Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ở lợn nuôi tại huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên và đề xuất biện pháp phòng chống (Khóa luận tốt nghiệp)
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (4.52 MB, 71 trang )
I H C THÁI NGUYÊN
NG
I H C NÔNG LÂM
---------------------------
TR
NGUY N TH TH Y
Tên
tài:
NGHIÊN C U
C I M D CH T B NH DO U TRÙNG
CYSTICERCUS TENUICOLLIS GÂY RA
YÊN, T NH THÁI NGUYÊN VÀ
L N NUÔI T I HUY N PH
XU T BI N PHÁP PHÒNG CH NG
KHOÁ LU N T T NGHI P
H
ào t o
: H chính quy
Chuyên ngành
: Ch n nuôi Thú y
Khoa
: Ch n nuôi Thú y
Khoá h c
: 2011 - 2015
Thái Nguyên, n m 2015
IH C
I H C THÁI NGUYÊN
TR
NG
I H C NÔNG LÂM
-----------------------------
NGUY N TH TH Y
Tên
tài:
NGHIÊN C U
C I M D CH T B NH DO U TRÙNG
CYSTICERCUS TENUICOLLIS GÂY RA
YÊN, T NH THÁI NGUYÊN VÀ
L N NUÔI T I HUY N PH
XU T BI N PHÁP PHÒNG CH NG
KHOÁ LU N T T NGHI P
H ào t o
L p
Chuyên ngành
Khoa
Khoá h c
Gi ng viên h
IH C
: H chính quy
: 43 - Ch n nuôi Thú y
: Ch n nuôi Thú y
: Ch n nuôi Thú y
: 2011 - 2015
ng d n: GS. TS. Nguy n Th Kim Lan
Thái Nguyên, n m 2015
i
L IC M
Sau quá trình h c t p t i tr
N
ng và th c t p t t nghi p t i c s ,
n nay
em ã hoàn thành b n khóa lu n t t nghi p.
Qua ây em xin bày t lòng bi t n chân thành và sâu s c t i Ban giám
hi u Tr
ng
i h c Nông Lâm Thái Nguyên, Ban ch nhi m Khoa Ch n
Nuôi Thú y, cùng các th y cô giáo trong khoa ã t n tình dìu d t, giúp
trong su t th i gian h c t p t i tr
em
ng.
V i lòng bi t n chân thành, em g i l i c m n sâu s c t i cô giáo GS.TS.
Nguy n Th Kim Lan, ThS.NCS. Nguy n Thu Trang ã ch b o, h
giúp
ng d n và
em hoàn thành b n khóa lu n t t nghi p này.
Em xin g i l i c m n t i ban lãnh
o, cán b k thu t và các anh, ch
t i Tr m thú y huy n Ph Yên ã t o i u ki n giúp
em trong quá trình
th c t p t i c s .
Xin g i l i c m n t i gia ình, b n bè và ng
i thân ã
ng viên, c
v em trong quá trình h c t p và nghiên c u khoa h c.
Em xin chúc các th y giáo, cô giáo luôn luôn m nh kh e, h nh phúc và
thành
t trong cu c s ng, có nhi u thành công trong gi ng d y và nghiên
c u khoa h c.
Trong quá trình vi t khóa lu n không tránh kh i nh ng thi u sót. Em
kính mong s giúp
, óng góp ý ki n c a các th y cô
khóa lu n c a em
c hoàn thi n h n.
Em xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, ngày
tháng
Sinh viên
Nguy n Th Th y
n m 2015
ii
DANH M C CÁC B NG
Trang
B ng 4.1. T l và c
các
a ph
B ng 4.2. T l và c
ng
nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l nt i
ng ................................................................................ 36
ng
nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n
theo tu i ................................................................................. 39
B ng 4.3. T l và c
ng
nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n theo
tính bi t ........................................................................................... 40
B ng 4.4. T l và c
ng
nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n theo
các tháng ......................................................................................... 42
B ng 4.5. Thành ph n và s phân b các loài sán dây ký sinh
chó nuôi t i
huy n Ph Yên ................................................................................ 44
B ng 4.6. T l và c
a ph
B ng 4.7. T
ng
nhi m sán dây Taenia hydatigena
chó t i các
ng ...................................................................................... 45
ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia hydatigena
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
chó và
l n ......................... 47
B ng 4.8. Tri u ch ng lâm sàng ch y u c a l n b b nh .............................. 49
B ng 4.9. T l các khí quan có u trùng ký sinh và kh i l
ng c a u trùng
Cysticercus tenuicollis .................................................................... 50
B ng 4.10. B nh tích
i th
các khí quan có u trùng ............................... 51
iii
DANH M C CÁC HÌNH
Trang
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
Hình 4.1. Bi u
a ph
Hình 4.2. Bi u
l n t i các
ng ...................................................................................... 37
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n
theo tu i ............................................................................... 39
Hình 4.3. Bi u
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n theo
tính bi t .................................................................................. 41
Hình 4.4. Bi u
nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n theo tháng .. 42
Hình 4.5. Bi u
t l nhi m sán dây Taenia hydatigena
chó t i các
ph
Hình 4.6.
a
ng ............................................................................................ 46
th v t
ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia hydatigena
chó và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
l n .............. 47
iv
DANH M C CÁC T
VI T T T
cs
: C ng s
KCTG
: Ký ch trung gian
Nxb
: Nhà xu t b n
STT
: S th t
TT
: Th t
v
M CL C
Trang
Ph n 1. M
U ............................................................................................ 1
1.1. t v n ................................................................................................... 1
1.2. M c ích c a tài .................................................................................... 2
1.3. Ý ngh a khoa h c và ý ngh a th c ti n c a tài ...................................... 3
1.3.1. Ý ngh a khoa h c .................................................................................... 3
1.3.2. Ý ngh a th c ti n ..................................................................................... 3
Ph n 2. T NG QUAN TÀI LI U ................................................................. 4
2.1. C s khoa h c c a tài .......................................................................... 4
2.1.1. c i m c a u trùng Cysticercus tenuicollis ....................................... 4
2.1.2. c i m sinh h c c a sán dây ký sinh chó ........................................ 5
2.1.3. c i m d ch t h c b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis và b nh
do sán dây chó gây ra ...................................................................................... 18
2.1.4. c i m b nh lý và lâm sàng b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis..........21
2.1.5. Ch n oán b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra và b nh sán
dây chó ............................................................................................................ 23
2.1.6. Phòng và i u tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ....... 25
2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n c .............................................. 26
2.2.1. Tình hình nghiên c u trong n c.......................................................... 26
2.2.2. Tình hình nghiên c u n c ngoài ...................................................... 28
Ph n 3.
I T NG, N I DUNG VÀ PH NG PHÁP NGHIÊN C U ...30
3.1. i t ng, v t li u, th i gian, a i m nghiên c u ................................ 30
3.1.1. i t ng nghiên c u............................................................................ 30
3.1.2. V t li u nghiên c u ............................................................................... 30
3.1.3. Th i gian và a i m nghiên c u......................................................... 30
3.2. N i dung nghiên c u ................................................................................ 31
3.2.1. Nghiên c u c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis
gây ra l n t i m t s xã thu c huy n Ph Yên, t nh Thái Nguyên .............. 31
3.2.2. Nghiên c u b nh h c b nh Cysticercus tenuicollis .............................. 31
3.3. B trí thí nghi m và ph ng pháp nghiên c u ........................................ 31
vi
3.3.1. B trí i u tra và ph ng pháp xác nh tình hình nhi m u trùng
Cysticercus tenuicollis l n ........................................................................... 31
3.3.2. B trí i u tra và ph ng pháp xác nh tình hình nhi m sán dây chó.... 32
3.3.3. Ph ng pháp nghiên c u t ng quan gi a t l nhi m u trùng Cysticercus
tenuicollis l n v i t l nhi m sán dây Taenia hydatigena chó .................................34
3.3.4. Ph ng pháp nghiên c u b nh h c b nh Cysticercus tenuicollis......... 34
3.4. Ph ng pháp x lý s li u........................................................................ 35
Ph n 4. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N ............................. 36
4.1. Nghiên c u m t s
c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus
tenuicollis gây ra l n t i huy n Ph Yên, t nh Thái Nguyên ....................... 36
4.1.1. Tình hình nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis l n t i huy n Ph
Yên, t nh Thái Nguyên .................................................................................... 36
4.1.2. Nghiên c u m i t ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia
hydatigena chó và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis l n t i
huy n Ph Yên, t nh Thái Nguyên .................................................................. 43
4.2. Nghiên c u b nh h c b nh Cysticercus tenuicollis ................................. 48
4.2.1. Tri u ch ng lâm sàng ch y u c a l n b b nh Cysticercus tenuicollis..... 48
4.2.2. T l các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ............ 50
4.2.3. B nh tích i th các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ...51
4.3.
xu t bi n pháp phòng ch ng b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis
gây ra cho l n .................................................................................................. 52
Ph n 5. K T LU N VÀ
NGH ............................................................. 54
5.1. K t lu n .................................................................................................... 54
5.2.
ngh ..................................................................................................... 55
TÀI LI U THAM KH O ............................................................................ 56
I. TÀI LI U TI NG VI T.............................................................................. 56
II. TÀI LI U TI NG ANH ............................................................................. 58
1
Ph n 1
M
1.1.
U
tv n
B nh sán dây là m t b nh r t ph bi n
s loài sán dây ký sinh và gây b nh
ng
àn chó n
c ta.
u trùng m t
i và m t s loài gia súc khác, gây
nhi u thi t h i cho ngành ch n nuôi c ng nh s c kho con ng
i. M t trong
nh ng u trùng ó là u trùng Cysticercus tenuicollis. ây là u trùng c a sán
dây Taenia hydatigena, ký sinh và gây b nh
ng a... k c con ng
l n, dê, c u, trâu, bò, th ,
i.
Nguy n Th Kim Lan (2012) [9] cho bi t:
u trùng Cysticercus
tenuicollis ký sinh trên b m t các khí quan trong xoang b ng c a v t ch và
gây b nh. u trùng là nh ng b c n
bám
c có kích th
c to, nh không
u nhau
b m t màng treo ru t, lách, gan, th n, ph i... Vì th , trong quá trình
gi t m , có th nh m l n u trùng v i các b c n
c bình th
ng, t
có bi n pháp phòng tránh nên làm t ng nguy c nhi m sán dây
Theo Ph m S L ng (2002) [10], b nh phân b
ó không
chó
kh p các vùng,
c bi t
là nh ng n i nuôi nhi u chó và gi t m gia súc b a bãi, không ki m soát v
sinh ch t ch . T l nhi m b nh t ng d n theo tu i do th i gian và c h i ti p
xúc v i m m b nh t ng d n.
Khi b nhi m u trùng, v t ch có m t s tri u ch ng nh g y y u d n,
au b ng, b ng c ng to, n vào vùng b ng con v t có c m giác b
nhi m n ng có th hoàng
au, n u
n da và niêm m c. V t ch có th ch t do thi u
máu, n i quan b hu ho i ho c do các b nh k phát.
Hi n nay, b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ch a có thu c
i u tr
b nh
c hi u, ch y u ch
i u tr tri u ch ng. Ngoài ra, vi c ch n oán
i v i con v t còn s ng r t khó kh n do
c i m d ch t và tri u ch ng
2
b nh không i n hình.
c bi t, không th tìm u trùng b ng cách xét nghi m
phân do u trùng ký sinh trên b m t các khí quan trong xoang b ng.
Trong nh ng n m g n ây, chó v n
thành trong c n
nhi u t nh,
c, trong ó có t nh Thái Nguyên. Tuy nhiên, chó th
c nuôi theo ph
tán
c nuôi ph bi n
ng
ng th c th rông, n u chó b nhi m sán dây thì r t d phát
t và tr ng sán dây, làm cho ng
i và các v t nuôi khác d nhi m và m c
b nh u trùng Cysticercus tenuicollis.
c bi t, vi c
m b o yêu c u v sinh
thú y trong gi t m chó c ng nh các loài gia súc khác t i t nh Thái Nguyên
v n ch a
c quan tâm úng m c, tình tr ng chó th i phân b a bãi còn ph
bi n khi n nguy c lây nhi m b nh u trùng sán dây trên v t nuôi và ng
khá cao,
i là
ng th i th c tr ng gi t m trâu, bò, l n, dê nh hi n nay khi n
nguy c chó nhi m sán dây c ng t ng lên.
Nh ng v n
trên cho th y, vi c tìm hi u
trùng Cysticercus tenuicollis gây ra
c i m d ch t b nh do u
m t s loài v t nuôi chính,
t
ó xây
d ng quy trình phòng ch ng thích h p là h t s c c n thi t. Nghiên c u này
không nh ng góp ph n h n ch t l nhi m sán dây
phòng ch ng b nh u trùng sán dây cho ng
bi t là l n, là lo i v t nuôi có s l
chó, mà còn góp ph n
i và m t s loài v t nuôi khác,
ng l n trong ngành ch n nuôi và th
c
ng
c nuôi r t g n v i chó nên càng d nhi m b nh u trùng sán dây h n so v i
các loài gia súc khác.
Xu t phát t th c ti n trên, chúng tôi th c hi n
tài: "Nghiên c u
i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra
huy n Ph Yên, t nh Thái Nguyên và
1.2. M c ích c a
Xác
nh
c
l n nuôi t i
xu t bi n pháp phòng ch ng".
tài
c c s khoa h c
xu t các bi n pháp phòng ch ng
hi u qu b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra
i u ki n ch n nuôi
huy n Ph Yên, t nh Thái Nguyên.
l n, phù h p v i
3
1.3. Ý ngh a khoa h c và ý ngh a th c ti n c a
tài
1.3.1. Ý ngh a khoa h c
K t qu c a
tài là nh ng thông tin khoa h c v
c i m d ch t b nh
do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra trên l n t i huy n Ph Yên t nh
Thái Nguyên; v bi n pháp phòng ch ng b nh hi u qu ; có m t s
óng góp
m i cho khoa h c.
1.3.2. Ý ngh a th c ti n
K t qu c a
tài là c s khoa h c
khuy n cáo ng
i ch n nuôi áp
d ng bi n pháp phòng, tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra trên
l n, nh m h n ch t l và c
ng
nhi m, h n ch thi t h i do b nh gây ra,
góp ph n nâng cao n ng su t ch n nuôi l n.
4
Ph n 2
T NG QUAN TÀI LI U
2.1. C s khoa h c c a
2.1.1.
tài
c i m c a u trùng Cysticercus tenuicollis
u trùng Cysticercus tenuicollis là
hydatigena. Sán dây tr
ng thành ký sinh
Cysticercus tenuicollis ký sinh
loài gia súc và ng
u trùng c a sán dây Taenia
ru t chó, cáo, chó sói; u trùng
b m t các khí quan trong xoang b ng nhi u
i.
Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [6] cho bi t, u trùng Cysticercus
tenuicollis là m t b c có kích th
cam ho c qu b
trong c a b c,
c to nh khác nhau, có th b ng h t
i, trong b c có nhi u n
c. Có m t
u, qu
u sán bám vào màng
u sán có 4 giác bám, có 29 - 44 móc.
u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh trên b m t gan, lách, màng treo
ru t, màng m chài… c a gia súc (Nguy n Th Kim Lan và cs, 2008 [7]).
Trong quá trình hoàn thành giai o n u trùng Cysticercus tenuicollis
trung gian, các u trùng 6 móc chui qua niêm m c ru t, theo máu
gan, màng treo ru t, ph i, gây ra nh ng t n th
ng l n
kí ch
nb mt
các c quan này
(Woinshet Samuel - Girma G. Zewde 2010 [36]).
Theo Nguy n Th Lê (1996) [13], u trùng Cysticercus tenuicollis là
nh ng d ng hình túi có c m ng, kích th
bên trong. Thành bên trong túi có m t
c 8 - 80 x 8 - 100 mm, ch a d ch
u sán dây có c .
Theo Johannes Kaufmann (1996) [27], u trùng Cysticercus tenuicollis ký
sinh
b m t gan, m màng chài
nhi m u sán th
s l
khoang b ng c a c u và gia súc. Gia súc
ng không có bi u hi n tri u ch ng b nh, tr khi nhi m m t
ng l n u trùng nhu mô gan, tình tr ng thi u máu và ch t có th x y ra.
5
Ph m V n Khuê và Phan L c (1996) [3] cho bi t: c n b nh là u trùng
Cysticercus tenuicollis ký sinh
l n, dê, c u, bò, h
gan, màng m chài, màng treo ru t, lách c a
u, ôi khi th y
nhau, có khi b ng h t
ng a, ng
i. Kích th
u, qu cam, ho c to h n, có hình b c, bên ngoài là
mô liên k t, bên trong ch a th d ch trong và m t
u sán tr
ng thành, l n ra
nh ng vùng nuôi nhi u chó t l nhi m u trùng Cysticercus
phía ngoài.
tenuicollis
c u trùng khác
trâu, bò, dê, l n càng nhi u. T l nhi m u trùng t ng d n theo
tu i, i u này
c các tác gi lý gi i do th i gian ti p xúc v i c n b nh t ng.
Tình hình nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis c a l n và các
khác ph thu c vào s chó nhi m sán tr
ng v t
ng thành. L n nuôi g n v i chó d
nhi m u trùng h n, còn trâu, bò th trên bãi ch n nhi m ít h n.
2.1.2.
c i m sinh h c c a sán dây ký sinh
chó
2.1.2.1. V trí c a sán dây chó trong h th ng phân lo i
ng v t h c
Nguy n Th K (1994) [4] cho bi t: so v i các nhóm giun, sán khác thì
sán dây ít
c nghiên c u h n, nên nh ng hi u bi t v thành ph n loài sán
dây còn ch a
c
y
.
N m 1914, Casaux ã phát hi n
gan ng i hai nang sán Cysticercus
c
tenuicollis c a loài sán Taenia hydatigena ký sinh
Vi c nghiên c u sán dây
N m 1870, Cande J. l n
tìm th y
ng
Vi t Nam
cb t
chó.
u t h n 1 th k tr
u tiên mô t loài sán dây Diphyllobothrium latum
i Nam B (Vi t Nam). Sau ó 10 n m m i xu t hi n các công
trình nghiên c u l t v m t vài loài sán dây gây b nh cho ng
nghiên c u v thành ph n sán dây
vi nghiên c u sang m t s
Cho
c.
ng
i
i. T
c chú ý h n, r i m r ng ph m
ng v t nuôi và m t s
ng v t hoang dã.
n nay các h th ng phân lo i sán dây ã tr i qua nhi u thay
d ng nh v n ch a
ó, vi c
i, song
c th ng nh t và n nh (Nguy n Th K , 2003 [5]).
6
K t qu t ng h p c a Ph m S L ng (2002) [10] cho bi t,
phát hi n
c 8 loài sán dây ký sinh trên chó
n nay ã
mi n B c Vi t Nam.
Hi n nay trên th gi i có kho ng 40 loài sán dây gây b nh cho chó và
các thú n th t thu c h chó, mèo (V
ng
c Ch t và cs, 2004 [1].
Theo Phan Th Vi t và cs (1977) [18], Nguy n Th K (1994) [4], Nguy n
Th Lê và cs (1996) [13], Nguy n Th K (2003) [5], h th ng phân lo i sán dây
c a Vi t Nam ã l a ch n h th ng phân lo i c a Schulz và Gvozdev (1970)
s p x p các loài sán dây phát hi n
c
ng
i, chim, thú nuôi và hoang d i
Vi t Nam. Trong ó, sán dây Taenia hydatigena ký sinh chó có v trí nh sau:
Ngành Plathelminthes
L p Cestoda Rudolphi, 1808
Phân l p Eucestoda Southwell, 1930
B Pseudophyllidea Carus, 1863
H Diphylloborthriidae Luhe, 1910
Gi ng Spirometra Mueller, 1937
Loài Spirometra erinacei-europaei
(Rudolphi, 1819) Mueller, 1937
Loài Spirometra mansonoides
(Mueller, 1935) Mueller, 1937
B Cyclophyllidea Beneden in Braun, 1900
Phân b Hymenolepidata Skrjabin, 1940
H Dipylidiidae Mola, 1929
Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Loài Dipylidium caninum Leuckart, 1758
Phân b Tta Skrjabin et Schulz, 1937
H Taeniidae Ludwig, 1886
Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
7
Loài Taenia hydatigena Pallas, 1766
Loài Taenia pisiformis Bloch, 1780
Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1801
Loài Echinococcus granulosus Batsch, 1786
Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Loài Multiceps multiceps Leske, 1780.
Phân b Mesocestoidata Skrjabin, 1940
H Mesocestoididae Perrier, 1897
Gi ng Mesocestoides, Wailand, 1863
Loài Mesocestoides lineatus Goeze, 1782
Theo Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [6]: tính
ng
i ta ã bi t h n 30 loài sán dây ký sinh
mèo. Chúng
n th i i m hi n t i,
loài n th t gây b nh cho chó,
u thu c b Cyclophyllidea và Pseudophyllidea.
Nguy n Th K (2003) [5] cho bi t:
Vi t Nam, hi n loài Diphyllobothrium
mansoni, Diphyllobothrium reptans còn ch a rõ v trí phân lo i và không có
m u. Nguy n Th K (2003) [5] ã xem xét l i toàn b v trí phân lo i và tình
tr ng m u, tình hình nghiên c u v t ng loài, ã mô t loài Spirometra
erinacei- europaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937.
Theo tài li u m i nh t v
h
Diphyllobothiidae c a các tác gi
Delaimure S. L., Skrjabin A. S., Serdukov A. M. (1985) Diphyllobothrium
mansoni không là tên
ng v t c a m t loài nào trong h này. Khi nói v l ch
s nghiên c u loài Diphyllobothrium latum, các tác gi còn cho r ng, loài
Spirometra erinacei-europaei c a vùng nam bán c u là m t
nh d ng sai l m
và cho r ng chính loài này là Diphyllobothrium latum. Tuy nhiên, các tác gi
có ý
nh xem xét v trí phân lo i c a gi ng Spirometra Mueller, 1937 và
mu n coi gi ng này là gi ng chu n
Nguy n Th K (2003) [5]).
thành l p h Spirometridae (d n theo
8
Vi c mô t hình thái các loài sán dây này còn có nhi u thi u sót, m t s
loài ch a có mô t trên m u v t Vi t Nam. Cande J. (1870) là ng
mô t loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm th y
này m t s nhà ký sinh trùng h c Vi t Nam (
1970;
D
D
ng
i
u tiên
i (Nam B ). Sau
ng Thái,
ng V n Ng ,
ng Thái, Tr nh V n Th nh, 1976) cho r ng, loài thu c gi ng
Diphyllobothrium ký sinh
ng
i Vi t Nam không ph i là Diphyllobothrium
latum mà là loài Diphyllobothrium mansoni. S phán oán này không d a trên
m u nên không có s mô t loài. Theo Yamaguti (1959), loài Diphyllobothrium
mansoni là tên
ng v t c a loài Spirometra erinacei-europaei thu c gi ng
Spirometra (h Diphyllobothriidae).
Joyeux và Houdemer (1928), Nguy n Th K (1977) ã th ng kê
mèo
nhà, c y, chó Hà N i có loài Diphyllobothrium reptans. Theo Yamaguti, loài
này thu c gi ng Spirometra.
Nhi u tác gi nh Phan Th Vi t và cs (1977) [18], Nguy n Th K (1994)
[4], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13], khi
sinh trên chó n c ta
c p v thành ph n loài sán dây ký
u th ng nh t r ng, các loài sán dây ký sinh chó ã tìm
Vi t Nam g m: Diphyllobothrium mansoni, Diphyllobothrium reptans,
th y
Dipylidium caninum, Taenia hydatigen, Taenia pisiformis, Multiceps multicep,
Echinococcus granulosus, Mesocestoides lineatus.
2.1.2.2.
*
c i m hình thái, c u t o c a sán dây chó
c i m chung
Phan Th Vi t và cs (1977) [18], Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5 ],
Nguy n Th Lê và cs (1996) [13], cho bi t:
Sán dây chó có nh ng
c i m c a l p sán dây nói chung: hình d i b ng
màu tr ng ho c tr ng ngà. C th dài, d p theo h ng l ng b ng, chia thành ba
ph n:
u, c , thân (g m nh ng
t sau c , có hình d ng và c u t o khác nhau).
9
u sán dùng
kích th
bám vào thành ru t v t ch , nên có nh ng hình d ng,
c và các c quan bám
c tr ng. Chi u r ng c a
h n 1 mm, nh ng c ng có sán có
u th
ng ch nh
u dài vài mm. C quan bám n m trên
bao g m rãnh bám ho c giác bám, mõm, vòi và có nhi u móc.
u
m t s loài
sán dây trên móc bám có các móc bé x p thành nhi u hàng. Giác bám là b
ph n
c tr ng c a sán dây b c cao. Móc bám n m ngay trên
cu i vòi, s p x p thành m t hay hai hàng. S l
dao
ng t vài móc
t o và s l
tr
ng, t các
ph n
các nhóm sán dây
n vài tr m móc. Ít khi vòi thi u móc. Kích th
ng móc c
C là nh ng
ng móc
u hay
c, c u
nh cho m i loài.
t sán n i ti p sau
t c sinh ra các
u.
t c c a sán dây là
t thân, c quan sinh s n
các
t sinh
t c ch a
hình thành rõ.
Thân sán dây g m ba lo i
t: nh ng
g n c ), c quan sinh d c ch a phát tri n
c. Nh ng
nh ng
y
, ch th y c quan sinh d c
t thành th c v sinh d c ( gi a thân), c quan sinh d c trong
t sán này ã phát tri n
có h bài ti t, c u t o m i
tt
y
, có
theo phân ra ngoài ( c
c và cái,
t già ( cu i thân sán), bên trong
y t cung v i vô s tr ng sán dây.
c b thoái hoá. Nh ng
c b ph n sinh d c
ng t nh m i c th sán lá, nh ng khác sán
lá là không có h tiêu hoá. Nh ng
ch a
t ch a thành th c v sinh d c (
t già th
nh ng
ng xuyên
i m này th y
t sán
t già, b ph n sinh d c
c r i kh i c th sán và
nh ng loài sán dây thu c b
Cyclophyllidea).
Chi u dài c a sán dây chó dao
th sán dây ph l p bi u bì,
bên trong ch a
ng t 0,5 mm
n l p h bì, r i
n hàng ch c mét. C
n l p c vòng, c d c. Ph n
y nhu mô. Bên trong l p c là các khí quan c a sán. Sán
dây chó c ng gi ng các sán dây khác
l y th c n b ng ph
c i m không có h tiêu hóa, sán
ng th c th m th u qua b m t c th .
10
H th n kinh
n m trên
u, t
sán dây kém phát tri n, g m có h ch th n kinh trung
ng
ó có các dây th n kinh ch y d c c th . Có hai dây phát tri n
h n n m bên ngoài ng bài ti t và m i
t n i v i nhau b i các c u n i ngang.
H tu n hoàn và h hô h p tiêu gi m. Hô h p theo ki u y m khí.
H bài ti t c a sán dây c u t o theo ki u nguyên
chính t
n th n, g m 2 ng
u sán i v cu i thân và thông v i l bài ti t. Ngoài ra,
m i
t
sán còn có nh ng ng ngang n i li n v i 2 ng chính.
H u h t các loài sán dây là l
ng tính: Trong m i
sinh d c (g m m t c quan sinh d c
tri n
ng có m t h
c và m t c quan sinh d c cái) phát
các giai o n khác nhau, ít khi có hai h sinh d c ho c h n. S phát
tri n c a h sinh d c theo m t th t nh t
nh:
các
d c ch a phát tri n, sau ó hình thành c quan sinh d c
sinh d c cái. Sau khi th tinh, c quan sinh d c
sinh d c cái.
các
H sinh d c
l
t th
t già, tr ng ch a
t non c quan sinh
cr i
n c quan
c teo d n còn l i c quan
y trong t cung.
c g m tinh hoàn, ng d n tinh và các tuy n sinh d c. S
ng tinh hoàn trong m i
t có t m t
n hàng tr m và là d u hi u
lo i m i loài. T tinh hoàn có nhi u ng d n tinh nh
nhau thành ng d n tinh, ng này
phân
i ra và h p l i v i
vào c quan giao ph i là lông gai. Lông
gai n m trong nang lông gai. Ph n cu i ng d n tinh có th phình ra g i là túi
tinh. N u túi tinh
ngoài nang lông gai g i là túi tinh ngoài, còn
lông gai thì g i là túi tinh trong. Lông gai dùng
ph i. Nang lông gai và lông gai
trong nang
a vào l sinh d c cái khi giao
m i loài có hình d ng, kích th c và c u t o
khác nhau.
H sinh d c cái có c u t o ph c t p h n, g m có bu ng tr ng, ng d n
tr ng, ootyp, tuy n noãn hoàng, túi nh n tinh, tuy n vò (th Melis) và t
cung, th
phía tr
ng có hai bu ng tr ng n m gi a ho c phía sau
t sinh d c, ít khi
c. Trong bu ng tr ng hình thành các t bào sinh d c cái (t bào
11
tr ng). T bu ng tr ng có ng g n n i v i âm
o, m ra
huy t sinh d c.
ng này phình r ng ra g i là túi nh n tinh. Tr ng th tinh
c
a vào
ootyp. Tuy n noãn hoàng g m nhi u bao noãn bé n m trong nhu mô ho c
thành kh i n m hai bên
các ch t dinh d
ng
t ho c phía sau bu ng tr ng. T tuy n noãn hoàng
vào ootyp giúp cho vi c hình thành tr ng. Tuy n v
ti t ra các s n ph m c n thi t
hình thành tr ng. Trong ootyp, tr ng th tinh
c hình thành, sau ó tr ng r i vào t cung. C u t o t cung c a sán dây
r t khác nhau.
sán dây b c th p (Pseudophyllidea), t cung là nh ng ng
cong, d n t ooptyp
sán dây này tr ng
n l ngoài n m
m t b ng c a m i
c th i ra ngoài tùy theo m c
t.
nh ng
hình thành c a tr ng.
sán dây b c cao (Cyclophyllidea), t cung kín, không có l ngoài.
sán dây này t cung ch a
y tr ng trong
thành m t cái túi ch a tr ng. Tr ng
c a
t già và m i
nh ng
t th c ch t bi n
c r i ra ngoài b ng cách n t thành c th
t. Quá trình này th ng th c hi n môi tr ng ngoài, n i mà các
dây già
t
t sán
c th i ra cùng v i phân v t ch .
Tr ng sán dây b Cyclophyllidea hình tròn ho c h i b u d c, có 4 l p
v , trong có phôi 6 móc. Còn tr ng sán dây b Pseudophyllidea gi ng tr ng
sán lá, m t
*
u có n p (Nguy n Th Kim Lan và cs, 1999) [6].
c i m hình thái, kích th
c c a m t s loài sán dây ký sinh
chó:
- Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],
cho bi t:
+ Loài Dipylidium caninum: C th dài 15 - 17 cm, g m 80 - 250
u r ng 0,24 - 0,50 mm.
t.
u có vòi hình chóp, có 4 - 10 hàng móc, m i
hàng có t 16 - 20 móc, móc hàng trên cùng dài 0,013 - 0,016 mm, móc hàng
cu i cùng dài 0,003 - 0,008 mm. L sinh d c kép, m ra
hai bên
t. Túi
12
sinh d c dài 0,1 - 0,3 mm, áy h
ng lên phía trên
thùy hình qu t. Tuy n noãn hoàng hình kh i.
nang ch a 3 - 30 tr ng, có kích th
th
t. Bu ng tr ng phân
t già ch a nang tr ng, m i
c 0,026 - 0,060 mm. Phôi 6 móc có kích
c 0,020 - 0,036 mm.
- Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],
Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [6], cho bi t:
+ Loài Taenia hydatigena: Dài 5000 mm g m 550 - 700
u hình qu lê hay hình th n,
t r t r ng.
ng kính 1 mm, vòi có 26 - 44 móc, x p
thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,170 - 0,022 mm, có m m r t cong, móc
hàng d
có
i dài 0,110 - 0,160 mm, có l
i r t cong, các giác bám g n nhau và
ng kính 0,110 mm, c dài 0,500 mm. Có 600 - 700 tinh hoàn
gi a
các ng bài ti t. Xung quanh noãn hoàng, bu ng tr ng, ng d n tinh và âm
o không có tinh hoàn, ng d n tinh có d ng túi h p u n khúc nhi u, không
có túi tinh. Nang lông gai hình tr dài 0,450 mm, r ng 0,130 mm, bu ng
tr ng hai thùy
n ad
ic a
t, c nh phía không l l n h n phía có l ,
noãn hoàng là ng h p kéo dài theo chi u ngang, th Melis tròn
tr ng và noãn hoàng, ph n
u âm
bu ng tr ng t o thành túi nh n tinh.
nhánh ngang, m i
gi a bu ng
o phình r ng, sau h p d n, t i thùy
các
t già thân t cung có 5 - 10
u t do l i t o thành các nhánh ph , tr ng b u d c, dài
0,038 - 0,031 mm, r ng 0,034 - 0,035 mm, v dày 0,004 mm.
D ng u trùng Cysticercus tenuicollis g p nhi u
l n, trâu, bò, nhi u loài thú khác, k c ng
d ch trong. Thành bên trong túi có m t
bám,
gan và xoang b ng c a
i. u trùng này có d ng túi ch a
u sán dây, có c .
y
u có móc và giác
ng kính c a giác bám 0,099 - 0,310 mm, có 28 - 40 móc, x p hai hàng,
móc hàng trên dài 0,185 - 0,210 mm, móc hàng d
i dài 0,126 - 0,160 mm, v
13
trong c a nang
ch , kích th
c b c b ng v ngoài, v này bám vào thành mô c c a v t
c c a nang ph thu c vào n i ký sinh c a u trùng.
+ Loài Taenia pisiformis: Sán dài 600 - 2000 mm và r ng 4,8 mm g m
400
t,
ng kính
u 1,3 mm, vòi 0,515 - 0,640, có 34 - 48 móc x p thành
hai hàng, móc hàng trên dài 0,225 - 0,294 mm, có l
d
i r t cong. Móc hàng
i dài 0,132 - 0,177 mm, giác bám tròn hay b u d c,
0,330 mm, c
ngay sau
ng kính 0,310 -
u dài 1,7 mm. L sinh d c xen k không
u, các
núm sinh d c h i nhô ra. Có 400 - 500 tinh hoàn, tròn hay b u d c,
kính 0,096 - 0,132 mm,
và bu ng tr ng.
toàn b kho ng tr ng gi a
ng d n tinh b t
ng
t tr vùng noãn hoàng
u t túi tinh tròn có
ng kính 0,210 -
0,350 mm, nang lông gai hình tr hay b u d c ngang, dài 0,460 - 0,800, r ng
0,130 - 0,140 mm, bu ng tr ng hai thùy,
hình th n và có kích th
t. Th Melis
n ad
ic a
c nh nhau, noãn hoàng hình ba góc,
gi a noãn hoàng và bu ng tr ng, âm
t o thành túi nh n tinh
sát thùy c a bu ng tr ng.
c a thân t cung có 8 - 14 nhánh bên, t
tròn hay h i b u d c,
t, nh ng thùy bên
b d
ic a
o i t l sinh d c,
nh ng
t già, m i ph n
ó t o thành các nhánh ph , tr ng
ng kính 0,032 - 0,037 mm.
- Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1810
Phan Th Vi t và cs (1977) [18], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],
Nguy n Th K (2003) [5] cho bi t:
+ Loài Echinococcus granulosus: Sán dài 2,7 - 3,4 mm, g m 3 - 4
u không l n, có
ng kính 0,258 - 0,369 mm,
ng kính giác bám 0,098
- 0,133 mm, vòi 0,100 - 0,140 mm. Có 36 - 40 móc vòi, th
kích th
d
c và s l
ng thay
iv
ng móc, móc hàng trên dài 0,032 - 0,043 mm, móc hàng
i dài 0,020 - 0,036 mm, cán không th ng và dài h n l
phình r ng ho c có m m l n. C quan sinh d c cái
tr ng g m hai kh i
t.
n ad
i móc, ôi khi cán
ic a
t, bu ng
c hình b u d c, n i v i nhau b ng ng ngang h p, noãn
14
hoàng d
i bu ng tr ng, th Melis d
i bu ng tr ng và noãn hoàng, có 32 -
40 tinh hoàn. Nang lông gai dài 0,025 - 0,026 mm, dài t i gi a
d c m ra
v is l
hai bên
t, t cung dài b ng chi u dài
t, l sinh
t già, có các nhánh bên
ng và hình d ng không gi ng nhau. Tr ng tròn hay b u d c,
ng
kính t 0,028 - 0,036 mm.
u trùng Echinococcus enilocularis ký sinh
túi, trong ch a
trâu, bò, dê. Nó có d ng
y d ch, nang có hai v , v ngoài màu tr ng s a ôi khi h i
vàng, v ngoài sinh ra v trong, v trong g i là v m m, sinh ra t phía trong
xoang nang, m ng, không màu, là thành mô sinh ra nang, có th sinh ra m t
nang cùng lúc t o thành
u phôi và nang th hai (nang con).
- Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Theo Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13]:
+ Loài Multiceps multiceps: Sán dài 400 - 1000 mm, g m 200 - 250
r ng g n 5 mm.
u hình qu lê và có
t,
ng kính 0,800 mm. Vòi có
ng
kính 0,300 mm, có 22 - 32 móc, x p thành hai hàng, móc hàng m t dài 0,150
mm, hàng hai dài 0,090 - 0,130 mm. Giác bám có
mm. C dài 2 - 3 mm. ng d n tinh b t
u
ng kính 0,290 - 0,300
phía có l , g n thân gi a c a t
cung, u n khúc và i vào nang lông gai. Nang có d ng qu lê dài 0,315 - 0,350
mm, r ng 0,110 - 0,145 mm. Bu ng tr ng có hình cánh b
m,
g nb d
i
t, hai thùy g n nh b ng nhau và có hình b u d c, noãn hoàng hình ba góc,
sát b d
i
t. Th Melis nh
gi a bu ng tr ng và noãn hoàng. Âm
o có
d ng ng cong xu ng m t thùy c a bu ng tr ng và phình r ng thành túi ch a
tinh, t cung có thân gi a và m i bên có 9 - 12 nhánh, tr ng có
ng kính
0,029 - 0,037 mm, có v dày 0,004 mm.
u trùng Coenurus cerebralis là m t nang l n, hình tròn hay b u d c, v m
c, m m
màu, s l
trong có r t nhi u
ng d ch thay
u sán dính vào, trong nang là ch t d ch không
i ph thu c vào kích th c nang. Kích th c nang
khác nhau, ph thu c vào m c
phát tri n, v trí não ký sinh và lo i
ng v t.
15
- Gi ng Mesocestoides Vaillant, 1863
Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],
cho bi t:
+ Loài Mesocestoides lineatus: Sán tr
ng thành dài
n 2 m.
có vòi, có móc bám và 4 giác bám. T cung có d ng túi d c n m
Kích th
u không
gi a
t.
c tr ng 0,040 - 0,060 x 0,035 - 0,043 mm. Phôi 6 móc, ôi móc gi a
dài h n móc bên.
2.1.2.3. Chu k sinh h c c a sán dây chó
Theo
D
ng Thái và Tr nh V n Th nh (1978), chu k sinh h c c a sán
dây khá ph c t p, ti n tri n
nhi u ký ch liên ti p.
b Cyclophyllidae tr ng
ch a thai trùng sáu móc ã hình thành. Vào d dày ký ch , thai trùng sáu móc
thành u trùng ( ã m t móc) có c u t o và tên g i khác nhau: Cysticercus,
Coenurus, Echinococcus, Cysticercoid.
b Pseudophyllidae có hai th
u
trùng liên ti p: Procercoid và Plerocercoid. Nh ng d ng u trùng này s ng lâu
hay chóng
KCTG và ph i
phát tri n thành sán tr
ng thành.
hoàn thành vòng
nhi u loài
là
c m t ký ch cu i cùng thích h p nu t vào m i
i, sán dây ký sinh
ng v t khác nhau, có th là
ng v t không x
chó c n v t ch trung gian là
ng v t có x
ng s ng... Có loài c n 1 KCTG
nh ng c ng có loài c n 2 KCTG m i hoàn thành vòng
ng s ng, ho c có th
hoàn thành vòng
i,
i.
Các h sán dây khác nhau có chu k sinh h c khác nhau. Các loài sán dây:
Spirometra erinacei-europae, Spirometra mansonoides, Dipylidium caninum,
Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps ký sinh
ru t c a
chó. Chó là v t ch cu i cùng c a sán, giúp sán hoàn thành vòng
i và ký
sinh
ng g p
giai o n thành th c. C th vòng
ký sinh chó di n ra nh sau:
i c a các loài sán dây th
16
+ Loài Spirometra erinacei-europae
i phát tri n c a Spirometra erinacei-europae có s tham gia c a
Vòng
v t ch trung gian th nh t là các các loài giáp xác, KCTG b sung là cá.
Tr ng
c th i ra ngoài theo phân chó không có phôi,
trong n
c, tr ng n
ra u trùng có nh ng lông nh xung quanh thân g i là Coracidium,
ch
trung gian th
nh t là các loài giáp xác thu c gi ng Mesocyclops,
Eucyclops nu t. Trong c th b n
trùng
cv t
c, Coracidium phát tri n thành d ng u
c bi t - Procercoid. Trong tr
ng h p cá nu t ph i b n
c b nhi m
Procercoid thì u trùng Procercoid s phát tri n thành d ng u trùng m i Plerocercoid. Chó n cá có u trùng Plerocercoid s nhi m sán, sau 15 - 18
ngày s xu t hi n tr ng trong phân chó th i ra.
+ Loài Spirometra mansonoides
Vòng
i phát tri n c n có s tham gia c a v t ch trung gian th nh t là
các loài giáp xác n
c ng t (Copepods), v t ch trung gian th hai là nh ng
loài chim, r n, bò sát, l
ngoài, tr i qua l n l
ng c ,
ng v t g m nh m. Tr ng theo phân chó ra
t các giai o n
v t ch trung gian th nh t và th hai,
tr thành u trùng gây b nh Plerocercoid. Chó n ph i v t ch trung gian
ch a u trùng s b nhi m sán. Sau 10 - 30 ngày u trùng phát tri n thành sán
tr
ng thành.
+ Loài Dipylidium caninum
Vòng
i c a loài này có s tham gia c a v t ch trung gian là các loài
b chét gi ng Ctenocephalides.
tr ng.
t sán v ra, tr ng
t sán già th i ra ngoài có mang theo nang
ngoài t nhiên
c các v t ch trung gian nu t
vào, phát tri n thành u trùng. Chó n ph i b chét có u trùng s b nhi m
sán dây. Sau 3 - 4 tu n u trùng phát tri n thành sán dây tr
+ Loài Taenia hydatigena
ng thành.
17
KCTG là l n, trâu, bò, dê, c u. Vòng
r ng theo phân ra ngoài, v
tr ng sán, vào
ib t
u t khi
t sán già
ra, gi i phóng tr ng sán. KCTG nu t ph i
n ru t, u trùng 6 móc n ra và phát tri n thành u trùng
gây b nh Cysticercoid sau 3 tháng. Chó n ph i n i t ng c a v t ch trung
gian có u trùng s b nhi m sán. Sau 2 tháng u trùng phát tri n thành sán
dây tr
ng thành.
+ Loài Taenia pisiformis
Vòng
i phát tri n c n có s
tham gia c a v t ch trung gian là
ng v t g m nh m, ch y u là th và th r ng. Các giai o n phát tri n
c a u trùng th c hi n trong các v t ch trung gian
tr thành u trùng
c m nhi m sau 15 - 30 ngày. Chó n ph i n i t ng c a th có u trùng s
nhi m sán.
+ Loài Multiceps multiceps
Vòng
i c a loài này c n có s tham gia c a v t ch trung gian là dê, c u.
t sán già ra ngoài theo phân chó.
t v ra gi i phóng tr ng sán; dê, c u - v t
ch trung gian n tr ng sán vào c th , tr ng n và phát tri n thành u trùng c m
nhi m
óc dê, c u sau 6 - 8 tháng. Chó n ph i óc v t ch trung gian có u
trùng s nhi m sán.
Phan Th Vi t (1977) [18] ã mô t : “T t c b m t c a sán dây là m t cái
“m m” kh ng l . Th c n ng m qua “da” c a sán dây. Các loài sán dây th
ng
t m trong ngu n th c n giàu có c a c th v t ch . Cái m m ã không c n, thì
h tiêu hoá c a chúng c ng không có. n và tiêu hoá
sán dây”. Hi n t
ng r ng
u qua b m t c th c a
t c a sán dây làm cho ng
i ta có th ngh r ng:
C th sán dây s d n d n ng n l i. Song, không ph i nh v y, b i các
c sinh ra thay th các
t
u là
khác. Các
t c , ng
t già ã r ng làm cho sán dây tr nên “tr l i”. Sau
i ta g i
t m i sinh ra
tm i
t c là
y các
t sinh tr
ng, t
t c lùi d n ra phía sau.
ó s m c ra các
t
