Phát triển lâm nghiệp trên địa bàn tỉnh Bắc Giang trong nền kinh tế thị trường hiện nay (Luận án tiến sĩ)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LƢU TUẤN HIẾU

PHÁT TRIỂN LÂM NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN
TỈNH BẮC GIANG TRONG NỀN KINH TẾ
THỊ TRƢỜNG HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

HÀ NỘI - 2018


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LƢU TUẤN HIẾU

PHÁT TRIỂN LÂM NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN
TỈNH BẮC GIANG TRONG NỀN KINH TẾ
THỊ TRƢỜNG HIỆN NAY
Chuyên ngành: Kinh tế chính trị
Mã số: 931.01.02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đoàn Xuân Thủy

HÀ NỘI – 2018


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu
trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận án

Lƣu Tuấn Hiếu


LỜI CẢM ƠN
Luận án được nghiên cứu sinh thực hiện và hoàn thành tại Học viện Khoa học Xã
hội, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc
tới Học viện Khoa học Xã hội, khoa Kinh tế học, đặc biệt là thầy PGS.TS Đoàn Xuân
Thủy, đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ với những chỉ dẫn khoa học quý giá trong suốt
quá trình triển khai, nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các nhà khoa học đã trực tiếp giảng dạy,
truyền đạt những kiến thức khoa học chuyên ngành Kinh tế chính trị cho tác giả trong
những năm học nghiên cứu sinh.
Xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới các cơ quan hữu quan thuộc các lĩnh vực: Nông
nghiệp và phát triển nông thôn trong đó là lĩnh vực lâm nghiệp, thống kê ở Trung ương
và đặc biệt là Sở Nông nghiệp & PTNT, Chi cục Kiểm lâm tỉnh Bắc Giang, Cục
Thống kê tỉnh Bắc Giang đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tác giả điều tra, khảo sát
thu thập những tài liệu nghiên cứu cần thiết cho luận án.
Xin trân trọng cảm ơn!

ii

MỤC LỤC
Lời cam đoan …………………………………………………………………… i
Lời cảm ơn ...……………………………………………………………………

ii

Mục lục …………………………………………………………………………

iii

Danh mục các chữ viết tắt ……………………………………………………… v
Danh mục các bảng …………………………………………………………….. vii
Danh mục phụ lục ………………………………………………………………

viii

MỞ ĐẦU ……………….………………………………………………..............

1

1. Tính cấp thiết của đề tài …………………………………………………….. 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ………………………………………………………... 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ………………………………………….

3

4. Phương pháp nghiên cứu ……………………………..................................

4

5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án …………………………….. 6
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ……………………………………. 7
7. Kết cấu luận án ...……………………………………………………………. 7
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU ………………………… 8
1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ………………………………………… 8
1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam …………………………………………

16

1.3. Những khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu ……………………………... 25
CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN LÂM
NGHIỆP TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ……………………………… 27

2.1. Phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường: khái niệm, đặc điểm,
vai trò …………………………………………………………………………...

27

2.2. Nội dung phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường, nhân tố ảnh
hưởng và tiêu chí đánh giá ……………………………………………………... 48
2.3. Kinh nghiệm quốc tế và trong nước về phát triển lâm nghiệp trong nền
kinh tế thị trường và bài học cho tỉnh Bắc Giang ……………………………....

71

CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN LÂM NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN
TỈNH BẮC GIANG TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG HIỆN NAY ……... 78

3.1. Một số đặc điểm tự nhiên kinh tế xã hội có ảnh hưởng đến phát triển lâm

nghiệp tỉnh Bắc Giang …………………………………………………………

78

3.2. Thực trạng phát triển lâm nghiệp trên tỉnh Bắc Giang ……………………

84

iii


3.3. Đánh giá tình hình phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường trên
địa bàn tỉnh Bắc Giang …………………………………………………………

114

CHƢƠNG 4: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN LÂM NGHIỆP
TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC GIANG ĐẾN NĂM 2025, TẦM NHÌN 2035 ……..

125

4.1. Quan điểm và định hướng về phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị
trường….. …....…………………………………………………………………. 125
4.2. Giải pháp phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường trên địa bàn
tỉnh Bắc Giang ………………………………………………………………….

132

KẾT LUẬN ……………………………………………………………………... 155
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN …...

157

TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………………………………… 158
PHỤ LỤC …………………………………………………………………………….. 168

iv


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

ANQP

:

An ninh quốc phòng

ANPTT

:

An ninh phi truyền thống

ASEAN

:

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

BQL

:

Ban quản lý

BV&PTR

:

Bảo vệ và phát triển rừng

BNN&PTNT

:

Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn

CNH - HĐH

:

Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa

CNXH

:

Chủ nghĩa xã hội

CMH

:

Chuyên môn hóa

DVMTR

:

Dịch vụ môi trường rừng

GDP

:

Tổng sản phẩm quốc nội

GNP

:

Tổng sản phẩm quốc dân

GCNQSD

:

Giấy chứng nhận quyền sử dụng

GTSX

:

Giá trị sản xuất

HTX

:

Hợp tác xã

JICA

:

Tổ chức hợp tác quốc tế Nhật Bản

FSC

:

Chứng chỉ quản lý rừng bền vững

LLSX

:

Lực lượng sản xuất

LNXH

:

Lâm nghiệp xã hội

FDI

:

Đầu tư trực tiếp nước ngoài

PCCCR

:

Phòng cháy chữa cháy rừng

KHCN

:

Khoa học công nghệ

KTXH

:

Kinh tế - xã hội

KHKT

:

Khoa học kỹ thuật

KTTT

:

Kinh tế thị trường

NLTS

:

Nông lâm thủy sản

NSNN

:

Ngân sách nhà nước

QLNN

:

Quản lý nhà nước
v

QHR

:

Quy hoạch rừng

QHSX

:

Quan hệ sản xuất

ODA

:

Vốn tài trợ không hoàn lại

TNHH

:

Trách nhiệm hữu hạn

TPP

:

Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương

UBND

:

Ủy ban nhân dân

SNN&PTNT

:

Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn

SXKD

:

Sản xuất kinh doanh

RPH

:

Rừng phòng hộ

RĐD

:

Rừng đặc dụng

RTN

:

Rừng tự nhiên

RSX

:

Rừng sản xuất

WTO

:

Tổ chức thương mại thế giới

vi


DANH MỤC CÁC BẢNG

Tên bảng

STT

Trang

Bảng 3.1 Một số chỉ tiêu về phát triển kinh tế tỉnh Bắc Giang giai đoạn
2005 - 2016

79

Bảng 3.2 Cơ cấu ngành nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2016

85

Bảng 3.3 Cơ cấu giá trị sản xuất ngành lâm nghiệp tỉnh Bắc Giang giai

95

đoạn 2005 - 2016
Bảng 3.4 Một số kết quả sản xuất lâm nghiệp 2005 - 2017

98

Bảng 3.5 Diện tích rừng trồng theo đơn vị hành chính (ha)

100

Bảng 3.6 Sản lượng khai thác lâm sản giai đoạn 2000 - 2017

102

Bảng 3.7 Biến động diện tích ba loại rừng giai đoạn 2003 - 2014

104

Bảng 3.8 Số trang trại trên địa bàn tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2005 - 2016

111

Bảng 3.9 Giá trị sản xuất của công nghiệp chế biến lâm sản

113

vii


DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU PHỤ LỤC

Tên bảng

STT

Trang

Phụ lục 01

Danh sách đối tượng thực hiện phỏng vấn sâu

168

Phụ lục 02

Phiếu điều tra hoạt động kinh tế hộ năm 2015

169

Phụ lục 03

Bảng tổng hợp kết quả qua phiếu “phỏng vấn sâu” đánh
giá về tình hình bảo vệ và phát triển lâm nghiệp trên địa
bàn tỉnh Bắc Giang

172

Phụ lục 04

Giá gỗ tròn chủ rừng bán ra trong giai đoạn 2015-2017

173

Phụ lục 05

Giá gỗ tròn doanh nghiệp chế biến mua vào giai đoạn
2015-2017

174

Phụ lục 06

Diện tích đất lâm nghiệp theo quy hoạch 3 loại rừng

175

Phụ lục 07

Diện tích các loại rừng theo đơn vị hành chính

176

Phụ lục 08

Tổng hợp diện tích giao, cho thuê đất rừng cho các tổ

177

chức trên địa bàn tỉnh Bắc Giang
Phụ lục 09

Hiện trạng rừng theo chức năng sử dụng

179

Phụ lục 10

Tổng hợp diện tích rừng và đất lâm nghiệp theo chủ

180

quản lý sử dụng tỉnh Bắc Giang
Phụ lục 11

Danh mục các dự án đầu tư

181

Phụ lục 12

Tổng hợp kết quả thu hút vốn đầu tư giai đoạn 2011 - 2014

184

Phụ lục 13

Kết quả thực hiện các chỉ tiêu kế hoạch BV&PTR

185

Phụ lục 14

Danh mục một số văn bản liên quan đến công tác bảo vệ

188

và phát triển rừng

viii


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong công cuộc đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm coi
trọng phát triển nền kinh tế nhiều thành phần định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh
công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn và hội nhập kinh tế quốc tế.
Hiện nay, khu vực nông, lâm, ngư nghiệp vẫn đang giữ vai trò quan trọng trong phát
triển kinh tế - xã hội, trong đó ngành lâm nghiệp Việt Nam là một ngành kinh tế kỹ

thuật đặc thù bao gồm tất cả các hoạt động gắn liền với sản xuất hàng hoá và dịch vụ
từ rừng như các hoạt động bảo vệ, gây trồng, khai thác, vận chuyển, sản xuất, chế biến
lâm sản và các dịch vụ môi trường có liên quan đến rừng, hoạt động trên diện tích
phân bổ chủ yếu là trên cao, vùng sâu, vùng xa, đồi núi của cả nước. Đây là nơi sinh
sống của hơn 25 triệu người với rất nhiều dân tộc ít người, có trình độ dân trí thấp với
phương thức canh tác lậu hậu dẫn đến kinh tế chậm phát triển và đời sống của người
dân nơi đây còn nhiều khó khăn. Trong những năm trước đây tình trạng suy thoái
rừng, mất rừng do khai thác quá mức và chuyển đổi mục đích sử dụng đất lâm nghiệp
thiếu quy hoạch đang có nguy cơ làm cạn kiệt tài nguyên (đất, nước, rừng...) ảnh
hưởng lớn đến môi trường sinh thái. Nguyên nhân của tình trạng trên có nhiều, từ
trồng, khai thác, sử dụng, quản lý và bảo vệ, mặt khác trong điều kiện kinh tế thị
trường thì vấn đề nhu cầu về gỗ và lâm sản ngoài gỗ rất lớn dẫn đến tình trạng khai
thác triệt để tài nguyên rừng, ngoài ra những giá trị về môi trường sinh thái, đa dạng
sinh học ít được quan tâm đúng mức. Do vậy, phát triển ngành lâm nghiệp có hiệu quả
và bền vững là hết sức cần thiết góp phần quan trọng vào bảo vệ môi trường, bảo tồn
đa dạng sinh học, xoá đói, giảm nghèo, đặc biệt cho người dân miền núi, góp phần ổn
định xã hội và an ninh quốc phòng.
Bắc Giang là tỉnh miền núi có diện tích đất lâm nghiệp tương đối lớn, chiếm
36,46% tổng diện tích tự nhiên và có nhiều điều kiện tự nhiên tương đối thuận lợi, là
địa phương có thế mạnh để phát triển sản xuất lâm nghiệp theo hướng sản xuất hàng
hóa lớn trong điều kiện kinh tế thị trường. Tuy vậy, ngành lâm nghiệp chưa phát huy
tốt các tiềm năng và lợi thế, thực trạng hiện nay trên địa bàn tỉnh cho thấy năng suất
và chất lượng rừng trồng còn thấp, chưa đáp ứng được nhu cầu lâm sản cho phát triển
kinh tế xã hội, đặc biệt nguyên liệu cho công nghiệp chế biến và xuất khẩu, đối với
công cuộc xoá đói giảm nghèo còn hạn chế, thu nhập của người làm nghề rừng thấp
1


và chưa ổn định, chưa ổn định đời sống đồng bào ở vùng sâu, vùng xa còn gặp nhiều
khó khăn, tỷ lệ đói nghèo cao và đa số đồng bào các dân tộc ở miền núi chưa thể sống

được bằng nghề rừng. Cùng với tình hình thực tế hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay
cho thấy nhu cầu về sử dụng các sản phẩm từ gỗ rất lớn, để cung cấp sản lượng gỗ ổn
định cho thị trường chế biến lâm sản cần phải đầu tư phát triển lâm nghiệp theo
hướng sản xuất hàng hóa lớn nhằm chủ động nguồn nguyên liệu, nâng cao giá trị
rừng và đất rừng bằng những loại cây có giá trị kinh tế. Thị trường tiêu thụ gỗ rừng
trồng chủ yếu là các nhà máy giấy, nhà máy sản xuất ván nhân tạo, nhà máy chế biến
ván ghép thanh xuất khẩu, chế biến dăm mảnh xuất khẩu, gỗ trụ mỏ, chế biến đồ mộc
gia dụng làm chất đốt và một phần làm nguyên liệu trong xây dựng cơ bản. Có thể
nói thị trường lâm nghiệp nước ta là một thị trường tiềm năng.
Tuy nhiên, trong bối cảnh của nền kinh tế thị trường ở Việt Nam, phát triển lâm
nghiệp của cả nước nói chung, Bắc Giang nói riêng còn nhiều bất cập, cần có những
nghiên cứu hệ thống, toàn diện nhìn từ góc độ chuyên ngành kinh tế chính trị, nhất là
phát triển kinh tế lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường, mà thực chất là phát triển
lâm nghiệp hàng hóa, vừa tuân theo các quy luật chung của phát triển kinh tế, vừa thể
hiện tính đặc thù của ngành lâm nghiệp, với tư cách là ngành kinh tế đặc thù với
những chủ thể kinh doanh đặc thù. Việc nghiên cứu đặt ra nhiều vấn đề về lý luận và
thực tiễn trong phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường trên địa bàn tỉnh
Bắc Giang cần phải được nghiên cứu sâu như: xác định đúng vị trí, vai trò hiện nay
của ngành lâm nghiệp ở Bắc Giang trong mối tương quan liên kết với các thành phần
kinh tế khác; phát triển lâm nghiệp được đặt trong điều kiện phát triển của nền kinh tế
thị trường mà đây là một ngành kinh tế đặc thù; các đặc điểm, vị trí địa lý, khí hậu,
kinh tế, văn hóa, xã hội có ảnh hưởng như thế nào đến phát triển lâm nghiệp trên địa
bàn tỉnh; quan hệ sản xuất trong lâm nghiệp như thế nào; quan hệ thị trường, quan hệ
lợi ích, vấn đề sở hữu (quyền tài sản), môi trường và phát triển bền vững ở Bắc Giang
sẽ được áp dụng như thế nào; những rào cản trong thực hiện chính sách phát triển lâm
nghiệp hiện nay là gì; phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường nên quan
điểm phải thể hiện rõ các mối quan hệ trong phát triển và vai trò kiến tạo của nhà
nước...Với lí do trên, việc nghiên cứu đề tài "Phát triển lâm nghiệp trên địa bàn
tỉnh Bắc Giang trong nền kinh tế thị trường hiện nay” là hết sức cần thiết, có ý
nghĩa thiết thực cả về mặt lý luận và thực tiễn cấp bách.

2


2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu tổng quát
Trên cơ sở làm rõ cơ sở lý luận về phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị
trường dưới hình thái lâm nghiệp hàng hóa, vừa tuân thủ theo các quy luật chung của
phát triển kinh tế, vừa thể hiện tính đặc thù của ngành lâm nghiệp với tư cách là ngành
kinh tế đặc thù với những chủ thể kinh doanh đặc thù, thực hiện đánh giá thực trạng
phát triển lâm nghiệp trên địa bàn Bắc Giang thời gian qua và đề xuất những giải pháp
để phát triển lâm nghiệp trên địa bàn tỉnh Bắc Giang trong thời gian tới.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Làm rõ cơ sở lý luận về sự phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường
- Nghiên cứu kinh nghiệm thực tiễn phát triển lâm nghiệp một số quốc gia và địa
phương trong nước và rút ra bài học cho tỉnh Bắc Giang.
- Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển lâm nghiệp trong nền kinh tế thị trường
trên địa bàn tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2016; làm rõ những mặt được, hạn chế,
nguyên nhân hạn chế.
- Đề xuất một số quan điểm định hướng và giải pháp phát triển lâm nghiệp trong
kinh tế thị trường trên địa bàn tỉnh Bắc Giang giai đoạn đến năm 2025, tầm nhìn 2035.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là lâm nghiệp với tư cách là ngành kinh tế có
tính đặc thù đa chức năng (kinh tế, xã hội, môi trường…) trong mối quan hệ giữa Nhà
nước - thị trường - các chủ thể sản xuất kinh doanh lâm nghiệp trong nền kinh tế thị
trường dưới góc nhìn kinh tế chính trị.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi về nội dung
Luận án nghiên cứu phát triển lâm nghiệp nói chung, không đi sâu nghiên cứu
chi tiết về vấn đề thu nhập, giảm nghèo, đời sống, văn hóa cụ thể. Luận án không chú

trọng nghiên cứu, đề xuất các giải pháp mang tính kỹ thuật, mà chủ yếu là tiếp cận thể
chế; vấn đề quản lý; mối quan hệ giữa Nhà nước - thị trường - các chủ thể SXKD lâm
nghiệp sao cho phù hợp sẽ có tác động tới phát triển sức sản xuất, phân công lao động, quy
mô sản xuất...; các quan điểm và các giải pháp mang tính định hướng, tính phương pháp
luận của kinh tế chính trị nhằm phát triển lâm nghiệp trong nền KTTT thời gian tới.
3


Về mặt không gian: Nghiên cứu trên bình diện tổng thể ngành lâm nghiệp trên
địa bàn tỉnh Bắc giang.
Về mặt thời gian: Nghiên cứu thực trạng phát triển lâm nghiệp hàng hóa trên địa
bàn tỉnh Bắc Giang trong giai đoạn từ 2000 đến 2016, đề xuất định hướng và giải
pháp đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2035.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Hướng tiếp cận
- Tiếp cận thể chế: để đánh giá các chính sách định hướng, hỗ trợ và khuyến
khích bảo vệ và phát triển lâm nghiệp hàng hóa trong nền kinh tế thị trường hiện nay.
- Tiếp cận hệ thống: để tìm hiểu việc phát triển lâm nghiệp hàng hóa trong mối
quan hệ tổng thể với phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân trong bối cảnh hội
nhập kinh tế quốc tế hiện nay.
- Tiếp cận bền vững: để phân tích việc phát triển nông nghiệp nói chung, phát
triển sản xuất lâm nghiệp hàng hóa trong nền kinh tế thị trường nói riêng theo yêu cầu
phát triển bền vững: phát triển kinh tế gắn liền với thực hiện các chính sách xã hội và phát
huy vai trò phòng hộ bảo vệ môi trường sinh thái của rừng trong giai đoạn hiện nay.
4.2. Khung nghiên cứu
Sơ đồ 1: Khung nghiên cứu của luận án
Nhân tố ảnh
hƣởng tới PT
lâm nghiệp
trong nền

KTTT
- Điều kiện
KT-XH
- Thể chế,
chính sách
- Nguồn lực
( đất đai, lao
động, vốn tài
chính…)
- Tác động
điều kiện
KTTT
-Sự hội nhập
KTQT
- Các hình
thức SXKD
lâm nghiệp
gắn với chế
biên lâm sản

Giải pháp phát triển
Lâm nghiệp trong nền KTTT trên địa bàn
Bắc Giang.

Lâm nghiệp trên địa bàn
Bắc Giang

- Sản lượng
khai thác tăng
- Doanh thu

tăng
- Bảo vệ và
chăm
sóc
rừng tăng
- Chế biến
lâm sản tăng
- Giảm nghèo
và tăng thu
nhập
cho
người
dân
vùng xa vùng
xa

- Quy mô cơ
cấu sản xuất
thay đổi theo
hướng
đạt
hiệu quả cao
- Bảo đảm
bền vững tài
nguyên và
môi trường
- Đầu tư lâm
nghiệp tăng
- Diện tích
rừng tăng

Giải
pháp
về cơ
chế
chính
sách
và tổ
chức
sản
xuất

4

GP về
nguồn
nhân lực
KHCN
đào tạo
Khuyến
lâm

GP Phát
triển
đồng bộ
các thị
trường
và hội
nhập
kinh tế

quốc tế

GP
tăng
cường
đầu tư
và
hoàn
thiện
kết
cấu hạ
tầng

GP
tích tụ
đất
cho
SXLN
lớn
vấn đề
MT và
dịch
vụ
MT


Luận án đầy đủ ở file: Luận án full