nhi u

ng x p xo n c ít khi x p vòng trên

i r i, x p c nh nhau. Qu có d ng hình

c u, hình tr ng ho c elip. V qu khi chín hóa g , c ng. M i qu
có 4 h t tr lên. Chi Manglietia có kho ng 40 loài phân b
i và c n nhi t

i th

ng

các n

c nhi t

i c a Châu Á, trong ó có 27-29 loài (15-17 loài

c h u)

phân b t i Trung Qu c [18].
Trong ó có th k t i nh ng loài nh [18]:
Manglietia aromatica, Dandy
Manglietia Grandis, Hu & Cheng
Manglietia Megaphylla, Hu & Cheng
Manglietia Ovoidea, Hung T. Chang
Manglietia Sinica, (Law) B.L.Chen & Noot.
Manglietia calcarea
Manglietia decidua
Manglietia longipedumculata
Manglietia rufibarbata
Manglietia glaucifolia
Manglietia conifera
Manglietia hongheensis
Manglietia ventii
Manglietia zhengyiana
Manglietia caveana
Manglietia duclouxii
Manglietia forrestii
*

c i m hình thái, sinh thái loài Vàng tâm

Theo tài li u mô t các loài th c v t c a Trung Qu c thì Vàng tâm

(Manglietia fordiana Oliv.) là cây g nh . V màu nâu xám nh t. Cành non


10

và ch i non có ph lông màu nh t. Cây ra hoa tháng 4-5, qu chín tháng 9-10,
Vàng tâm khi còn nh là cây ch u bóng, khi l n l i là cây a sáng. Môi tr
cho cây phát tri n thích h p nh t
chua v n còn tính ch t

t. T ng tr

nh t nh kháng l nh, tuy t

nh ng n i có khí h u m áp, m

ng

t và

t

ng kém trong mùa khô và nóng. M t m c

i nhi t

t -7.6

n -6.8

C [22], [27].

* Phân b : Phân b t i An Huy, Chi t Giang, Phúc Ki n, H i Nam,
Qu ng ông, Qu ng Tây, Quý Châu, H Nam, Giang Tây [21], [27].
* Giá tr s d ng: Ngoài giá tr v ch t l
ch ng m i m t, dùng ch bi n

m c,

ng g r t t t có kh n ng

gia d ng s d ng trong gia ình.

Thì các nhà nghiên c u Trung Qu c ã dùng v cây Vàng tâm

i u ch

thu c ch a chán n,

y h i, t c m ch khó ch u

th c ph m th

au b ng, tiêu ch y, ho khan ngoài ra còn

ng v

b ng, qu n tr s n ph m
c tr ng

làm cây phong c nh [23], [27].
2.2.2. Tình hình nghiên c u
n
b n

Vi t Nam

c ta, nghiên c u v

c i m sinh h c, sinh thái c a các loài cây

a ã có khá nhi u nh ng còn t n m n, có th t ng h p m t s thông tin

có liên quan

nv n

nghiên c u nh sau:

V V n C n (1997) [5] ã ti n hành nghiên c u m t s

c i m sinh v t

h c c a loài cây Chò ãi làm c s cho công tác t o gi ng tr ng r ng
Qu c gia Cúc Ph

ng, ngoài nh ng k t lu n v

v t h u, tái sinh t nhiên,
c ng

c i m phân b , hình thái,

i v i loài cây Chò ãi.

ng Tri u (2003) [15] ã nghiên c u m t s

v t h u c a loài Trai lý t i V
s k t qu nghiên c u v

n

c i m lâm ph n có Chò ãi phân b ... tác gi

a ra nh ng k thu t t o cây con t h t
Lê Ph

V

n Qu c gia Cúc Ph

c i m sinh h c

ng, tác gi

ã

a ra m t

c i m hình thái, v t h u và sinh thái loài cây,

ngoài ra tác gi còn k t lu n là: có th dùng hàm kho ng cách
b N-D1.3, N-Hvn, các m i quan h H-D1.3, Dt-D1.3.

bi u th phân


11

Tóm l i k t qu c a nh ng công trình nghiên c u nh trên là c s l a
ch n n i dung thích h p

tham kh o và v n d ng trong

c i m sinh h c loài Vàng tâm t

ó

tài nghiên c u

a ra các bi n pháp b o t n.

* Nghiên c u v cây Vàng tâm
+) Tên g i, phân lo i
Vàng tâm hay Gi i ford là cây thân g , có tên khoa h c là Manglietia
fordiana Oliv. thu c chi M (Manglietia blume), h Ng c Lan (Magoliaceae)
[14], [19].
ng ngh a là Magnolia fordiana (Oliv.)

Vàng tâm còn có tên khoa h c

Hu, Manglietia dandyi (Gagnep.); Dandy in Nelsson,1974.; theo Synonym:
Manglietia moto Dandy, 1928; Mangnolia dandyi Ganep.1939.
Theo Lê M ng Chân, Lê Th Huy n (2000) [6] Vàng tâm là cây thân g
có tên khoa h c là Manglietia fordiana Oliv., thu c chi Manglietia, h Ng c
lan Magoliaceae.

c i m chung c a h Ng c lan là:

Cây l n, nh ho c nh , thân th
nh n màu xám vàng. Cành non th

ng có t bào ch tinh d u th m. V

ng xanh l c. Lá

n, mép nguyên ( ít khi

x thùy) m c cách. Lá kèm to, bao ch i, hình búp, khi r ng th

ng

l is o

vòng quanh cành.
Hoa to, l

ng tính, m c l

u cành ho c nách lá. Bao hoa nhi u cánh,

ch a phân hóa rõ ài tràng. Nh nhi u, r i, ch nh ng n, bao ph n thuôn dài.
Nh y g m nhi u lá noãn r i khép kín nh ng ch a rõ b u, vòi và
Các b phân th
g m nhi u

th

ng x p xo n c ít khi x p vòng trên

hoa l i. Qu

u nh y.
i kép,

i r i, x p c nh nhau. H t có dây r n dài, ch a nhi u nh d u.

G m 12 chi, 210 loài phân b

nhi t

ng t p trung

ông Nam M .

ông Nam Á Và

10 chi v i 35 loài [7], [23], [24].

i và á nhi t

i b c bán c u,

Vi t Nam có th g p


12

Theo Ph m Hoàng H (1999) thì Vàng tâm hay còn có tên g i khác là
Gi i, là cây thân g có tên khoa h c là Manglietia fordiana Oliv. thu c chi
Manglietia h D h p (Magoliaceae) [11].
M c dù còn m t s s khác bi t v tên g i và phân lo i v khoa h c c a
loài Vàng tâm. Tuy nhiên, các tác gi

u th ng nh t: Vàng tâm là cây thân

g , thu c h Ng c lan (Magoliaceae) và tên khoa h c là Manglietia fordiana
Oliv. ã

c các nhà th c v t c a Vi t Nam th ng nh t s d ng trong cu n

tài li u “Tên cây r ng Vi t Nam” xu t b n 2000.
+)

c i m hình thái, sinh thái

Theo Lê M ng Chân, Lê Th Huy n thì Vàng tâm là loài cây g nh , cao
t i 20m,

ng kính 70-80cm v nh n màu xám b c. Cành non ph lông t

màu nâu óng ánh. Lá dày, hình tr ng ng
18cm, r ng 3-6,5cm,

c hay ng n giáo ng

u lá nh n g p, uôi hình nêm và men cu ng, lúc non

ph lông th a, m t trên xanh bóng, m t d
cu ng lá nâu

c, dài 8-

i tr ng b c. Gân bên 11-13 ôi,

dài kho ng 2cm. Hoa m c l

u cành, có cu ng dài 1,4-

2cm, cánh bao hoa 9, màu tr ng, x p 3 vòng, 2 vòng trong ng n. Nh nhi u,
trung

i hình tam giác. Lá noãn nhi u, r i, x p xo n c, m i lá noãn ch a 5

noãn. Qu
tù v

i kép hình tr ng, dài 4-5,5cm có cu ng ng n và thô.

i có m i

i có nhi u n t s n, khi chín hóa g và có màu nâu.
Vàng tâm s ng t t

nh ng n i có khí h u m, m,

t h i chua,

phì

cao, giai o n còn nh c n che bóng, có th g p Vàng tâm m c r i rác trong
r ng r m r p th

ng xanh m a mùa nhi t

Theo tài li u v tra c u th c v t r ng
th

ng xanh, cao 25-30m,

i [7].
Vi t Nam thì Vàng tâm là cây g

ng kính 70-80cm. V màu xám tr ng, th t vàng

nh t, dày 1cm. Cành non, lá non có lông t màu nâu. Lá ch t nh da, dày,
hính mác- b u d c dày, dài 5-7cm, r ng 1,5-6,5cm,
mép lá nguyên, cu ng lá dài 1.4cm, màu nâu

u nh n, g c hình nêm,

. Hoa l

ng tính, m c

u


13

cành. Cu ng hoa dài 1-2cm, bao hoa màu tr ng, nh nhi u, lá noãn nhi u, x p
xo n c. M i lá noãn ch a 5 noãn. Qu hình tr ng hay hình elip dài 4-5,5cm,
g m nhi u

i. Phân qu

ngoài có nhi u m n l i,

i ch t th t, màu

th m, lúc chín hóa g , màu tím,

u tròn hay có m i nh n ng n [23].

Mùa hoa tháng 3-4, mùa qu tháng 9-10. Tái sinh h t t t.
Cây m c r i rác trong r ng r m th
100-700m. Cây trung tính, lúc nh
sinh tr

ng t c

ng xanh m a nhi t

a bóng, a

i,

cao

t h i chua, m, màu m và

trung bình.

Theo Ph m Hoàng H (1999) [11] thì Vàng tâm là cây g l n. Lá có
cu ng dài 1.5cm, phi n lá hính trái xoan ng

c ho c b u d c, kích th

c

1,2x4,5cm.

nh lá nh n, g c tù men cu ng, lá dày, dai, có 11-13 c p gân.

Hoa m c

u cành, hoa to kích th

c 5-7cm. Cánh hoa hình b u d c, ti u

nh y nhi u, tâm bì nhi u noãn.
Trong y h c Vàng Tâm còn

c coi là m t loài cây thu c theo ghi chép

trong các sách ông y dân gian thì Vàng tâm
Vàng Tâm là cây g th
hình trái xoan ng

c mô t và vi t l i nh sau:

ng xanh, cao 15-20m. Lá có cu ng dài 1,5cm,

c hay b u d c, to vào kho ng 1,2x4,5cm,

h p trên cu ng, dày, dai; gân ph 11-13 c p. Hoa
7cm; cánh hoa b u d c; nh nhi u, trung

i có

u tù, g c tù

ng n nhánh, to, cao 5-

u hình chu ; lá noãn nhi u

noãn. Hoa tháng 4-5 qu tháng 7-8 [13].
Nh v y h u h t các tác gi v phân lo i th c v t
nh r ng Vàng tâm là cây g l n, th
th

Vi t Nam

u kh ng

ng xanh. S khác bi t v mô t kích

c lá, hoa c ng nh mùa ra hoa, qu chín ch y u là do s khác bi t v

cùng mô t ,

t ai.

+) Phân b
Theo Lê M ng Chân và Lê Th Huy n cùng nhi u tác gi
s phân b c a Vàng tâm th

ng t p trung

các khu r ng có

Vi t Nam v
cao t 100 -


14

700m. Cây m c

r ng vùng núi mi n B c n

c ta, ven các sông su i, thung

l ng.
Vi t Nam Vàng tâm phân b

các t nh: Thanh Hóa, Ngh An, Qu ng

Bình (Ba R n), Lào Cai, Tuyên Quang, Hà Giang, B c C n, Cao B ng, S n
La, Qu ng Ninh (

m Hà) [7].

+) Giá tr s d ng
G Vàng tâm thu c nhóm IV [15] màu vàng, th m, th m n, khó b m i
m t, khi khô không b n t n , ít b bi n d ng khi gia công. ây là lo i g quý
óng

ng h trong nhà, làm

m ngh [7], [20], [25].

Các b ph n nh v cây, qu và v r có th
trong ông y. Theo kinh nghi m c a ng

c s d ng

làm thu c

i dân thì các b ph n v , qu và r

c a Vàng tâm có v cay, tính mát, có tác d ng tr ho, nhu n tràng,
d ng

i u tr táo bón, ho khan

hay qu v i li u l

ng 15-30g

ng

i già. Ng

i dân th

cs

ng dùng v , r

s c thu c u ng có tác d ng r t t t. N u b

táo bón, có th s d ng qu Vàng tâm s c n
ng, u ng ngày 2 l n. Ho khan c a ng

c v i 30g r ho c thân, thêm

i già dùng qu Vàng tâm 12-15g

s c u ng thay trà [23], [24].

Theo kinh nghi m c a m t s doanh nghi p ch bi n g Vàng tâm thì g
Vàng tâm có 2 lo i phân theo ch t l
+ Lo i 1: Khi t

ng.

i lõi màu xanh nh t, giác màu tr ng, r m g nh n ng,

khi khô lõi chuy n sang màu vàng nh t, g nh , giác có mùi th m và lõi có
mùi h i ngái.
+ Lo i 2: Lõi có màu vàng t

i, giác màu tr ng.

G Vàng tâm th t ph i có vân g t nhiên khi
tho ng l i xì ra nh que diêm cháy. Nh ng

t s n lép bép th nh

c i m này s không có

loài g gi ng Vàng tâm nh g D i, g Kháo và m t s lo i khác [25].
+) Tình tr ng

nh ng


15

Hi n nay, do b khai thác quá m c ngoài t nhiên l i không có các công

trình nghiên c u v k thu t gây tr ng, nhân r ng loài Vàng tâm nên loài này
ang r t khan hi m và có th

i di n v i nguy c b

e d a ngoài t nhiên.

2.3. i u ki n t nhiên, dân sinh, kinh t c a khu v c nghiên c u
2.3.1. i u ki n t nhiên khu v c nghiên c u.
2.3.1.1. V trí

a lý

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

én thu c

Thành Công, Quang Thành, Phan Thanh, V Nông, H ng
th tr n T nh Túc huy n Nguyên Bình, t nh Cao B ng,

a ph n các xã
o, Ca Thành và

c xác l p t i Quy t

nh s 194/CT ngày 09 tháng 8 n m 1986 c a Ch t ch H i
v vi c Quy

ng B tr

ng

nh các khu r ng c m, trong ó có r ng Phia O c – Phia én.

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia én, có to
+ T 220 31' 44"

n 220 39' 41" v

+ T 1050 49' 53"

a lý:

B c;

n 1050 56' 24" kinh

ông [3], [4].

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

én n m trong

a gi i hành

chính c a 6 xã Thành Công, Quang Thành, Phan Thanh, V Nông, H ng
o, Ca Thành và th tr n T nh Túc huy n Nguyên Bình, t nh Cao B ng.
Trung tâm c a Khu b o t n là xóm Phia én thu c xã Thành Công
2.3.1.2.

c i m
a hình,

a hình

a m o,

a ch t

am o

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
trung bình và núi cao m p mô l

én ch y u ki u

n sóng t o thành nh ng d i núi

núi á vôi và b chia c t b i nhi u khe su i.
nh t

t ai

d c l n (>250C).

a hình núi
t xen k
a hình cao

phía B c và tho i d n xu ng phía Nam. Là n i phát nguyên c a nhi u

sông su i chính c a huy n Nguyên Bình nh : sông Nhiên, sông N ng, sông
Th D c (m t nhánh c a sông B ng)... Quá trình ki n t o
thành 2 ti u vùng chính:

a hình vùng núi

a ch t ã chia

t phân b ch y u

xã Thành


16

Công, Quang Thành;

a hình vùng núi á

xã Phan Thanh, th tr n T nh

Túc, Ca Thành [1].
a ch t,

t ai

Theo tài li u th nh
-

t Feralit

nâu trên núi á vôi: Phân b t p trung

1700m so v i m t n
-

ng c a huy n, trên a bàn có nh ng lo i

t chính sau:

cao t

700m-

c bi n.

t Feralít mùn vàng nh t núi cao: thích h p v i m t s loài cây tr ng:

Thông, Sa m c, Tông dù, Lát hoa, D

, Tr u, S và m t s loài cây

c s n,

cây thu c, cây n qu khác.
-

t Feralít

vàng núi th p: Phân b

cao t 300 - 700m thích h p

v i m t s loài cây tr ng: Thông, Sa m c, Tông dù, Kháo vàng, Cáng lò, Lát
hoa, Keo, D

, Tr u, S , H i, Qu , Chè

ng và m t s loài cây thu c, cây

n qu khác.
-

t b n a và thung l ng: Bao g m

t , s n ph m h n h p; lo i
2.3.1.3.
*

t này

t phù sa m i, c , s n ph m

td c

c s d ng cho s n xu t nông nghi p.

c i m khí h u, th y v n
c i m khí h u

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia én có
khí h u l c

c i m

c tr ng c a

a mi n núi cao, chia thành 2 ti u vùng khí h u khác nhau. Vùng

cao có khí h u c n nhi t

i, vùng th p ch u nh h

ng c a khí h u nhi t

i

gió mùa; m t n m có 2 mùa rõ r t, ó là:
Mùa m a b t

u t tháng 4

n tháng 10, chi m 85,4% t ng l

ng m a

c n m và t p trung vào các tháng 7 và 8. Mùa khô kéo dài t tháng 11
tháng 3 n m sau; th
xu ng th p, l

- Nhi t
vào tháng 5

ng ch u nh h

ng m a ít, có nhi u s

ng c a gió mùa

n

ông B c, nhi t

ng mù.

trung bình c n m là 180C; nhi t

cao nh t tuy t

n tháng 9, trong kho ng 24,50 - 26,90 C,

i x y ra

c bi t có khi lên t i


17

340 C; nhi t

th p nh t tuy t

i x y ra vào tháng 11

n tháng 2 n m sau,

có khi xu ng t i - 20C - 50C.
-

mt

ng

i bình quân c n m là 84,3%, tháng có

m cao nh t

vào tháng 7, 8 là trên 87%, th p nh t vào tháng 12 là 80,5%.
- Ngoài ra, còn có hi n t

ng s

ng mù xu t hi n vào sáng s m, chi u

t i và êm c a t t c các tháng trong n m, ph n nhi u là s
i ms

ng mù n ng nh t là

nh èo Colea. S

ng mù toàn ph n.

ng mu i th

ng xu t hi n

vào tháng 12, 1 hàng n m v i s ngày xu t hi n trung bình là 3 ngày. S ngày
dài nh t c a m t

ts

ng mu i trong tháng là 5 ngày, s gi xu t hi n dài

nh t trong m t ngày là 7 gi .
Tháp truy n hình và

c bi t, ã có xu t hi n m a tuy t

khu v c

nh èo Colea.

* H th ng thu v n
Ch a có s li u nghiên c u c th

ánh giá l u t c dòng ch y c a các

su i l n trong khu v c Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
qua k t qu kh o sát c a oàn công tác có th

ánh giá s b trong khu v c có

4 su i l n; các su i k trên có n

c quanh n m, l u l

m nh v mùa m a, mùa khô l

ng n c ch y ít h n. M t

kho ng 2 km/100 ha, nh ng vào mùa m a th
t do trong khu v c có
Do
ngu n n

ng n c ch y nhi u, ch y
su i trung bình

ng gây ra l quét, l

ng, tr

tl

d c l n, a hình l i b chia c t m nh.

a hình b chia c t m nh,

d c l n và có nhi u á vôi xen k p nên

c ng m r t hi m; hi n nay trong vùng ch t p trung vào khai thác

và s d ng n
2.3.1.4.

én; nh ng

c m t.

c i m

ng, th c v t

* V th c v t
Ki u r ng kín th
th

ng phân b

ng xanh m a m á nhi t

cao

i núi trung bình và cao,

700 m. Ki u r ng này, bao ph ph n phía trên c a

dãy núi Phia O c – Phia én v i nhi u h th c v t i n hình có ngu n g c t