Đường lối xây dựng hệ thống chính trị thời kỳ trước đổi mới

Đườn g l ối xây d ự
ng h ệth ống chính tr ị th ời k ỳtr ước đổi m ớ
i (1945-1986).
-------------------------------

�

☀

Hoàn c ảnh l ịch s ửvà ch ủtr ư
ơ n g xây d ựng h ệth ống chính tr ị
H ệ th ống chính tr ị dân ch ủnhân dân (giai đo ạn 1945 - 1954)

Cách m ạng Tháng Tám 1945 th ắng l ợi, Nhà n ư
ớ c Vi ệt Nam Dân ch ủC ộng hoà ra đờ i đá nh d ấu s ựhình thành
ở n ước ta m ột h ệ th ống chính tr ị cách m ạng v ới các đặc tr ưng sau đâ y:
- Có nhi ệm v ụth ực hi ện đư
ờ n g l ối cách m ạng “ Đánh đu ổi b ọn đế qu ốc xâm l ư
ợ c , giành độ c l ập và th ống nh ất
th ật s ựcho dân t ộc, xoá b ỏnh ững di tích phong ki ến và n ửa phong ki ến làm cho ng ư
ờ i cày có ru ộng, phát
tri ển ch ếđộ dân ch ủ nhân dân, gây c ơs ởcho ch ủngh ĩa xã h ội”. Kh ẩu hi ệu “Dân t ộc trên h ết, T ổqu ốc trên
h ết” là c ơs ởt ưt ư
ở n g cho h ệth ống chính tr ị giai đo ạn này.
D ựa trên n ền t ảng c ủa kh ối đạ i đo àn k ết dân t ộc h ết s ức r ộng rãi: không phân bi ệt gi ống nòi, giai cáp, tôn giáo,
ý th ức h ệ, ch ủthuy ết; không ch ủ tr ư
ơ n g đấ u tranh giai c ấp. Đ
ặ t l ợi ích c ủa dân t ộc là cao nh ất.
- Có m ột chính quy ền t ựxác đị nh là công b ộc c ủa dân, coi dân là ch ủvà dân làm ch ủ, cán b ộs ống và làm vi ệc
gi ản d ị, c ần, ki ệm, liêm, chính, chí công vô t ư.
- Vai trò lãnh đạ o c ủa Đ

ả n g (t ừtháng 11 n ăm 1945 đế n tháng 2 n ăm 1951) đư
ợ c ẩn trong vai trò c ủa Qu ốc h ội
và Chính ph ủ, trong vai trò c ủa cá nhân H ồChí Minh và các đả n g viên trong Chính ph ủ.
- Có m ột M ặt tr ận (Liên Vi ệt) và nhi ều t ổch ức qu ần chúng r ộng rãi, làm vi ệc t ựnguy ện, không h ư
ởn g l ư
ơn g
và không nh ận kinh phí ho ạt độ n g t ừngu ồn ngân sách Nhà n ư
ớ c, do đó không có đi ều ki ện công ch ức hóa,
quan liêu hoá.
- C ơs ởkinh t ếch ủ y ếu c ủa h ệth ống chính tr ị dân ch ủnhân dân là n ền s ản xu ất t ưnhân hàng hoá nh ỏ, phân
tán, t ực ấp, t ựtúc; b ị kinh t ếth ực dân và chi ến tranh kìm hãm, ch ưa có vi ện tr ợ. - Đã xu ất hi ện ( ởm ột m ức độ
nh ất đị nh) s ựgiám sát c ủa xã h ội dân s ựđố i v ới Nhà n ư
ớ c và Đ
ả n g; s ựph ản bi ện gi ữa hai đả n g khác ( Đ
ả ng
Dân ch ủ và Đ
ả n g xã h ội) đố i v ới Đ
ả n g C ộng s ản Vi ệt Nam. Nh ờđó đã gi ảm thi ểu rõ r ệt các t ện ạn th ư
ờn g
th ấy phát sinh trong b ộmáy công quy ền.

☀

H ệ th ống chuyên chính vô s ản (giai đo ạn 1955 - 1975 và 1975 - 198

-Ởnư
ớ c ta, khi giai c ấp công nhân gi ữvai trò lãnh đạ o cách m ạng thì th ắng l ợi c ủa cách m ạng dân t ộc dân
ch ủnhân dân c ũng là s ựb ắt đầ u c ủa cách m ạng xã h ội ch ủngh ĩa, s ựb ắt đầ u c ủa th ời k ỳth ực hi ện nhi ệm v ụ
l ịch s ửc ủa chuyên chính vô s ản. B ư
ớ c ngo ặt l ịch s ửnày đã di ễn ra trên mi ền B ắc cách đâ y h ơn n ăm m ư

ơi
n ăm và t ừsau ngày 30-4-1975 di ễn ra trong ph ạm vi c ản ư
ớc .
- T ừtháng 4-1975, v ới th ắng l ợi hoàn toàn và tri ệt để c ủa s ựnghi ệp ch ống M ỹc ứu n ư
ớ c , cách m ạng Vi ệt
Nam chuy ển sang giai đo ạn m ới, giai đo ạn ti ến hành các m ạng xã h ội ch ủngh ĩa trong c ản ư
ớ c . Do đó h ệ
th ống chính tr ị c ủa n ư
ớ c ta c ũng chuy ển sang giai đo ạn m ới: t ừh ệth ống chuyên chính dân ch ủnhân dân làm
nhi ệm v ụ l ịch s ửc ủa chuyên chính vô s ản trong ph ạm vi n ửa n ư
ớ c (giai đo ạn 1955-1975) sang h ệth ống
chuyên chính vô s ản ho ạt độ n g trong ph ạm vi c ản ư
ớc .
-Bư
ớ c sang giai đo ạn m ới, Đ
ạ i h ội IV c ủa Đ
ả n g nh ận d ịnh r ằng, mu ốn đư a s ựnghi ệp cách m ạng đế n toàn
th ắng, “ đi ều ki ện quy ết đị nh tr ư
ớ c tiên là ph ải thi ết l ập và không ng ừng t ăng c ư
ờ n g chuyên chính vô s ản, th ực
hi ện và không ng ừng phát huy quy ền làm ch ủt ập th ểc ủa nhân dân lao độ n g”.


☀

C ơs ởhình thành h ệth ống chuyên chính vô s ản ở n ư
ớ c ta

M ột là, lý lu ận Mác - Lênin v ềth ời k ỳ quá độ và v ềchuyên chính vô s ản.
C.Mác đã ch ỉ ra r ằng: gi ữa xã h ội t ưb ản ch ủngh ĩa và xã h ội c ộng s ản ch ủngh ĩa là m ột th ời k ỳc ải bi ến cách

m ạng t ừxã h ội n ọđế n xã h ội kia. Thích ứn g v ới th ời k ỳấy là m ột th ời k ỳ quá độ chính tr ị, nhà n ư
ớ c c ủa th ời
k ỳấy không th ểlà cái gì khác h ơn là n ền chuyên chính cách m ạng c ủa giai c ấp vô s ản. V.I.Lênin nh ấn m ạnh:
mu ốn chuy ển t ừch ủngh ĩa t ưb ản lên ch ủngh ĩa xã h ội thì ph ải ch ịu đự n g lâu dài n ỗi đa u đớ n c ủa th ời k ỳsinh
đẻ, ph ải có m ột th ời k ỳ chuyên chính vô s ản lâu dài. B ản ch ất c ủa chuyên chính vô s ản là s ựti ếp t ục đấu tranh
giai c ấp d ư
ớ i hình th ức m ới.
Chuyên chính vô s ản là m ột t ất y ếu c ủa th ời k ỳ quá độ t ừch ủngh ĩa t ưb ản đế n ch ủngh ĩa xã h ội. Nh ưng vi ệc
v ận d ụng t ưt ư
ở n g này c ần xu ất phát t ừđi ều ki ện l ịch s ửc ụth ểc ủa m ỗi qu ốc gia. Thí d ụ, s ựv ận d ụng sáng
t ạo chuyên chính vô s ản vào tình hình c ụth ển ư
ớ c ta đã đư
ợ c th ểhi ện sinh độ n g trong vi ệc ra đờ i Nhà n ư
ớc
Vi ệt Nam Dân ch ủ C ộng hoà và h ệth ống chính tr ị Dân ch ủnhân dân giai đo ạn 1945 -1954.
Hai là, đư
ờ n g l ối chung c ủa cách m ạng Vi ệt Nam trong giai đo ạn m ới.
Trong Báo cáo chính tr ị c ủa Đ
ạ i h ội đạ i bi ểu toàn qu ốc l ần th ứIV (n ăm 1976) v ềđư
ờ n g l ối chung c ủa cách
m ạng xã h ội ch ủngh ĩa trong giai đo ạn m ới ở n ư
ớ c ta, có đo ạn vi ết: n ắm v ững chuyên chính vô s ản, phát huy
quy ền làm ch ủ t ập th ểc ủa nhân dân lao độ n g; ti ến hành đồ n g th ời hai cu ộc cách m ạng: cách m ạng v ềquan
h ệs ản xu ất, cách m ạng khoa h ọc - k ỹ thu ật, cách m ạng t ưt ư
ở n g và v ăn hoá, trong đó cách m ạng khoa h ọc k ỹ thu ật là then ch ốt. Ngày 18-12-1980, Qu ốc h ội khoá VI thông qua Hi ến pháp n ư
ớ c C ộng hoà xã h ội ch ủ
ngh ĩa Vi ệt Nam, trong đó kh ẳng đị nh: “Nhà n ư
ớ c C ộng hoà xã h ội ch ủngh ĩa Vi ệt Nam là Nhà n ư
ớc chuyên
chính vô s ản”.

Nh ưv ậy, v ềth ực ch ất, k ểt ừĐ
ạ i h ội III c ủa Đ
ả n g (tháng 9-1960) cho đế n khi Đ
ả n g đề ra đư
ờ n g l ối đổ i m ới đấ t
nư
ớ c , h ệ th ống chính tr ị n ư
ớ c ta đư
ợ c t ổch ức và ho ạt độ n g theo các yêu c ầu, m ục tiêu, nhi ệm v ục ủa chuyên
chính vô s ản và do v ậy, tên g ọi chính th ức c ủa h ệth ống này đư
ợ c xác định là h ệth ống chuyên chính vô s ản.
Ba là, c ơs ởchính tr ị c ủa h ệth ống chuyên chính vô s ản ở n ư
ớ c ta đư
ợ c hình thành t ừn ăm 1930 và b ắt r ễ
v ững ch ắc trong lòng dân t ộc và xã h ội. Đi ểm c ốt lõi c ủa c ơs ởchính tr ị đó là s ựlãnh đạ o toàn di ện và tuy ệt
đối c ủa Đản g. M ặc dù ở mi ền B ắc Đản g C ộng s ản không ph ải là đản g chính tr ị độc nh ất mà còn có Đản g Dân
ch ủ, Đ
ả n g Xã h ội, nh ưng nh ững đả n g chính tr ị này th ừa nh ận vai trò lãnh đạ o tuy ệt đố i và duy nh ất c ủa Đ
ả ng
C ộng s ản Vi ệt Nam và là thành viên trong M ặt tr ận T ổqu ốc Vi ệt Nam.
B ốn là, c ơs ởkinh t ếc ủa h ệth ống chuyên chính vô s ản là n ền kinh t ếk ếho ạch hoá t ập trung quan liêu, bao
c ấp. Đó là m ột n ền kinh t ếh ư
ớ n g t ới m ục tiêu xoá b ỏnhanh chóng và hoàn toàn ch ếđộ t ưh ữu đố i v ới t ưli ệu
s ản xu ất v ới ý ngh ĩa là ngu ồn g ốc và c ơs ởc ủa ch ếđộ ng ư
ờ i bóc l ột ng ư
ờ i , thi ết l ập ch ếđộ công h ữu xã h ội
ch ủ ngh ĩa v ềt ưli ệu s ản xu ất d ư
ớ i hai hình th ức; s ởh ữu nhà n ư
ớ c và s ởh ữu t ập th ể; lo ại b ỏtri ệt để c ơch ế
th ị tr ư

ờ n g, thi ết l ập c ơch ế qu ản lý kinh t ếk ếho ạch hoá t ập trung quan liêu bao c ấp. Nhà n ư
ớ c tr ởthành m ột
t ổ ch ức kinh t ếbao trùm. T ừđó cách t ổch ức và ho ạt độ n g c ủa h ệth ống chuyên chính vô s ản không th ể
không ph ản chi ếu c ảưu đi ểm, l ẫn h ạn ch ế, sai l ầm c ủa mô hình kinh t ếnày.
N ăm là, c ơs ởxã h ội c ủa h ệth ống chuyên chính vô s ản là liên minh gi ữa giai c ấp công nhân v ới giai c ấp nông
dân và t ầng l ớp trí th ức. K ết qu ảc ủa cu ộc đấ u tranh giai c ấp “ai th ắng ai” trong l ĩnh v ực chính tr ị, kinh t ếvà k ết
qu ả c ải t ạo xã h ội ch ủngh ĩa đố i v ới các thành ph ần kinh t ếphi xã h ội ch ủngh ĩa, đã t ạo nên m ột k ết c ấu xã h ội
bao g ồm ch ủy ếu là hai giai c ấp và m ột t ầng l ớp: giai c ấp công nhân, giai c ấp nông dân và t ầng l ớp trí th ức.
Tình hình này đã ản h h ư
ở n g đế n s ựth ực hi ện chi ến l ư
ợ c đạ i đo àn k ết dân t ộc.

☀

Ch ủ tr ư
ơ n g xây d ựng h ệth ống chuyên chính vô s ản mang đặ c đi ểm Vi ệt Nam


Trong giai đo ạn này vi ệc xây d ựng h ệth ống chuyên chính vô s ản đư
ợ c quan ni ệm là xây d ựng ch ếđộ làm ch ủ
t ập th ể xã h ội ch ủ ngh ĩa; t ức là xây d ựng m ột h ệth ống hoàn ch ỉnh các quan h ệxã h ội th ểhi ện ngày càng đầ y
đủ s ựlàm ch ủ c ủa nhân dân lao độn g trên t ất c ảcác m ặt chính tr ị, kinh t ế, v ăn hoá, xã h ội, làm ch ủxã h ội, làm
ch ủ thiên nhiên, làm ch ủ b ản thân. Do đó , ch ủtr ư
ơ n g xây d ựng h ệth ống chuyên chính vô s ản g ồm nh ững n ội
dung sau đâ y:
M ột là, xác đị nh quy ền làm ch ủc ủa nhân dân đư
ợ c th ểch ếhoá b ằng pháp lu ật và t ổch ức.
Hai là, xác đị nh Nhà n ư
ớ c trong th ời k ỳ quá độ là “Nhà n ư
ớ c chuyên chính vô s ản th ực hi ện ch ếđộ dân ch ủ

xã h ội ch ủ ngh ĩa”, là m ột t ổch ức th ực hi ện quy ền làm ch ủt ập th ểc ủa giai c ấp công nhân và nhân dân lao
độn g, m ột t ổ ch ức thông qua đó Đản g th ực hi ện s ựlanh đạo c ủa mình đối v ới ti ến trình phát tri ển c ủa xã h ội.
Mu ốn th ếNhà n ư
ớ c ta ph ải là m ột thi ết ch ếc ủa dân, do dân, vì dân, đủ n ăng l ực ti ến hành ba cu ộc cách
m ạng, xây d ựng ch ếđộ m ới, n ền kinh t ếm ới, n ền v ăn hoá m ới và con ng ư
ờ i m ới.
Ba là, xác đị nh Đ
ả n g là ng ư
ờ i lãnh đạ o toàn b ộho ạt độ n g xã h ội trong đi ều ki ện chuyên chính vô s ản. S ựlãnh
đạo c ủa Đản g là đảm b ảo cao nh ất cho ch ếđộ làm ch ủ t ập th ểc ủa nhân dân lao độn g, cho s ựt ồn t ại và ho ạt
độn g c ủa Nhà n ước xã h ội ch ủngh ĩa.
B ốn là, xác đị nh nhi ệm v ụ chung c ủa M ặt tr ận và các đo àn th ểlà đả m b ảo cho qu ần chúng tham gia và ki ểm
tra công vi ệc c ủa Nhà n ư
ớ c, đồ n g th ời là tr ư
ờ n g h ọc v ềch ủngh ĩa xã h ội. Vai trò và s ức m ạnh c ủa các đo àn
th ể chính là ở kh ản ăng t ập h ợp c ủa qu ần chúng, hi ểu rõ tâm t ưvà nguy ện v ọng c ủa qu ần chúng, nâng cao
giác ng ộxã h ội ch ủngh ĩa cho qu ần chúng. Mu ốn v ậy, các đo àn th ểph ải đổ i m ới hình th ức t ổch ức, n ội dung
và ph ư
ơ n g th ức ho ạt độ n g cho phù h ợp v ới đi ều ki ện m ới. Ho ạt độ n g c ủa các đo àn th ểph ải n ăng độ n g, nh ạy
bén v ới nh ững v ấn đề m ới n ảy sinh trong cu ộc s ống, kh ắc ph ục b ệnh quan liêu, gi ản đơ n và khô c ứng trong t ổ
ch ức và trong sinh ho ạt. M ởr ộng các hình th ức t ổch ức theo ngh ềnghi ệp, theo nhu c ầu đờ i s ống và nhu c ầu
sinh ho ạt v ăn hoá để thu hút đô ng đả o qu ần chúng vào các ho ạt độ n g xã h ội, chính tr ị.
N ăm là, xác đị nh m ối quan h ệĐ
ả n g lãnh đạ o , nhân dân làm ch ủ, Nhà n ư
ớ c qu ản lý là c ơch ếchung trong
qu ản lý toàn b ộxã h ội.

�

Đá nh giá s ựth ực hi ện đườn g l ối

Ho ạt độ n g c ủa h ệth ống chuyên chính vô s ản giai đo ạn 1975-1986 đư
ợ c ch ỉ đạ o b ởi các đư
ờ n g l ối c ủa các
Đại h ội IV và V c ủa Đản g đã góp ph ần mang l ại nh ững thành t ựu mà nhân dân ta đạt được trong 10 n ăm
(1975-1986) đầ y khó kh ăn, th ửthách. Đi ểm tìm tòi sáng t ạo trong giai đo ạn này c ủa Đ
ả n g là đã coi làm ch ủt ập
th ể xã h ội ch ủngh ĩa là b ản ch ất c ủa h ệth ống chuyên chính vô s ản ở n ư
ớ c ta, đã xây d ựng m ối quan h ệĐ
ả ng
lãnh đạ o , nhân dân làm ch ủ, Nhà n ư
ớ c qu ản lý thành c ơch ếchung trong ho ạt độ n g c ủa h ệth ống chính tr ị ở
t ất c ả các c ấp, các đị a ph ư
ơ n g.
Trong h ệ th ống chuyên chính vô s ản giai đo ạn này, m ối quan h ệgi ữa Đ
ả n g, Nhà n ư
ớ c và nhân dân ở t ừng
đơn v ị ch ưa được xác định th ật rõ; m ỗi b ộph ận, m ỗi t ổch ức trong h ệth ống chuyên chính vô s ản ch ưa làm t ốt
ch ức n ăng c ủa mình. Ch ếđộ trách nhi ệm không nghiêm, pháp ch ếxã h ội ch ủngh ĩa còn nhi ều thi ếu sót.
B ộ máy nhà n ư
ớ c c ồng k ềnh và kém hi ệu qu ảmà c ơch ếqu ản lý t ập trung quan liêu, bao c ấp là nguyên nhân
tr ực ti ếp; các c ơquan dân c ửcác c ấp đư
ợ c l ựa ch ọn, b ầu c ửvà ho ạt độ n g m ột cách high th ức ch ủngh ĩa.
Không ít c ơquan chính quy ền không tôn tr ọng ý ki ến c ủa nhân dân, không làm công tác v ận độ n g qu ần chúng,
ch ỉ quen dùng các bi ện pháp m ệnh l ệnh hành chính.
S ựlãnh đạ o c ủa Đ
ả n g ch ưa ngang t ầm nh ững nhi ệm v ục ủa giai đo ạn m ới, ch ưa đá p ứn g đư
ợ c yêu c ầu gi ải
quy ết nhi ều v ần đề kinh t ế-xã h ội c ơb ản và c ấp bách. Ngu ồn g ốc sâu xa là coi nh ẹcông tác xây d ựng Đ
ả n g.

Có tình tr ạng t ập trung quan liêu, gia tr ư
ở n g, độ c đo án trong ph ư
ơ n g th ức lãnh đạ o c ủa Đ
ả n g. Trong 10 n ăm


(1976 - 1986) trên 19 v ạn đả n g viên b ị đư a ra kh ỏi Đ
ả n g, có nh ững ng ư
ờ i b ị truy t ốtr ư
ớ c pháp lu ật. Trong s ố
đó m ột ph ần khá l ớn là nh ững đản g viên ph ạm sai l ầm v ềph ẩm ch ất đạo đức .
Đản g ch ưa phát huy t ốt vai trò và ch ức n ăng c ủa các đo àn th ểtrong vi ệc giáo d ục, độn g viên qu ần chúng
tham gia qu ản lý kinh t ế- xã h ội. Các đo àn th ểch ưa tích c ực đổ i m ới ph ư
ơ n g th ức ho ạt độ n g đú ng v ới tính
ch ất c ủa t ổch ức qu ần chúng.

☀

Nguyên nhân ch ủquan:

- Duy trì quá lâu c ơch ế qu ản lý kinh t ết ập trung quan liêu, bao c ấp.
- H ệ th ống chuyên chính vô s ản có bi ểu h ện b ảo th ủ, trì tr ệ, ch ậm đổ i m ới so v ới nh ững độ t phá trong c ơch ế
kinh t ếđa ng di ễn ra ở các đị a ph ư
ơ n g, các c ơs ởtrong toàn qu ốc. Do đó đã c ản tr ởquá trình đổ i m ới c ơch ế
kinh t ế.
- B ệnh ch ủquan, duy ý chí; t ưt ư
ở ng ti ểu t ưs ản v ừa “t ả” khuynh, v ừa h ữu khuynh trong vai trò lãnh đạ o c ủa
Đản g.
Nh ững h ạn ch ế, sai l ầm trên đâ y cùng nh ững yêu c ầu c ủa công cu ộc đổ i m ới, đã thúc đẩ y chúng ta ph ải đổ i
m ới h ệth ống chuyên chính vô s ản thành h ệth ống chính tr ị trong th ời k ỳm ới.