Nghiên cứu một số đặc điểm cây Sến Mật (Madhuca pasquieri) làm cơ sở cho việc bảo tồn các loài thực vật quý hiếm tại Khu bảo tồn thiên nhiên Phia Oắc – Phia Đén tỉnh Cao Bằng (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

I H C NÔNG LÂM

NHÂM HÀ S N TÙNG

“NGHIÊN C U M T S

C I M CÂY S N M T - Madhuca

pasquieri(Dubard) H.J.Lam LÀM C

S

CHO VI C B O T N LOÀI

TH C V T QUÝ HI M T I KHU B O T N THIÊN NHIÊN
PHIA O C – PHIA ÉN, HUY N NGUYÊN BÌNH,
T NH CAO B NG”

KHOÁ LU N T T NGHI P

H ào t o
Chuyên ngành
Khoa
Khoá h c

:

:
:
:

Chính quy
Lâm nghi p
Lâm nghi p
20011 – 2015

Thái Nguyên, n m 2015

IH C


L IC M N
Sau m t th i gian h c t p và nghiên c u t i tr

ng

i h c Nông Lâm

Thái Nguyên, tôi ã trang b cho mình ki n th c c b n v chuyên môn d
s gi ng d y và ch b o t n tình c a toàn th th y cô giáo.

i

c ng c l i

nh ng ki n th c ã h c c ng nh làm quen v i công vi c ngoài th c t thì
vi c th c t p t t nghi p là m t giai o n r t quan tr ng.

Xu t phát t
tr

nguy n v ng c a b n thân,

c s

ng, ban ch nhi m khoa Lâm Nghi p và s h

giáo Th.S La Quang
s

nh t trí c a nhà

ng d n tr c ti p c a th y

, tôi ti n hành nghiên c u

tài: “ Nghiên c u m t

c i m cây S n M t (Madhuca pasquieri) làm c s cho vi c b o t n

các loài th c v t quý hi m t i Khu b o t n thiên nhiên Phia O c – Phia
én t nh Cao B ng”
Trong th i gian nghiên c u
th y giáo Th.S La Quang

c a các ban ngành lãnh

ng

a ph

, ch b o t n tình c a

o khu b o t n Phia O c – Phia én và

ng tôi ã hoàn thành khóa lu n úng th i h n. Qua ây tôi

xin bày t lòng c m n sâu s c nh t
Nghi p, th y giáo h
lãnh

c s giúp

và các th y cô giáo trong khoa cùng v i s ph i

h p giúp
i dân

tài,

n các th y cô giáo trong khoa Lâm

ng d n Th.S La Quang

, xin c m n các ban nghành

o, các cán b ki m lâm viên khu b o t n Phia O c – Phia

én và bà

con trong khu b o t n ã t o i u ki n giúp tôi hoàn thành khóa lu n.
Do trình

chuyên môn và kinh nghi m th c ti n còn h n ch do v y khóa

lu n không tránh kh i nh ng thi u sót. Tôi kính mong nh n
các th y cô giáo cùng toàn th các b n

khóa lu n này

c s giúp

c hoàn thi n h n.

Tôi xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, n m 2015
Sinh viên

Nhâm Hà S n Tùng

c a


DANH M C CÁC B NG
B ng 2.1: K t qu s n xu t lâm nghi p ........................................................ 14
B ng 4.1: S hi u bi t c a ng
B ng 4.2: M t s
ph

i dân v loài cây S n m t ........................... 27

c i m v s d ng loài cây S n m t c a ng

i dân

a

ng ......................................................................................................... 28

B ng 4.3: Kích th

c lá trung bình c a cây S n m t ................................... 30

B ng 4.4: T ng h p

che ph c a các OTC có cây S n m t phân b ....... 31

B ng 4.5: Công th c t thành t ng cây g t i ÔTC 3 và 4 n i có loài S n m t
phân b ......................................................................................................... 32
B ng 4.6: Ngu n g c tái sinh c a loài S n m t ............................................. 33
B ng 4.7: M t
B ng 4.8: Ch t l

tái sinh c a loài S n m t ................................................... 33
ng tái sinh c a loài S n m t ............................................ 34

B ng 4.9: Công th c t thành cây tái sinh t i ÔTC 3 và 4 n i có loài S n m t
phân b ......................................................................................................... 34

B ng 4.10: Phân b loài S n m t theo tr ng thái r ng .................................. 35
B ng 4.11: Phân b loài S n m t theo
B ng 4.12: B ng mô t ph u di n

cao ............................................... 36

t ÔTC 3 và 4 n i có loài S n m t phân b 37


DANH M C CÁC HÌNH
Hình 4.1 : Hình nh thân cây S n m t .......................................................... 29
Hình 4.2 : Hình nh lá cây tr

ng thành ......................................................... 29

Hình 4.3 : Hình nh qu S n m t .................................................................. 30
Hình 4.4 Hình nh cây S n m t b ................................................................ 38
ch t phá

l y g ......................................................................................... 38

Hình 4.5 Hình nh
n

ng r y

t phá r ng làm ............................................................ 39

Nguyên Bình ............................................................................ 39

DANH M C
CÁC C M T
DDSH
D1.3

VI T T T TRONG KHOÁ LU N

HST

: a d ng sinh h c
:
ng kính ngang ng c
: Fauna & Floura International - T ch c B o t n
v t hoang dã Qu c t
: H sinh thái

Hvn

: Chi u cao vút ng n

FFI

ng, th c

KBT

: International Union for Conservation of Nature and Natural
Resources - Liên minh B o t n Thiên nhiên Qu c t IUCN
: Khu b o t n

LK
LSNG
ODB
OTC

: Loài khác
: Lâm s n ngoài g
: Ô d ng b n
: Ô tiêu chu n

IUCN

PRA
PRCF
TB
UBND

: Participatory Rapid Assessment - Ph ng pháp ánh giá
nhanh có s tham gia
: People Resouces And Conservasion Foundation – T ch c
con ng i tài nguyên và b o t n
: Trung bình
: y ban nhân dân


M CL C
Ph n 1: M
1.1

tv n

U ..................................................................................................... 1
.............................................................................................................. 1

1.2 M c tiêu ................................................................................................................. 3
1.3. Ý ngh a c a

tài ............................................................................................... 3

1.3.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u ........................................................... 3
1.3.2. Ý ngh a trong th c ti n s n xu t ................................................................... 3
Ph n 2: T NG QUAN NGHIÊN C U .............................................................. 4
2.1 C s khoa h c ..................................................................................................... 4
2.2. Tình hình nghiên c u trên th gi i và

Vi t Nam....................................... 5

2.2.1. Nghiên c u v cây S n m t trên th gi i .................................................... 5
2.2.2 Nghiên c u v cây S n m t

Vi t Nam ...................................................... 6

2.3 T ng quan i u ki n t nhiên – kinh t - xã h i khu v c nghiên c u........ 8
2.3.1 i u ki n t nhiên khu v c nghiên c u ....................................................... 8
2.3.1.1 V trí

a lý,

a hình..................................................................................... 8

2.3.1.2.

c i m

a hình

a m o,

a ch t

t ai ............................................ 9

2.3.1.3.

c i m khí h u, th y v n....................................................................... 10

2.3.1.4.

c i m

ng, th c v t ............................................................................ 11

2.4. Tình hình dân c , kinh t ................................................................................. 13
2.4.1. Tình hình dân s , dân t c và phân b dân c ........................................... 13
2.4.2. Kinh t - xã h i .............................................................................................. 13
2.4.2.1. Ngành nông - lâm nghi p ......................................................................... 13
2.4.2.2. Ngành công nghi p – xây d ng ............................................................... 14
2.4.2.3. Ngành d ch v ............................................................................................. 16
2.4.3. C s h t ng.................................................................................................. 16

2.5. Nh ng thách th c và c h i ............................................................................ 17
2.5.1. C h i và thu n l i trong b o t n và phát tri n b n v ng ..................... 17


2.5.2. Khó kh n và thách th c trong b o t n và phát tri n b n v ng ............. 18
Ph n 3:

IT

NG, PH M VI, TH I GIAN, N I DUNG VÀ

PH

NG PHÁP NGHIÊN C U ...................................................................... 19

3.1.

it

3.1.1.

ng nghiên c u và ph m vi nghiên c u ............................................. 19

it

ng nghiên c u .................................................................................... 19

3.1.2. Ph m vi nghiên c u....................................................................................... 19
3.2. N i dung nghiên c u ........................................................................................ 19
3.2.1

c i m s d ng và s hi u bi t c a ng

3.2.2.

c i m phân lo i cây S n m t ................................................................ 19

3.2.3.

c i m n i b t v hình thái c a loài S n m t. ..................................... 19

3.2.4. M t s
3.2.5 Tác

i dân v loài cây S n m t. 19

c i m sinh thái c a loài S n m t ............................................. 19
ng c a con ng

i t i khu b o t n và cây S n m t ....................... 20

3.2.6

xu t m t s bi n pháp b o t n và phát tri n cây S n m t .............. 20

3.3. Ph

ng pháp nghiên c u ................................................................................. 20

3.3.1. Ph

ng pháp k th a tài li u có s n

3.3.2. Ph

ng pháp ngo i nghi p .......................................................................... 20

3.3.2.1. Ph ng v n ng

a ph

ng ................................. 20

i dân ................................................................................. 20

3.3.2.2. Ph

ng pháp l p i u tra theo tuy n ...................................................... 20

3.3.2.3. Ph

ng pháp l p ô tiêu chu n (ÔTC) .................................................... 21

3.3.4. Ph

ng pháp n i nghi p .............................................................................. 22

3.4. ánh giá tác

ng c a con ng

i

n h th c v t ...................................... 24

PH N 4: K T QU NGHIÊN C U VÀ PHÂN TÍCH K T QU ........ 27
4.1.

c i m s d ng và s hi u bi t c a ng

4.1.1. S hi u bi t c a ng
4.1.2.

i dân v loài cây S n m t ... 27

i dân v loài cây S n m t ...................................... 27

c i m s d ng loài cây S n m t ........................................................... 28

4.2.

c i m v phân lo i c a loài cây S n m t trong h th ng phân lo i .. 28

4.3.

c i m n i b t v hình thái c a loài S n m t .......................................... 29


4.3.1.

c i m hình thái thân cây ........................................................................ 29

4.3.2.

c i m c u t o hình thái lá ...................................................................... 29

4.3.3

c i m c u t o hoa, qu ............................................................................ 30

4.4. M t s
4.4.1.

c i m sinh thái c a loài cây S n m t ......................................... 30

c i mv

tàn che n i loài S n m t phân b .................................. 30

4.4.2. C u trúc t thành t ng cây g n i loài S n m t phân b t nhiên ........ 31
4.4.3

c i m v tái sinh c a loài S n m t ........................................................ 32

4.4.4

c i m phân b c a loài cây S n m t ..................................................... 35

4.4.4.1

c i m phân b loài trong các tr ng thái r ng .................................. 35

4.4.4.2

c i m phân b loài cây theo

4.4.5

c i m

t n i có loài S n m t phân b ................................................ 36

4.5. ánh giá s tác
4.6.

cao .................................................. 36

ng c a con ng

i t i khu b o t n và loài cây S n m t .... 38

xu t m t s bi n pháp phát tri n và b o t n loài .................................. 39

PH N 5: K T LU N, KI N NGH ................................................................. 42
5.1. K t lu n............................................................................................................... 42
5.2. Ki n ngh ............................................................................................................ 43
TÀI LI U THAM KH O .................................................................................... 45


1

Ph n 1: M
1.1

U

tv n
Nh chúng ta ã bi t, r ng là ngu n tài nguyên quý báu c a

có kh n ng tái t o, là b ph n quan tr ng c a môi tr
to l n

i v i n n kinh t qu c dân, g n li n v i

tn

c,

ng sinh thái, có giá tr

i s ng c a nhân dân và s

s ng còn c a dân t c.
H n th n a r ng còn gi vai trò h t s c quan tr ng trong vi c gi m
thi u các tác h i c a thiên tai,

mb o

không nh trong c c u kinh t c a

i s ng dân sinh, c ng nh góp ph n

tn

c. Chính t nh ng tác d ng to l n

này mà công tác b o v

a d ng sinh h c và phát tri n r ng ngày càng tr nên

c p thi t và c n

u t , quan tâm h n bao gi h t. B o v

c

sinh h c và phát tri n r ng ang

c quan tâm không ch

a d ng h

ph m vi riêng l

c a t ng qu c gia mà là m i quan tâm chung c a toàn nh n lo i. B i vì b o
t n tài nguyên a d ng sinh h c g n bó ch t ch v i s phát tri n kinh t xã
h i c a m i qu c gia c ng nh h n ch các tác
V n

ng c a s thay

b o t n a d ng sinh h c là m t trong nh ng nhi m v hàng

i khí h u.
u trong

giai o n hi n nay trên ph m vi toàn th gi i, nó không ch có ý ngh a khoa
h c mà còn có ý ngh a s ng còn
ng

i v i s phát tri n c a toàn xã h i loài

i trên hành tinh.
N m

vùng ông Nam châu Á v i di n tích kho ng 330.541 km2, Vi t

Nam là 1 trong 16 n

c có tính a d ng sinh h c cao trên th gi i (B Nông

nghi p và phát tri n nông thôn, 2002 - chi n l

c qu c gia qu n lý h th ng

khu b o t n c a Vi t Nam 2002-2010).

c

i m v v trí

h u…c a V t Nam ã góp ph n t o nên s

a d ng v h sinh thái và các

loài sinh v t. V m t sinh h c, Vi t Nam là giao i m c a các h
v t thu c vùng
Các

n

- Mi n

a lý, khí
ng, th c

i n, Nam Trung Qu c và In o-Malaysia.

c i m trên ã t o cho n i ây tr thành m t trong nh ng khu

v c có tính a d ng sinh h c cao c a th gi i, v i kho ng 10% s loài sinh
v t, trong khi ch chi m 1% di n tích

t li n c a th gi i.


2

Hi n nay, do nhi u nguyên nhân khác nhau ã làm cho ngu n tài
nguyên a d ng sinh h c c a Vi t Nam hi n nay ã và ang b suy gi m

nghiêm tr ng. Quá trình ô th hóa di n ra m t cách nhanh chóng, m tt di n
tích

t rùng không nh

ã

c chuy n

các công trình nhà c a xí nghi p,
phá r ng làm n
th

i m c ích s d ng

ng xá, khu vui ch i… Bên c nh ó n n

ng r y, khai thác g , c i và các ngu n tài nguyên khác v n

ng xuyên x y ra. Phá h y nhi u h sinh thái và môi tr

Taxon loài và d

xây d ng

i loài ang

ng tr

ng s ng, nhi u

c nguy c b tuy t ch ng trong t

ng

lai g n. N u không có các bi n pháp ng n ch n k p th i thì trong nh ng n m
t i, ngu n tài nguyên r ng s b suy gi m và c n ki t.
Nh n th c

c t m quan tr ng c a v n

b o t n a d ng sinh h c,

Chính ph Vi t Nam ã quan tâm và ti n hành công tác b o t n t khá s m.
Hai hình th c b o t n a d ng sinh h c ph bi n

c áp d ng

Vi t Nam là:

B o t n n i vi hay nguyên v (Insitu conservation) và b o t n ngo i vi hay
chuy n v (Exsitu conservation) t i 128 khu b o t n trên c n
vi c

ra nh ng bi n pháp, chính sách kèm theo nh m b o v t t h n tài

nguyên a d ng sinh h c c a d t n
trong v n

có các chính sách c th

Bên c nh ó, ho t
di n ra.

c th hi n s quan tâm c a Chính ph

b o t n dang d ng sinh h c.

Tuy nhiên, m c dù ã

c quan tâm nh ng m t s khu b o t n v n ch a

b o t n và phát tri n các loài

ng th c v t quý hi m.

ng khai thác g c i và lâm s n trái phép v n th

i u ó có nh h ng x u

ng xuyên

n tính a d ng sinh h c, nh t là

nh ng loài quý hi m có tên trong sách
tr ng

c cùng v i

iv i

Vi t Nam và các loài có vai trò quan

i v i các h sinh thái r ng trong các khu b o t n.

Do ó tôi ti n hành th c hi n

tài t t nghi p nh m: “ Nghiên c u m t s

c i m loài cây S n M t - Madhuca pasquieri(Dubard) H.J.Lam làm c
s cho vi c b o t n các loài th c v t quý hi m t i Khu b o t n thiên nhiên
Phia O c – Phia én t nh Cao B ng”.


3

1.2 M c tiêu
c i m tái sinh t nhiên c a cây S n M t (Madhuca

- Nghiên c u m t s

pasquieri) t i khu b o t n Phia O c – Phia én t nh Cao B ng.
- D a trên k t qu nghiên c u,
1.3. Ý ngh a c a

xu t các bi n pháp b o t n loài S n m t.

tài

1.3.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u
Qua vi c nghiên c u và th c hi n

tài này s giúp tôi làm quen

v i công vi c nghiên c u khoa h c, bên c nh ó còn c ng c

cl

c

ng ki n

th c chuyên môn ã h c, có thêm c h i ki m ch ng nh ng lý thuy t ã h c
trong nhà tr
ph

ng úng theo ph

ng pháp nghiên c u, b

trong tr
c u
thêm
gi ng.

c

ng châm h c i ôi v i hành. N m

c các

u ti p c n và áp d ng ki n th c ã

ch c

ng vào công tác nghiên c u khoa h c. Qua quá trình h c t p nghiên

tài t i khu b o t n Phia O c – Phia

én t nh Cao B ng, tôi ã tích l y

c nhi u ki n th c và kinh nghi m th c t trong vi c gieo

m cây

ây s là nh ng ki n th c r t c n thi t cho quá trình nghiên c u, h c

t p và làm vi c sau này.
1.3.2. Ý ngh a trong th c ti n s n xu t
Vi c nghiên c u và ánh giá
S n m t nh m

c i m tái sinh t nhiên c a m t s loài

xu t m t s bi n pháp b o t n loài.

Thành công c a

tài có ý ngh a r t quan tr ng trong vi c gi gìn, b o

t n và phát tri n loài cây S n m t này góp ph n vào phát tri n n n kinh t - xã

h i c a huy n, c a t nh c ng nh toàn b khu v c mi n núi phía b c.


4

Ph n 2: T NG QUAN NGHIÊN C U
2.1 C s khoa h c
N m

vùng ông Nam châu Á v i di n tích kho ng 330.541 km, Vi t

Nam là m t trong 16 n

c có tính a d ng sinh h c cao trên thê gi i ( B

Nông nghi p và phát tri n nông thôn, 2002- Chi n l
th ng khu b o t n c a Vi t Nam 2002-2010).
h u…c a Vi t Nam ã góp ph n t o nên s
loài sinh v t. V m t

c i m v v trí

a lý, khí

a d ng v h sinh thái và các

a sinh h c, Vi t Nam là giao i m c a các h

th c v t thu c vùng n
Các

c qu c gia qu n lý h

ng,

- Mi n i n, Nam Trung Qu c và In o- Malaysia.

c i m trên ã t o cho n i ây tr thành m t trong nh ng khu v c có

tính a d ng sinh h c (DDSH) cao c a th gi i, v i kho ng 10% s loài sinh
v t, trong khi ch chi m 1% di n tích

t li n c a th gi i[3].

Hi n nay, do nhi u nguyên nhân khác nhau làm cho ngu n tài nguyên
DDSH c a Vi t Nam ã và ang b suy gi m. Nhi u h sinh thái và môi
tr

ng s ng b thu h p di n tích và nhi u Taxon loài và d

tr

c nguy c b tuy t ch ng trong m t t

i loài ang

ng

ng lai g n.

kh c ph c tình tr ng trên Chính ph Vi t Nam ã

ra nhi u bi n

pháp, cùng các chính sách kèm theo nh m b o v t t h n tài nguyên DDSH
c a

tn

c. Tuy nhiên, th c t

ang

t ra nhi u v n

liên quan

nb o

t n DDSH c n ph i gi i quy t nh quan h gi a b o t n và phát tri n b n
v ng ho c tác

ng c a bi n

i khí h u

i v i b o t n DDSH v.v…[3]

D a trên các tiêu chu n ánh giá tình tr ng các loài c a IUCN, chính
ph Vi t Nam c ng công b trong Sách

Vi t Nam

công tác b o v tài nguyên sinh v t thiên nhiên.
c

tr

ng sinh thái . Các loài

ng d n, thúc

y

ây c ng là tài li u khoa h c

c s d ng vào vi c so n th o và ban hành các quy
n

h

nh, lu t pháp c a Nhà

b o v tài nguyên sinh v t thiên nhiên, tính a d ng sinh h c và môi

e d a tuy t ch ng nh t c

c s p x p vào 9 b c theo các tiêu chí v m c
suy thoái (rate of decline), kích th

c qu n th

(population size), ph m vi phân b (area of geographic distribution), và m c


5

phân tách qu n th và khu phân b (degree of population and distribution
fragamentation)[4].
D a vào phân c p b o t n loài và a d ng sinh h c trên ây, qua nghiên
c u cho th y: t i khu b o t n Thiên nhiên Phia O c – Phia
Nguyên Bình, t nh Cao B ng có r t nhi u loài
c p b o t n CR, EN và VU c n
Tuy nhiên cho

ng th c v t

én, huy n

c s p x p vào

c b o t n nh m gi gìn ngu n gen quý.

n nay nh ng nghiên c u v các loài này v n còn ch a

quan tâm úng m c. Trong khi ó, m t kh i l

c

ng áng k các cây l y g ,

l y thu c quý nh : S n m t, Th ph c linh, Gi o c lam, Phong Lan… ang
hàng ngày b khai thác b a bãi. N u kéo dài tình tr ng khai thác này, ngu n
tài nguyên cây thu c s có nguy c b c n ki t. M t trong nh ng loài th c v t
c n
h c

c b o t n ó chính là loài S n m t t i khu b o t n, ây là c s khoa
u tiên giúp tôi ti n

n nghiên c u và th c hi n

i v i b t k công tác b o t n m t loài

tài[2].

ng th c v t nào ó thì vi c

i tìm k tình hình phân b , hi n tr ng n i phân b là i u c p thi t nh t.
khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

én t nh Cao B ng, tôi i tìm hi u

tình hình phân b c a loài S n m t, th ng kê s l
và
hai

c i m sinh thái h c c a chúng t i

ng, tình hình sinh tr

a bàn nghiên c u.

ng

ây là c s th

tôi th c hi n nghiên c u c a mình. Nh ng do gi i h n c a

tài và

n ng l c c a b n thân còn h n ch nên tôi ch a th phân tích ánh giá m t
cách c th mà ch ti n hành “tìm hi u” và ánh giá khái quát

a ra nh ng

bi n pháp b o t n và phát tri n loài.
2.2. Tình hình nghiên c u trên th gi i và

Vi t Nam

2.2.1. Nghiên c u v cây S n m t trên th gi i
Sapotaceae là h th c v t có hoa, thu c b Ericales. H bao g m
kho ng 800 loài cây th

ng xanh và cây b i trong kho ng 65 chi (35-75, tùy

thu c vào s phân lo i chi). Phân b
Nhi u loài cây cho qu có th cho qu

các vùng nhi t
n

kinh t khác. Nh ng loài ghi nh n có th cho qu

i[1].

c ho c s d ng v i m c ích
n

c bao g m Manilkara


6

(sapoche, Sapota), Chrysophyllum cainito (cây vú s a ho c golden leaftree);
Pouleria (Abiu, Canisetel, Lucuma, Mameysapote), Vitellaria paradoxa
(Shea) và Sideroxylon australe (có ngu n g c m n). Shea (Shi trong m t s
ngôn ng Tây Phi và karite Pháp; nh cây h t m ) qu h ch nhi u giàu, có
th

n

c là ngu n lipid l n

i v i nhi u ng

i châu phi và c ng

cs

d ng làm m ph m và thu c truy n th ng. “ Qu l ” Synseplum dulcificum
thu c h Sapotaceae. Cây thu c chi Paloquium ( Guta-percha) cho nh a m
quan tr ng và có nhi u giá tr s d ng.
2.2.2 Nghiên c u v cây S n m t

Vi t Nam

Cây S n m t – Tên khoa h c : Madhuca pasquieri (Dubard) H.J.Lam
Tên ti ng vi t : S n m t; Chên; S n gi a; S n d a; S n ng

i m; S n n m

ngón.
Tên khác: Dasillipe pasquieri Dubard, Bassia pasquieri ( Dubard) Lecomte,
Madhuca subquincuncialis H.J.Lam & Kerpel.
Tên

ng ngh a: Madhuca subquincuncialis H.J.Lam & Kerpel, 1939; Bassia

pasquieri ( Dubard .) Lecomte, 1930[7].
Trong Danh m c các loài th c v t Vi t Nam – T p II; Nhà xu t b n Nông
nghi p n m 2003; chi S n g m:
Trong : Sách

Vi t Nam: Ph n II. TV Mô t :

Cây S n m t : Cây thu c c p b o t n EN A1,a,c,d ; phân b t mi n Trung
tr ra B c, là loài cây g l n, có giá tr kinh t cao [1].
Nh ng nghiên c u v cây S n m t:

S n m t là loài cây cho g r t t t, là m t trong các lo i g “t thi t” c a
Vi t Nam (bao g m: inh, lim, s n,táu). G màu
tr ng 0,9-1,15), không b m i m t; dùng

h ng, c ng và n ng (t

óng bàn gh , làm g xây d ng,

c t nhà, óng tàu, làm tà v t và trong các công trình b n v ng, lâu dài.


7

Lá và v

c nghiên c u

làm thu c ch a b ng. Vi n Quân y 103

Tây ã dùng cao v ho c lá s n (Maduxin)
nh ng hi n ch a s n xu t

Hà

ch a b ng có hi u qu t t;

c nhi u thu c vì thi u nguyên li u. Cây s n

ngày càng b suy gi m v s l

ng. Qu có ph n th t m m làm th c n cho

nhi u loài thú và chim. Sau khi n qu , các loài chim thú ã
g c cây, vì v y mu n thu h t ch c n

l ih td

n nh ng cây s n l n

i

thu ho ch

hàng n m.
Trung tâm Nghiên c u s n xu t thu c (H c vi n Quân y) ã nghiên c u
thành công công ngh s n xu t thu c t lá cây S n m t

i u tr b ng.

Nghiên c u thu c ch a b ng t lá S n m t:
T x a, dân gian ã dùng lá s n m t

p, tr v t b ng. Trên c s

ó, t n m 1987, trong chuy n i kh o sát khoa h c t i khu r ng s n thu c xã
Tam Quy, Hà Trung, Thanh Hoá, Lê Th Trung và c ng s
th m dò v lá s n và d u qu s n

ã nghiên c u,

s d ng trong y h c. Trên c s kh o sát

này, t n m 1990, các nhà khoa h c thu c H c viên Quân y th c hi n
nghiên c u cao lá s n, d u s n làm thu c ch a b ng, ch a v t th

tài

ng. Và h

ã t o ra lo i thu c m tr b ng t cây S n m t.
Tuy nhiên, ph i

n n m 1998, lá s n m t m i ti p t c

c u, bào ch thành thu c m Maduxin

c nghiên

i u tr th nghi m cho b nh nhân

t i Vi n B ng qu c gia. K t qu cho th y, thu c Maduxin có tác d ng chuy n
ho i t

t thành ho i t khô sau 4 – 6 ngày

Ti n, Phó Giám
v t th

c Vi n B ng qu c gia,

ng s giúp v t th

p thu c. Theo Nguy n Gia

i v i b ng sâu

4, vi c làm khô

ng mau lành. V i nh ng b nh nhân b b ng nông

t 10%, m i ngày ph i s d ng ít nh t m t h p. So v i s n ph m c a n

,

Pháp, Maduxin có giá thành gi m t 30-60%. “V i nh ng gia ình có thu
nh p th p, i u tr b ng thu c Maduxin s gi m chi phí toàn b quá trình i u
tr ”, Nguy n Gia Ti n kh ng

nh. [6]


8

Nghiên c u d u t h t S n:
H t S n m t ch a 20-30% d u béo, dùng th p sáng hay
l n.

ây là m t lo i m

dùng t lâu

v t

i. D

n quý,

n thay m

c nhân dân vùng Thanh Hoá, Ngh An

i tri u phong ki n nhà Nguy n, d u s n m t là lo i s n

c bi t mà vùng Thanh-Ngh ph i mang ti n vua. Công ngh ch bi n

d u s n c ng nh d u l c. Hi n nay nhân dân vùng Thanh Hoá, Ngh An và
Hà T nh v n gi t p quán thu h t
b ov t t

ép d u s n. Nhi u khu r ng s n ã

l y h t ép d u n. Ngoài ra d u s n còn

nghi p th c ph m và d

c

c s d ng trong công

c ph m.

2.3 T ng quan i u ki n t nhiên – kinh t - xã h i khu v c nghiên c u
2.3.1 i u ki n t nhiên khu v c nghiên c u
2.3.1.1 V trí

a lý,

a hình

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

én thu c

Thành Công, Quang Thành, Phan Thanh, V Nông, H ng
th tr n T nh Túc huy n Nguyên Bình, t nh Cao B ng,

a ph n các xã
o, Ca Thành và

c xác l p t i Quy t

nh s 194/CT ngày 09 tháng 8 n m 1986 c a Ch t ch H i
v vi c Quy

ng B tr

ng

nh các khu r ng c m, trong ó có r ng Phia O c – Phia én.

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia én, có to

+ T 220 31' 44"
+ T 1050 49' 53"

n 220 39' 41" v

a lý:

B c;

n 1050 56' 24" kinh

ông.

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

én n m trong

a gi i hành

chính c a 6 xã Thành Công, Quang Thành, Phan Thanh, V Nông, H ng
o, Ca Thành và th tr n T nh Túc huy n Nguyên Bình, t nh Cao B ng.
Trung tâm c a Khu b o t n là xóm Phia én thu c xã Thành Công[2].


9

2.3.1.2.

c i m

a hình,

a hình

a m o,

a ch t

t ai

am o

Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia én ch y u ki u
trung bình và núi cao m p mô l

n sóng t o thành nh ng d i núi

núi á vôi và b chia c t b i nhi u khe su i.
nh t

a hình núi

d c l n (>250C).

t xen k
a hình cao

phía B c và tho i d n xu ng phía Nam. Là n i phát nguyên c a nhi u

sông su i chính c a huy n Nguyên Bình nh : sông Nhiên, sông N ng, sông

Th D c (m t nhánh c a sông B ng)... Quá trình ki n t o
thành 2 ti u vùng chính:
Công, Quang Thành;

a hình vùng núi

a hình vùng núi á

a ch t ã chia

t phân b ch y u

xã Thành

xã Phan Thanh, th tr n T nh

Túc, Ca Thành [2].
a ch t,

t ai

Theo tài li u th nh

ng c a huy n, trên

a bàn có nh ng lo i

t

chính sau:

t Feralit

nâu trên núi á vôi: Phân b t p trung

1700m so v i m t n

cao t

700m-

c bi n.

t Feralít mùn vàng nh t núi cao: thích h p v i m t s loài cây tr ng:
Thông, Sa m c, Tông dù, Lát hoa, D

, Tr u, S và m t s loài cây

c s n,

cây thu c, cây n qu khác.
t Feralít

vàng núi th p: Phân b

cao t 300 - 700m thích h p

v i m t s loài cây tr ng: Thông, Sa m c, Tông dù, Kháo vàng, Cáng lò, Lát
hoa, Keo, D

, Tr u, S , H i, Qu , Chè

ng và m t s loài cây thu c, cây

n qu khác.
tb n

a và thung l ng: Bao g m

d c t , s n ph m h n h p; lo i
nghi p[2].

t này

t phù sa m i, c , s n ph m

t

c s d ng cho s n xu t nông


10

2.3.1.3.
*

c i m khí h u, th y v n

c i m khí h u
Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia

c a khí h u l c

c i m

c tr ng

a mi n núi cao, chia thành 2 ti u vùng khí h u khác nhau.

Vùng cao có khí h u c n nhi t
nhi t

én có

i, vùng th p ch u nh h

ng c a khí h u

i gió mùa; m t n m có 2 mùa rõ r t, ó là:
Mùa m a b t

u t tháng 4

n tháng 10, chi m 85,4% t ng l

ng

m a c n m và t p trung vào các tháng 7 và 8. Mùa khô kéo dài t tháng 11
n tháng 3 n m sau; th
xu ng th p, l
Nhi t

vào tháng 5
340 C; nhi t

ng ch u nh h

ng m a ít, có nhi u s

ng c a gió mùa ông B c, nhi t

ng mù.

trung bình c n m là 180C; nhi t

cao nh t tuy t

n tháng 9, trong kho ng 24,50 - 26,90 C,
th p nh t tuy t

i x y ra vào tháng 11

i x y ra

c bi t có khi lên t i
n tháng 2 n m sau,

có khi xu ng t i - 20C - 50C.
mt

ng

i bình quân c n m là 84,3%, tháng có

m cao nh t

vào tháng 7, 8 là trên 87%, th p nh t vào tháng 12 là 80,5%.
Ngoài ra, còn có hi n t

ng s

ng mù xu t hi n vào sáng s m, chi u

t i và êm c a t t c các tháng trong n m, ph n nhi u là s
i ms

ng mù n ng nh t là

nh èo Colea. S

ng mù toàn ph n.

ng mu i th

ng xu t hi n

vào tháng 12, 1 hàng n m v i s ngày xu t hi n trung bình là 3 ngày. S ngày
dài nh t c a m t

ts

ng mu i trong tháng là 5 ngày, s gi xu t hi n dài

nh t trong m t ngày là 7 gi .
Tháp truy n hình và

c bi t, ã có xu t hi n m a tuy t

khu v c

nh èo Colea [2].

* H th ng thu v n
Ch a có s li u nghiên c u c th

ánh giá l u t c dòng ch y c a các

su i l n trong khu v c Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
qua k t qu kh o sát c a oàn công tác có th

én; nh ng

ánh giá s b trong khu v c


11

có 4 su i l n; các su i k trên có n

c quanh n m, l u l

nhi u, ch y m nh v mùa m a, mùa khô l

ng n

ng, tr

tl

t do trong khu v c có

c ch y

c ch y ít h n. M t

trung bình kho ng 2 km/100 ha, nh ng vào mùa m a th
l

ng n

d c l n,

su i

ng gây ra l quét,

a hình l i b chia c t

m nh.
Do

a hình b chia c t m nh,

nên ngu n n

d c l n và có nhi u á vôi xen k p

c ng m r t hi m; hi n nay trong vùng ch t p trung vào khai

thác và s d ng n

c m t[2].

2.3.1.4.

ng, th c v t

c i m

* V th c v t
Ki u r ng kín th
th

ng phân b

ng xanh m a m á nhi t

cao

i núi trung bình và cao,

700 m. Ki u r ng này, bao ph ph n phía trên c a

dãy núi Phia O c – Phia én v i nhi u h th c v t i n hình có ngu n g c t
h th c v t á nhi t

i (y u t di c ) t Hymalaya-Vân Nam-Quý Châu,

-Mi n i n i xu ng

nh c

Vi t Nam; các

n

i di n chính thu c h Hoa

h ng (Rosaceae) v i loài Xoan ào, Tú bà, Da bò, Kim anh, M , M n,

ào;

h Re (Lauraceae) v i loài Re, Kháo; h Trúc ào (Apocynaceae) v i loài
S a, Dây cao su; h Chè (Theaceae) v i loài Chè, Súm, V i thu c; h G o
(Bombacaceae) v i loài G o; h ng c lan (Magnoniaceae) v i loài Gi i xanh,
Ng c lan; h D (Fagaceae) v i loài S i bán c u, D gai, S i gai; h H

ào

(Juglandaceae) v i loài Ch o tía; h Thích (Aceraceae) v i loài Thích[5].
Thành ph n và s l
K t qu

ng các taxon th c v t t i Phia O c - Phia

i u tra ã phát hi n và giám

nh

én.

c 1108 loài th c v t b c cao có

m ch, thu c 861 chi c a 199 h , trong 6 ngành th c v t. K t qu tóm t t danh
m c th c v t r ng nh sau:
*V

ng v t


12

Thành ph n
có 222 loài

ng v t c a Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia én

ng v t có x

ng s ng, trong ó có 87 loài thú thu c 26 h ; 90

loài chim thu c 37 h và 14 b (trong ó b S có s loài nhi u nh t 48 loài);

17 loài l

ng c ; 28 loài bò sát và hàng ngàn loài

s ng, côn trùng,

ng v t nhuy n th ,

Trong s các loài
loài

nh

ng v t quý hi m; bao g m 24 loài thú có tên trong Sách

15 loài

ux )

th h ng nguy c p (EN) và 8 loài
i chi u v i Ngh

ng

t[5].

ng v t có tên trong danh m c ã xác

(n m 2007), trong ó có 1 loài (H

N u

ng v t

ng v t không x

c 56

Vi t Nam

th h ng c c k nguy c p (CR),
th h ng ang b

nh 32/2006/N -CP thì có 13 loài

e do (VU).
ph l c IB và

11 loài có tên trong ph l c IIB và 13 loài có tên trong Danh m c

c a Th

gi i IUCN (n m 2011)[1].
V chim có 11 loài trong ó có 3 loài
th h ng ang b

th h ng nguy c p (EN), 8 loài

e do (VU); trong s này n u

i chi u v i Ngh

nh

32/2006/N -CP thì có 9 loài n m trong ph l c IIB [1].
V bò sát và l

ng c có 14 loài trong ó có 3 loài

nguy c p (CR), 9 loài nguy c p (EN) và 2 loài
N u

i chi u v i Ngh

th h ng c c k

th h ng b

e do (VU).

nh 32/2006/N -CP thì t t c 14 loài này

un m

trong ph l c IIB [1].
T nh ng s li u trên cho th y trong Khu b o t n thiên nhiên Phia O c
- Phia

én ang hi n h u 56 loài

ng v t hoang dã quý hi m, ây là ngu n

tài nguyên vô cùng quý, là di s n c a Khu b o t n. Nh ng ngu n gen
v t quý hi m này có giá tr kinh t và giá tr b o t n cao c n
danh sách các loài

c

c u tiên b o t n theo Lu t a d ng sinh h c[2].

ng
a vào


13

2.4. Tình hình dân c , kinh t
2.4.1. Tình hình dân s , dân t c và phân b dân c
* Dân s :
Theo Niên giám th ng kê huy n Nguyên Bình n m 2010, Khu b o t n
thiên nhiên Phia O c - Phia
lao

én có 11.438 kh u, v i 2.287 h , kho ng 4.918

ng. Xã Thành Công, Phan Thanh, H ng

o, Quang Thành ch y u là

h nông nghi p, còn th tr n T nh Túc ch y u là h phi nông nghi p. T c

t ng dân s c a vùng hi n kho ng 2,2%/n m[5].
Dân t c: Khu b o t n có 5 dân t c ang sinh s ng; trong ó: Ng
Dao 5.398 kh u chi m 47,2% t ng dân s Khu b o t n, ng
kh u chi m 20,3%, ng
kh u chi m 13,8%, ng
Phân b dân c : M t
không

ng

nh t là H ng
ng

i Kinh 2.027 kh u chi m 17,8%, ng

i

i Nùng 2.335
i Tày 1.573

i H’Mông 105 kh u chi m 0,9% t ng dân s . [5]
dân s bình quân 51 ng

i/km2 nh ng l i phân b

u gi a th tr n và các xã trong vùng, xã có m t
o 25 ng

dân s th p

i/km2, cao nh t là th tr n T nh Túc 135

i/km2[5].

2.4.2. Kinh t - xã h i
2.4.2.1. Ngành nông - lâm nghi p
* S n xu t nông nghi p
Nông nghi p là ngành chi m v trí ch
a ph

ng ã

o trong ho t

ng kinh t c a

c phát tri n theo ti n trình công nghi p hóa, hi n

nông nghi p và nông thôn.

* S n xu t lâm nghi p

i hóa


14

B ng 2.1: K t qu s n xu t lâm nghi p
Phân theo n m

H ng m c

2001

2002

2004

2006

2007

2008

1- Di n tích (ha)

9.477,5 9.477,5 9.475,4 9.546,2 9.551,6 9.571,2

- B o v r ng

8.807,1 8.807,1 8.805,0 8.864,4 8.878,2 8.883,3

- Tr ng và ch m sóc

670,4

670,4

670,4

681,8

673,4

687,9

2- C c u (%)

100

100

100

100

100

100

- B o v r ng

92,9

92,9

92,9

92,86

92,95

92,81

7,1

7,1

7,1

7,1

7,0

7,0

r ng

- Tr ng và ch m sóc
r ng

Ngu n: Niên giám th ng kê huy n Nguyên Bình n m 2010
Vi c qu n lý, b o v r ng
ng

i dân nên b

t nhiên
r ng tr ng

c

u ã

t

c th c hi n

n c p c s và c ng

ng

c nh ng k t qu kh quan, di n tích r ng

t 8.883 ha (n m 2008), t ng 76 ha so v i (n m 2001); di n tích
t 688 ha (n m 2008), t ng 17 ha so v i n m 2001. T k t qu

trên cho th y công tác phát tri n r ng còn r t ch m, trong khi di n tích

t

ch a có r ng trong vùng còn l n. Tuy nhiên, s li u trên ch ph n ánh

c

ph n di n tích th c hi n thông qua các ch
t ph c h i, di n tích do ng

ng trình d án, còn di n tích r ng

i dân t tr ng ch a ph n ánh h t trong bi u s

li u trên.
2.4.2.2. Ngành công nghi p – xây d ng
* Công nghi p
Giá tr s n xu t công nghi p tính theo giá th c t trên
Khu b o t n thiên nhiên có chi u h
2001 lên 1.694,7 tri u
2010) là 7,6%/n m.

a bàn các xã

ng t ng nhanh t 646 tri u

ng n m 2010; t c

ng n m

t ng bình quân 5 n m (2006-


15

Công nghi p ch bi n khoáng s n
Quá trình hình thành và ki n t o l ch s lâu dài, s bi n
ch t nên khu v c Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
khoáng s n quý hi m nh kim lo i màu (chì, k m...)

ng v

a

én có nhi u

xã Phan Thanh và

Thành Công; kim lo i quý hi m (Atimon, Thi c, Vonfram, Uran, Vàng...)
th tr n T nh Túc và xã Thành Công; Ngu n tài nguyên khoáng s n
thác t p trung ch y u

m Thi c T nh Túc, ngoài ra còn có các nguyên li u,

v t li u xây d ng nh : nguyên li u sét, á, cát, s i,...
trên khai tr

ng b

c khai

ào x i làm gi m

c khai thác.

t á

liên k t, r t d b r a trôi, s t l

t

x y ra.

Công nghi p khai thác và c p n
Do

a hình núi á vôi xen k v i các tr m tích l c nguyên nên nhi u

khu v c th a n

c, nh ng l i có r t nhi u khu v c thi u n

khu v c có núi á vôi, m c n
ngu n n

c d i dào

l ng v n thi u n

cv

nhu c u n

các thung l ng, vùng th p, ng

c

s d ng, b

u t , ng
c

c

c bi t là các

c ph thu c theo mùa. Ngay c nh nh ng
i dân trong các thung

c sinh ho t. Hi n nay, h th ng c p n

cho các h dân ch a
d nn

c s ch

c s ch sinh ho t

i dân t b kinh phí làm h th ng ng

u ã gi i quy t

c m t ph n khó kh n v

c sinh ho t cho các h dân t i nh ng n i thi u n

c.

Công nghi p ch bi n nông, lâm nghi p và ti u th công nghi p
Tính

n n m 2012

khu v c Phia O c - Phia én có 2 c s ch bi n

nông, lâm s n và m t s ngh th công truy n th ng nh : ch bi n mi n
dong, s n xu t gi y b n, s i lanh t nhiên và n u r
ngành ngh
nh.
* Xây d ng

u...Nhìn chung các

u phát tri n ch m, quy mô s n xu t nh l , t phát và thi u n


16

Các công trình c s h t ng: giao thông, th y l i và các công trình
ph c v

i s ng c ng

ng dân c ch y u

c p huy n, c p t nh, ngu n v n
các ch

c qu n lý và tri n khai b i

u t ch y u t ngân sách nhà n

c và t

ng trình d án c a các t ch c phi chính ph .

T ng kinh phí xây d ng và nâng c p các công trình c s h t ng trong giai
o n 2001-2005 là 94.960 tri u

ng; giai o n 2006 - 2009 là 130.220 tri u

ng. Nh v y, có th th y Phia O c - Phia
c t p trung

én trong nh ng n m g n ây

u t v c s h t ng.

2.4.2.3. Ngành d ch v
Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
nhiên k v v i
h u mát m ,
hoá ã

a hình núi cao, nhi u hang

én ngoài c nh quan thiên

ng, môi tr

ng trong lành, khí

ng th c v t phong phú, n i ây còn có 03 di tích l ch s v n

c x p h ng c p t nh; 04 ngôi bi t th th i Pháp; 02 ngôi mi u th .

Tuy nhiên, n i ây còn h n ch trong phát tri n d ch v ; s n xu t hàng hóa và
th tr

ng tiêu th nông s n còn nh l ...ch có 2 ch

phiên (5 ngày/phiên); l
ch

ng hàng luân chuy n trên

áp ng m t ph n nhu c u tiêu dùng c a c ng

các ho t

ng du l ch sinh thái, v n hoá, ngh d

phát tri n và chuy n d ch c c u kinh t

a ph

ng theo

a bàn th p; s n xu t m i
ng dân c

ng v n ch a

s d ng. B i v y, trong nh ng n m t i c n quan tâm
ng d ch v du l ch thành m t trong các ho t

c ho t

u t , thúc

a ph

ng;

c khai thác,
y các ho t

ng kinh t ch l c góp ph n
ng.

2.4.3. C s h t ng
* Giao thông
H u h t các tuy n

ng giao thông trên ã

c

u t nâng c p, m t

ng r ng 3,5 m, láng nh a nên vi c i l i r t thu n ti n nh ng v n còn m t
s tuy n vi c i l i v n g p nhi u khó kh n, i n hình nh tuy n t tr
h c Phia

én - UBND xã Phan Thanh m i

ng

c xây d ng nh ng ã b h ng,


17

m t

ng b c y x i do m t s ph

ng ti n có tr ng t i l n ch

á và các

lo i khoáng s n; các tuy n giao thông liên thôn, liên xóm, ch y u là
t, ch t l

ng

ng x u nên ch a áp ng

ng

c nhu c u i l i, giao l u

kinh t v i các xã trong huy n.

* Y t - Giáo d c
Y t : Trong khu v c có 1 b nh vi n a khoa v i 50 gi
tr n T nh Túc, 1 phòng khám a khoa khu v c v i 6 gi
y t t i các xã. Nhìn chung, công tác y t
ã

c

u t trang thi t b và

ng b nh t i th

ng b nh và các tr m

ã có nh ng chuy n bi n tích c c,

i ng cán b ; m i tr m

c b trí 2 y s , 2

y tá và n h sinh v i nhi m v khám, ch a b nh và c p phát thu c cho nhân
dân.
Giáo d c:
và

c s quan tâm c a T nh y, UBND các c p, s Giáo d c

ào t o, các ban ngành oàn th

a ph

ng nên t l h c sinh i h c

ngày càng t ng. Tuy nhiên, a s h c sinh là dân t c thi u s s ng

vùng sâu,

vùng xa, i l i khó kh n, dân c s ng r i rác phân tán nên ã h n ch và là
thách th c l n

n công tác giáo d c ào t o

a ph

ng.

2.5. Nh ng thách th c và c h i
2.5.1. C h i và thu n l i trong b o t n và phát tri n b n v ng
B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn, chính quy n
Ban qu n lý Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
ph

ng ã có nh ng thay

a ph

ng các c p,

én, nhân dân

i v nh n th c, quan tâm úng m c

a

n công tác

b o t n và phát tri n b n v ng [5].
Khu b o t n thiên nhiên Phia O c - Phia
sánh v

én có ti m n ng, l i th so

i u ki n t nhiên, tài nguyên thiên nhiên nên có i u ki n thu n l i,

c h i phát tri n các ho t

ng d ch v , du l ch sinh thái[5].