VẬN DỤNG QUAN điểm của JACQUE DERRIDA TRONG QUÁ TRÌNH đọc văn bản (tt)

VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM CỦA JACQUE DERRIDA TRONG QUÁ TRÌNH
ĐỌC VĂN BẢN
Mai Thị Liên Giang
Trường Đại học Quảng Bình
Tóm tắt: Xuất hiện ở giai đoạn cuối của thế kỷ XX, Jacque Derrida đã góp phần khẳng định rõ
hơn về quan niệm tác phẩm văn học chỉ là một "trò chơi ngôn ngữ" mà việc tạo nghĩa là tùy thuộc vào
người đọc. Chính vì vậy, giải cấu trúc (Deconstruction), liên văn bản (Intiertextuality) cũng là vấn đề cơ
bản trong những luận giải của Jacque Derrida. Đây là đặc điểm giúp người đọc vận dụng trong quá trình
đọc văn bản.
Từ khóa: Quan điểm, quá trình đọc, tác phẩm văn học

Khoảng giữa thế kỷ XX, nền văn học hậu hiện đại ra đời từ châu Âu và nhanh chóng ảnh
hưởng đến các nước. Trong khi chủ nghĩa hiện đại tìm sự thống nhất trong mọi yếu tố và quy về
một trung tâm nhất định trong một cấu trúc chặt chẽ mang tính thứ bậc thì chủ nghĩa hậu hiện đại
chủ trương phi tâm hóa, hướng đến đa tâm điểm. Tính bất định, tính đa dạng và tính phân mảnh
được đề cao trong sáng tạo. Từ quan điểm lí luận hậu hiện đại, nhà văn xây dựng tác phẩm từ sự
lắp ghép ngẫu nhiên của các yếu tố. Có khi tác phẩm của họ là sự kết hợp lỏng lẻo giữa các chi
tiết. Sự kết hợp ngẫu nhiên đó trong nhiều trường hợp được xem như những thủ pháp nghệ thuật
quan trọng. Người tiếp nhận vì vậy phải luôn ở vai trò chủ động tìm ra cho mình những cách đọc
mới khi tiếp cận văn bản. Xuất hiện ở giai đoạn cuối của thế kỷ XX, Jacque Derrida đã góp phần
khẳng định rõ hơn về quan niệm tác phẩm văn học chỉ là một "trò chơi ngôn ngữ" mà việc tạo
nghĩa là tùy thuộc vào người đọc. Chính vì vậy, giải cấu trúc (Deconstruction), liên văn bản
(Intiertextuality) cũng là vấn đề cơ bản trong những luận giải của Jacque Derrida. Đây là đặc
điểm giúp người đọc vận dụng trong quá trình đọc văn bản.
1. Jacques Derrida đã cho thấy những vấn đề cần xem xét lại trong quan niệm ngôn ngữ
học hiện đại và chủ nghĩa cấu trúc. Theo ông, các cấu trúc chỉ bề ngoài là có vẻ ổn định; mọi cấu
trúc, đằng sau vẻ tin cậy bề ngoài là sự bấp bênh, là giải cấu trúc. Derrida đã cho thấy "ở nơi sâu
lắng của ngôn ngữ có một trò chơi liên tục di chuyển, trong khuôn khổ của sự di chuyển này, các
kí hiệu được tạo thành hệ thống khác biệt, không ổn định; rồi lại có những khác biệt mới xuất
hiện, được tổ chức và sau đó tan rã. Như những khác biệt của ngôn ngữ là vô tận và không ổn
định, mỗi người nói đều phát hiện ra những khác biệt mới, và ngay cả những khác biệt được duy

trì lâu hơn, được thừa nhận cũng cho thấy khi ở trong tình thế khác thì những khác biệt mới lại
quan trọng hơn" (1). Từ đây chúng ta có thể thấy, cũng đặt ra vấn đề trò chơi ngôn từ như ở
Gadamer nhưng nguyên lí sự xác lập của Derrida xuất phát từ sự tiếp nhận, sự trải nghiệm, sự cắt
nghĩa văn bản. I.P.Iin (Nga) cũng cho rằng: "trong mỗi văn bản được phân tích, Derrida tìm kiếm
tính bất định, những điểm gãy hay chỗ yếu của luận cứ, nơi văn bản bắt đầu mâu thuẫn với chính
mình. Việc nghiên cứu cơ chế nhiễu thông tin, sự phong tỏa quá trình hiểu đặt cơ sở cho thực
tiễn phân tích mà các nhà hậu hiện đại nắm bắt được thực ra đã được bắt đầu với phê bình giải


cấu trúc. Đồng thời, cái nổi lên hàng đầu ở đây không chỉ là đặc trưng nhận thức các văn bản đã
được đọc mà còn là bản chất của sự không nhận thức được của con người như nó vốn vậy" (2).
Nếu Gadamer muốn nói đến thái độ của người tham gia cuộc chơi thì Derrida nhấn mạnh rằng
trong văn bản viết hoặc nói, không có yếu tố nào có thể hoạt động được như là kí hiệu mà lại
không dựa vào một yếu tố khác. Tất cả mọi yếu tố đều có kết cấu liên quan đến vết tích của các
yếu tố hệ thống hoặc các yếu tố khác. Derrida phê phán chủ nghĩa cấu trúc, phê phán sự tin cậy
mà chủ nghĩa cấu trúc gửi vào cái toàn thể của tồn tại như là sự có mặt của bản chất, tồn tại, chủ
thể, ý thức, thượng đế, con người... Theo Derrida, trong quá trình vận động của những sự khác
biệt, chúng ta cảm nhận được ý nghĩa của tồn tại. Tất cả mọi sự thiếu vắng đều cần đến sự bổ
sung, sau đó những thiếu hụt mới lại nảy sinh để rồi sự bổ sung chúng lại dẫn tới sự thiếu hụt
mới hơn. Đây chính là một luận điểm quan trọng mà những nhà mỹ học tiếp nhận chưa nói đến.
Như vậy người đọc cũng luôn ở trong trạng thái của một quá trình vận động.
Có thể mô hình hóa quá trình này như sau:
Người đọc

Tồn tại - thiếu hụt - bổ sung - thiếu hụt mới hơn

bổ sung

ý nghĩa mới

Trong cách giải thích của Derrida, trò chơi là phương thức hoạt động của cấu trúc không
có tâm điểm. Trò chơi là khái niệm của giải cấu trúc, bởi vì nó nhấn mạnh cái hiện thể tuyệt đối,
cái bản chất đáng tin cậy đằng sau cấu trúc, bởi đã là trò chơi thì tất yếu nó phải thuộc về người
tiếp nhận, bởi vì không phải người nghĩ ra trò chơi mà là người chơi chơi nó. Từ phân tích trên,
chúng ta thấy, trong cách hiểu của Derrida, ý thức của tác giả không hề có ưu thế tuyệt đối bên
trên nghĩa của ngôn từ. Ý nghĩa được tạo thành từ việc người tiếp nhận đặt nó trong mối quan hệ
với các thông điệp có trong văn bản. Đối với Derrida, văn bản văn học là mảnh đất đặc trưng của
vấn đề nghĩa. Ông cho rằng các kí hiệu và cái biểu đạt trong quan hệ với nhau, chúng tạo nên
một sự kết nối. Văn bản văn học không khép kín, nghĩa của nó không bị trói buộc bằng sự giúp
đỡ của tác giả hay sự liên quan với hiện thực; văn bản luôn mở, nó cần được bổ sung và tạo khả
năng bổ sung. Việc đọc hết một văn bản văn học cũng tạo nghĩa như là việc viết ra nó, thậm chí
tất cả sự viết thực ra cũng là đọc văn bản.
2. Từ quan niệm của Derrida, có thể thấy việc quan tâm đến quá trình đọc sẽ góp phần
khẳng định thêm về tính đa nghĩa của tác phẩm. Đây là vấn đề mà Tường giải học và Mỹ học
tiếp nhận đã đưa ra như một trong những nội dung cơ bản của việc chiếm lĩnh giá trị của tác
phẩm văn học. Tuy nhiên, Derrida không xem đây là mục đích chính trong các công trình của
mình. Các nhà lí luận văn học ở nước ta cũng chưa có một công trình nào đưa ra vấn đề này một
cách hệ thống. Tuy vậy, căn cứ vào những thành tựu của mỹ học tiếp nhận, căn cứ vào quan
điểm của Derrida về sự tồn tại, thiếu hụt, bổ sung, ý nghĩa mới, chúng tôi thiết nghĩ nên đưa ra
các bước đọc một tác phẩm văn học.


a. Chuẩn bị các điều kiện đọc: Trước thời điểm đọc, người đọc cần có sự chuẩn bị. Năng
lực người đọc không thể có được ngay lập tức trước thời điểm người đọc bắt đầu tiếp xúc với
văn bản mà phải qua một quá trình rèn luyện lâu dài và sự đồng hóa thế giới về mặt thẩm mỹ.
Bên cạnh đó, trước thời điểm đọc, người đọc còn chuẩn bị tâm thế, hiểu động cơ tiếp nhận,
không gian đọc, các văn bản chuẩn xác... Các yếu tố như: tầm nhìn, kinh nghiệm thẩm mỹ, tầm
đón đợi... không thể chỉ xuất hiện tức thời trong khi đọc mà có trong quá trình chuyển biến cả
trước và sau đó. Việc rèn luyện, chuẩn bị các điều kiện đọc là việc làm thường xuyên cho mỗi
người đọc.

b. Đọc, tiếp xúc trực tiếp với văn bản: (Theo các nhà nghiên cứu ở nước ta, có các kiểu
đọc cụ thể là: Đọc; đọc hiểu; đọc tri âm và đọc kí thác; đọc sáng tạo). Trong tiếp nhận văn học,
đọc văn bản là một yếu tố chủ yếu được quan tâm. Sự đọc đi liền với tiếp nhận thẩm mỹ chứ
không chỉ đọc như một việc thưởng thức các món ăn một cách đơn thuần. Bởi muốn chiếm lĩnh
giá trị văn học một cách trọn vẹn thì không thể thiếu quá trình đọc tác phẩm. Trong quá trình
đọc, người đọc có thể vận dụng các hình thức khác nhau để chiếm lĩnh giá trị, người đọc đối
thoại với tác giả, phát hiện và sáng tạo, thể hiện cái Tôi của mình thông qua văn bản. Mỗi giai
đoạn, mỗi thể loại văn học khác nhau có những cách đọc khác nhau. Tác phẩm văn học dịch
cũng có cách đọc khác với tác phẩm văn học trong nước. Thậm chí ở một tác phẩm được đọc ở
những thời điểm khác nhau cũng có cách đọc khác nhau. Đọc văn thể hiện một năng lực nhận
thức, một trình độ hiểu biết của người đọc về ngôn ngữ hình tượng nghệ thuật, về sức mạnh diễn
tả của văn học trong sự hòa hợp giữa âm thanh, nhịp điệu, thể hiện những cảm xúc ban đầu của
người đọc. Trong quá trình đọc, cần tránh xa những việc không cần thiết không liên quan đến
văn bản.
c. Đối chiếu so sánh, khám phá, phát hiện ý nghĩa: đối chiếu, so sánh với những cách đọc
về văn bản trong lịch sử tiếp nhận để tìm ra những điểm mới của mình và những chỗ còn thiếu
hụt. Thực ra thao tác này cũng có thể tiến hành đồng thời trong bước nhận xét đánh giá, song để
có một hệ thống thao tác trong việc đọc, có thể xem đây như là một bước tiếp nối được tiến hành
sau. Đọc chỉ là bước cảm nhận ban đầu. Tiếp nhận văn học phải đi từ cảm nhận trực tiếp đến sự
phân tích khái quát các yếu tố nghệ thuật để cắt nghĩa tác phẩm. Ở bước này người đọc không
chỉ tìm nghĩa mà còn phải phát hiện ra ý nghĩa của tác phẩm.
d. Nhận xét, đánh giá, bổ sung những thiếu hụt: Nhận xét đánh giá là sự phát hiện ra giá
trị tác phẩm. Thấy được giá trị của tác phẩm ở các phương diện nội dung và hình thức. Việc khen
chê tác phẩm cần đúng mức, khách quan và hướng đến hiệu quả thẩm mỹ. Trong quá trình đọc,
người đọc cảm nhận được ý nghĩa của những hình tượng nghệ thuật tồn tại trong thế giới thẩm
mỹ của họ. Và không phải lúc nào chúng cũng được tái hiện một cách đầy đủ thông qua một lần
đọc nhất thời nào đó. Vì vậy, người đọc cần xem lại những kết quả đã đọc được của mình, phát
hiện và cảm thấy được những chỗ thiếu hụt và có phương án bổ sung. Nói như Derrida, trong ý
nghĩa tồn tại, tất cả mọi thiếu vắng đều cần đến bổ sung, sau đó những thiếu hụt mới lại nảy sinh
để rồi sự bổ sung lại dẫn đến sự thiếu hụt mới hơn. Quá trình này cũng xảy ra trong khi đọc.

e. Mở ra hướng ứng dụng: Người đọc cần thấy rõ những giá trị cơ bản do một văn bản
mang lại, từ đó mở ra hướng ứng dụng của văn bản theo cách đọc của mình. Hiệu quả ứng dụng
một mặt tùy thuộc vào giá trị tác phẩm, mặt khác còn tùy thuộc vào khả năng tiếp thu và nghệ
thuật chuyển tải được ý nghĩa đó vào cuộc sống riêng của bạn đọc như thế nào.
f. Viết lại những suy nghĩ cuối cùng về tác phẩm, kiểm tra, sửa chữa văn bản và công bố
kết quả đọc: Trong quá trình viết, một lần nữa, người đọc có thể thay đổi, điều chỉnh những kết
quả đọc của mình. Đây là một bước không nên bỏ qua của người đọc, nó cho thấy đằng sau sự
đọc là trách nhiệm của họ đối với quá trình phát triển của lịch sử nghiên cứu phê bình văn học
nước ta.
Trong quá trình tiếp xúc với một văn bản, vì nhiều lí do, có thể các bước đọc sẽ không
xảy ra theo trình tự như trên nhưng dẫu sao đây cũng là những khâu quan trọng của quá trình
đọc. Nói như Hans Jobert Jauss thì mỗi lần đọc là mỗi lần vấp ngã vào văn bản, văn bản chỉ là bộ
xương mà việc đọc là quá trình lấp dần những khoảng trống. Như vậy, chúng ta cần quan tâm
hơn đến tầm đón đợi của mỗi người khi nhìn thấy kết quả đọc của họ. Trong quá trình đọc, cũng
không thể tách rời vấn đề liên văn bản, liên chủ thể.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Trương Đăng Dung (2003), “Tác phẩm văn học như là cấu trúc ngôn từ động”, Tạp chí Văn học (10), 4.
[2] Lại Nguyên Ân, Đoàn Tử Huyến (2003), Văn học hậu hiện đại thế giới những vấn đề lý thuyết, Nxb Hội nhà
văn, 12- 13.
[3] Hoàng Ngọc Tuấn, Từ chủ nghĩa hiện đại đến hậu hiện đại, Tiểu luận, .
[4] Postmodernism & Hypertext & Literature. www.blaklalchemistpress.com.


APPLYING JACQUE DERRIDA’S
VIEWPOINT IN THE PROCESS OF READING TEXT
Mai Thi Lien Giang
Quang Binh University

Abtract: Appearing at the end of the twentieth century, Jacque Derrida has contributed to more
clearly confirm the concept of literature is a "language games" that the creation of meaning depends on
the reader. Therefore, deconstruction (Deconstruction), related documents (Intiertextuality) is the
fundamental problem in the interpretation of Jacque Derrida. These features help readers applying the
process of reading text.
Keywords: Viewpoint, process of reading, literature