Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ở lợn nuôi tại Thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

I H C NÔNG LÂM

V TH QU NH

Tên

tài:

NGHIÊN C U

C I M D CH T B NH DO U TRÙNG

CYSTICERCUS TENUICOLLIS GÂY RA

L N NUÔI

T I TH XÃ SÔNG CÔNG, T NH THÁI NGUYÊN

KHOÁ LU N T T NGHI P

H

ào t o

: H chính quy

Chuyên ngành : Thú y
Khoa

: Ch n nuôi Thú y

Khoá h c

: 2010 – 2014

Thái Nguyên, n m 2014

IH C


I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

I H C NÔNG LÂM

V TH QU NH

Tên

tài:

NGHIÊN C U

C I M D CH T B NH DO U TRÙNG

CYSTICERCUS TENUICOLLIS GÂY RA

L N NUÔI

T I TH XÃ SÔNG CÔNG, T NH THÁI NGUYÊN

KHOÁ LU N T T NGHI P

H

ào t o

: H chính quy

L p

: 42 - Thú y

Chuyên ngành

: Thú y

Khoa

: Ch n nuôi Thú y

Khoá h c

: 2010 – 2014

Gi ng viên h

IH C

ng d n: GS.TS. Nguy n Th Kim Lan

Gi ng viên Khoa CNTY – HNL Thái Nguyên

Thái Nguyên, n m 2014


L IC M
Sau quá trình h c t p t i tr

N

ng và th c t p t t nghi p t i c s ,

n

nay em ã hoàn thành b n khóa lu n t t nghi p này.
Qua ây em xin bày t lòng bi t n chân thành và sâu s c t i Ban giám
hi u Tr

ng

i h c Nông Lâm Thái Nguyên, Ban ch nhi m Khoa Ch n

Nuôi Thú y, cùng các th y cô giáo trong khoa ã t n tình dìu d t, giúp

trong su t th i gian h c t p t i tr

em

ng.

V i lòng bi t n chân thành, em g i l i c m n sâu s c t i cô giáo
GS. TS. Nguy n Th Kim Lan, Th.S.NCS Nguy n Thu Trang ã ch b o,
h

ng d n và giúp

em hoàn thành b n khóa lu n t t nghi p này.

Em xin g i l i c m n t i ban lãnh

o, cán b k thu t và các anh, ch

t i Tr m thú y Th xã Sông Công ã t o i u ki n giúp

em trong quá trình

th c t p t i c s .
Xin g i l i c m n t i gia ình, b n bè và ng

i thân ã

ng viên, c

v em trong quá trình h c t p và nghiên c u khoa h c.

Em xin chúc các th y giáo, cô giáo luôn luôn m nh kh e, h nh phúc
và thành

t trong cu c s ng, có nhi u thành công trong gi ng d y và

nghiên c u khoa h c.
Trong quá trình vi t khóa lu n không tránh kh i nh ng thi u sót. Em
kính mong s giúp

, óng góp ý ki n c a các th y cô

khóa lu n c a em

c hoàn thi n h n.
Em xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, tháng12 n m 2014
Sinh viên

V Th Qu nh


L I NÓI
hoàn thành ch
ph

ng trình

U

ào t o trong Nhà tr

ng, th c hi n

ng châm h c i ôi v i hành, lý thuy t g n li n v i th c ti n s n xu t,

th c t p t t nghi p là giai o n cu i cùng trong toàn b ch
c a t t c các tr

ng

i h c nói chung và tr

ng

ng trình h c t p

i h c Nông lâm Thái

Nguyên nói riêng. Giai o n th c t p chi m m t v trí h t s c quan tr ng
v i m i sinh viên tr

c khi ra tr

ng.

ây là kho ng th i gian

c ng c và h th ng hóa toàn b ki n th c ã h c,
làm quen v i th c ti n s n xu t, t
c ph

i

sinh viên

ng th i giúp sinh viên

ó nâng cao trình

chuyên môn, n m

ng th c t ch c và ti n hành công vi c nghiên c u, ng d ng các

ti n b khoa h c k thu t vào th c ti n s n xu t, t o cho sinh viên có tác
phong làm vi c úng

n, sáng t o,

b có chuyên môn, áp ng
s nghi p phát tri n

tN

khi ra tr

h

ng

c.

ra

cs

i h c Nông Lâm Thái Nguyên.

ng ý c a khoa Ch n nuôi
c s nh t trí c a giáo

ng d n và s ti p nh n c a c s , em ã ti n hành th c hi n

"Nghiên c u

i cán

c yêu c u th c ti n, góp ph n x ng áng vào

Xu t phát t quan i m trên và
Thú y, tr

ng tr thành m t ng

tài :

c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây

l n nuôi t i th xã Sông Công, t nh Thái Nguyên".
Do th i gian th c t p có h n, ki n th c chuyên môn còn nhi u h n ch

nên trong b n khóa lu n t t nghi p này không tránh kh i nh ng h n ch và
thi u sót. Em r t mong nh n
b n bè,

ng nghi p

cs

b n khóa lu n

óng góp ý ki n c a các th y cô giáo, c a
c hoàn thi n h n.
Em xin chân thành c m n!


DANH M C CÁC T
cs: C ng s
KCTG: Ký ch trung gian
Nxb: Nhà xu t b n
TT: Th t
STT: S th t

VI T T T


DANH M C CÁC B NG
Trang

B ng 4.1. T l và c

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

ng

........................................................................................ 37
B ng 4.2. T l và c

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

ng

l n theo tu i ................................................................................................. 40
B ng 4.3. T l và c

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

ng

l n

theo tính bi t................................................................................................. 41
B ng 4.4. T l và c

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

ng

l n

theo các tháng............................................................................................... 43

B ng 4.5. Thành ph n và s phân b các loài sán dây ký sinh

chó nuôi

t i thành ph Thái Nguyên ........................................................................... 45
B ng 4.6. T l và c
B ng 4.7. T

ng

nhi m sán dây

chó........................................ 46

ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia hydatigena

và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

chó

l n .................................... 48

B ng 4.8. T l các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh và
kh i l

ng c a u trùng Cysticercus tenuicollis............................................ 50

B ng 4.9. Tri u ch ng lâm sàng ch y u c a l n b b nh Cysticercus
tenuicollis ..................................................................................................... 51
B ng 4.10. B nh tích

i th

các khí quan có u trùng Cysticercus

tenuicollis ký sinh......................................................................................... 52


DANH M C CÁC HÌNH
Trang

Hình 4.1. Bi u
a ph

t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

l n t i các

ng. .................................................................................................. 37

Hình 4.2. Bi u

t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis l n theo tu i...... 40

Hình 4.3. Bi u

t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis l n theo tính bi t 42

Hình 4.4. Bi u
Hình 4.5. Bi u

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

l n theo tháng .. 43

t l nhi m sán dây Taenia hydatigena chó t i các a ph ng. . 47
ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia

Hình 4.6.

th v tính t

hydatigena

chó và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

l n ....... 48


M CL C
Trang
PH N 1. M
1.1.

tv n

U ....................................................................................... 1
............................................................................................... 1

1.2. M c ích c a

tài ................................................................................. 3

1.3. Ý ngh a khoa h c và ý ngh a th c ti n c a

tài ..................................... 3

1.3.1. Ý ngh a khoa h c.................................................................................. 3
1.3.2. Ý ngh a th c ti n .................................................................................. 3
PH N 2. T NG QUAN TÀI LI U............................................................. 4
2.1. C s khoa h c c a

tài ........................................................................ 4

2.1.1.

c i m c a u trùng Cysticercus tenuicollis...................................... 4

2.1.2.

c i m sinh h c c a sán dây ký sinh

2.1.3.

c i m d ch t h c b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis và

chó ....................................... 5

b nh do sán dây chó gây ra .......................................................................... 18
c i m b nh lý và lâm sàng b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis ..... 21

2.1.4.

2.1.5. Ch n oán b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra và b nh
sán dây chó. ................................................................................................. 23
2.1.6. Phòng và i u tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ...... 25
2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n
2.2.1. Tình hình nghiên c u trong n
2.2.2. Tình hình nghiên c u
3.

IT

n

c ............................................ 26

c........................................................ 26

c ngoài .................................................... 27

NG, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN

C U ............................................................................................................ 30
3.1.
3.1.1.

it

it

ng, v t li u, th i gian,

a i m nghiên c u ............................... 30

ng nghiên c u ......................................................................... 30

3.1.2. V t li u nghiên c u ............................................................................ 30
3.1.3. Th i gian và

a i m nghiên c u ...................................................... 30


3.2. N i dung nghiên c u ............................................................................. 31
3.2.1. Nghiên c u
tenuicollis gây ra

c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus
l n nuôi t i m t s xã thu c th xã Sông Công, t nh Thái

Nguyên ........................................................................................................ 31
3.2.2. Nghiên c u b nh h c b nh Cysticercus tenuicollis ............................. 31
3.3. B trí thí nghi m và ph
3.3.1. B trí i u tra và ph
Cysticercus tenuicollis

ng pháp nghiên c u ....................................... 32
ng pháp xác

nh tình hình nhi m u trùng

l n. ....................................................................... 32

3.3.2. B trí i u tra và ph ng pháp xác nh tình hình nhi m sán dây chó ..... 33
3.3.3. Ph

ng pháp nghiên c u t

Cysticercus tenuicollis

ng quan gi a t l nhi m u trùng

l n v i t l nhi m sán dây Taenia hydatigena

chó

..................................................................................................................... 35
3.3.4. Ph
3.4. Ph

ng pháp nghiên c u b nh h c b nh Cysticercus tenuicollis ........ 35
ng pháp x lý s li u ..................................................................... 35

PH N 4. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N.......................... 35
4.1. Nghiên c u m t s
tenuicollis gây ra

c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus

l n t i Th xã Sông Công, t nh Thái Nguyên ................. 36

4.1.1. Tình hình nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

l n t i Th xã Sông

Công, t nh Thái Nguyên ............................................................................... 36
4.1.2. Nghiên c u m i t
Taenia hydatigena

ng quan gi a t l nhi m sán dây ...........................

chó và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis .........

l n t i Th xã Sông Công, t nh Thái Nguyên ............................................ 44
4.2. Nghiên c u b nh h c b nh Cysticercus tenuicollis ................................ 49
4.2.1. T l các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ........... 49
4.2.2. Tri u ch ng lâm sàng ch y u c a l n b b nh Cysticercus tenuicollis50
4.2.3. B nh tích

i th

các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh

..................................................................................................................... 51


4.3.

xu t bi n pháp phòng ch ng b nh do u trùng Cysticercus

tenuicollis gây ra cho l n ............................................................................ 53
PH N 5. K T LU N, T N T I VÀ

NGH ...................................... 54

5.1. K t lu n ................................................................................................. 54
5.2. T n t i ................................................................................................... 55
5.3.

ngh .................................................................................................. 55
......................................................................... 56


1

PH N 1
M
1.1.

U

tv n
Chó là lo i

ng v t

c con ng

i thu n hóa t r t lâu và ã tr

thành v t nuôi g n g i trong m i gia ình. Trong nh ng n m g n ây, vi c
ch n nuôi chó ngày càng phát tri n, không ch ph c v cho vi c trông gi nhà
mà còn ph c v các m c ích khác nh làm c nh, hay ph c v cho m c ích
kinh t . Cùng v i s phát tri n c a ch n nuôi chó thì các b nh trên chó c ng
phát tri n nhi u h n. Trong s
àn chó n

ó, b nh sán dây là m t b nh r t ph bi n

c ta. u trùng m t s loài sán dây ký sinh và gây b nh

ng

i và

nhi u loài gia súc khác, gây thi t h i n ng n cho ngành ch n nuôi c ng nh
e d a s c kho con ng

i.

u trùng Cysticercus tenuicollis c a sán dây

Taenia hydatigena, gây b nh ph bi n
c

ng

l n, dê, c u, trâu, bò, th , ng a... k

i.

Nguy n Th Kim Lan (2012) [9] cho bi t,

u trùng Cysticercus

tenuicollis ký sinh trên b m t các khí quan trong xoang b ng c a v t ch và
gây b nh.

u trùng là nh ng b c n

c có kích th

c to, nh không

u, bám

trên b m t màng treo ru t, lách, gan, th n... Vì th , trong quá trình gi t m ,
gia súc, ng

i ta có th lo i b và cho chó n u trùng này, làm cho chó m c

b nh sán dây Taenia hydatigena t

ó làm t ng nguy c nhi m b nh u trùng

Cysticercus tenuicollis cho các loài gia súc và con ng
Theo Ph m S L ng (2002) [10], b nh phân b

i.

kh p các vùng,

c

bi t là nh ng n i nuôi nhi u chó và gi t m gia súc b a bãi, không ki m soát
v sinh ch t ch . T l nhi m b nh t ng d n theo tu i do th i gian và c h i
ti p xúc v i u trùng t ng d n.
Khi b nhi m u trùng, v t ch g y y u d n, au b ng, b ng c ng to, n
vào vùng b ng có c m giác con v t au, n u nhi m n ng gây hoàng

n da và


2

niêm m c. V t ch có th ch t do thi u máu, n i quan b hu ho i ho c do
các b nh k phát.
Hi n nay, b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis (còn g i là b nh u
sán c nh ) ch a có thu c i u tr
Ngoài ra, vi c ch n oán b nh

c hi u, ch y u ch

i u tr tri u ch ng.

i v i v t ch s ng r t khó kh n do

c i m

d ch t và tri u ch ng b nh không i n hình, gi ng m t s b nh ký sinh trùng

khác. Ð c bi t, không th xác

nh t l nhi m u trùng b ng cách xét nghi m

phân do u trùng ký sinh trên b m t các khí quan trong c th . Ð i v i v t
ch s ng, có th ch c dò d ch xoang ng c và b ng

xác

nh nh ng r t khó

th c hi n, có th nguy hi m cho v t ch .
Trong nh ng n m g n ây, chó

c nuôi t nh Thái Nguyên r t nhi u, t t

c các huy n, thành, th v i s l ng khá l n. Tuy nhiên, chó nuôi th ng th rông,
n u chó b m c b nh sán dây thì r t d phát tán

t và tr ng sán dây, làm cho ng i

và các v t nuôi khác nh l n, dê, trâu, bò, ng a…

c bi t, l n là lo i v t nuôi có

s l ng l n trong ngành ch n nuôi c a t nh và th ng

c nuôi r t g n v i chó

nên càng d nhi m b nh u trùng sán dây h n so v i các loài gia súc khác.

Xu t phát t nh ng lý do trên, vi c tìm hi u

c i m d ch t b nh do u

trùng Cysticercus tenuicollis gây ra l n t i t nh Thái Nguyên là h t s c c n thi t.
Vì v y, chúng tôi ti n hành

tài: "Nghiên c u

do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra
t nh Thái Nguyên".

c i m d ch t b nh

l n nuôi t i Th xã Sông Công,


3

1.2. M c ích c a
Xác

nh

tài
c c s khoa h c

xu t các bi n pháp phòng ch ng

b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra

i u ki n ch n nuôi

l n hi u qu và phù h p v i

Th xã Sông Công, t nh Thái Nguyên.

1.3. Ý ngh a khoa h c và ý ngh a th c ti n c a

tài

1.3.1. Ý ngh a khoa h c
K t qu c a

tài là nh ng thông tin khoa h c v

do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra

c i m d ch t b nh

m t s loài gia súc t i t nh Thái

Nguyên, v bi n pháp phòng ch ng b nh hi u qu , có m t s

óng góp m i

cho khoa h c.
1.3.2. Ý ngh a th c ti n
K t qu c a

tài là c s khoa h c

khuy n cáo ng

i ch n nuôi áp

d ng bi n pháp phòng, tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra trên
l n, nh m h n ch t l và c

ng

nhi m, h n ch thi t h i do b nh gây ra,

góp ph n nâng cao n ng su t ch n nuôi l n, thúc
tri n.

y ngành ch n nuôi phát


4

PH N 2
T NG QUAN TÀI LI U

2.1. C s khoa h c c a
2.1.1.

tài

c i m c a u trùng Cysticercus tenuicollis

Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [8] cho bi t, u trùng Cysticercus
tenuicollis là m t b c có kích th
cam ho c qu b
trong c a b c,

c to nh khác nhau, có th b ng h t

i, trong b c có nhi u n

c. Có m t

u, qu

u sán bám vào màng

u sán có 4 giác bám, có 29 - 44 móc.

u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh trên b m t gan, lách, màng treo
ru t, màng m chài… c a gia súc (Nguy n Th Kim Lan và cs, 2008 [7]).
Trong quá trình hoàn thành giai o n u trùng Cysticercus tenuicollis
trung gian, các u trùng 6 móc chui qua niêm m c ru t, theo máu
gan, màng treo ru t, ph i, gây ra nh ng t n th

ng l n

kí ch
nb mt

các c quan này

(Woinshet Sa mmuel - Girma G. Zewde 2010 [36]).
Theo Nguy n Th Lê (1996) [13], u trùng Cysticercus tenuicollis là nh ng
d ng hình túi có c m ng, kích th
trong. Thành bên trong túi có m t

c 8 - 80 x 8 - 100 mm, ch a d ch bên
u sán dây có c .

Theo Johannes Kaufmann (1996) [27], u trùng Cysticercus tenuicollis ký
sinh

b m t gan, m màng chài

nhi m u sán th
s l

khoang b ng c a c u và gia súc. Gia súc

ng không có bi u hi n tri u ch ng b nh, tr khi nhi m m t

ng l n u trùng

nhu mô gan, tình tr ng thi u máu và ch t có th x y ra.

Ph m V n Khuê và Phan L c (1996) [3] cho bi t: c n b nh là u trùng
Cysticercus tenuicollis ký sinh
l n, dê, c u, bò, h

gan, màng m chài, màng treo ru t, lách c a

u, ôi khi th y

nhau, có khi b ng h t

ng a, ng

i. Kích th

c u trùng khác

u, qu cam, ho c to h n, có hình b c, bên ngoài là

mô liên k t, bên trong ch a th d ch trong và m t

u sán tr

ng thành, l n ra


5

nh ng vùng nuôi nhi u chó t l nhi m u trùng Cysticercus

phía ngoài.
tenuicollis

trâu, bò, dê, l n càng nhi u. T l nhi m u trùng t ng d n theo

tu i, i u này

c các tác gi lý gi i do th i gian ti p xúc v i c n b nh t ng.

Tình hình nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis c a l n và các
khác ph thu c vào s chó nhi m sán tr

ng v t

ng thành. L n nuôi g n v i chó d

nhi m u trùng h n, còn trâu, bò th trên bãi ch n nhi m ít h n.
2.1.2.

c i m sinh h c c a sán dây ký sinh

chó

2.1.2.1. V trí c a sán dây chó trong h th ng phân lo i

ng v t h c

Nguy n Th K (1994) [4] cho bi t: so v i các nhóm giun, sán khác thì sán
dây ít

c nghiên c u h n, nên nh ng hi u bi t v thành ph n loài sán dây

còn ch a

c

y

.

N m 1914, Casaux ã phát hi n

c

gan ng

tenuicollis c a loài sán Taenia hydatigena ký sinh
Vi c nghiên c u sán dây Vi t Nam

chó.
u t h n 1 th k tr

i Nam B (Vi t Nam). Sau ó 10 n m m i xu t hi n các công trình

nghiên c u l t v m t vài loài sán dây gây b nh cho ng
c u v thành ph n sán dây ng
c u sang m t s
Cho
d

i

i. T

ó, vi c nghiên

c chú ý h n, r i m r ng ph m vi nghiên

ng v t nuôi và m t s

ng v t hoang dã.

n nay các h th ng phân lo i sán dây ã tr i qua nhi u thay

ng nh v n ch a

i, song

c th ng nh t và n nh (Nguy n Th K , 2003 [5]).

K t qu t ng h p c a Ph m S L ng (2002) [10] cho bi t,
hi n

c. N m

u tiên mô t loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm th y

1870, Cande J. l n
ng

cb t

i hai nang sán Cysticercus

c 8 loài sán dây ký sinh trên chó

n nay ã phát

mi n B c Vi t Nam.

Hi n nay trên th gi i có kho ng 40 loài sán dây gây b nh cho chó và các
thú n th t thu c h chó mèo (V

ng

c Ch t và cs, 2004 [1].

Theo Phan Th Vi t và cs (1977) [17], Nguy n Th K (1994) [4], Nguy n
Th Lê và cs (1996) [13], Nguy n Th K (2003) [5], h th ng phân lo i sán dây


6

c a Vi t Nam ã l a ch n h th ng phân lo i c a Schulz và Gvozdev (1970),
s p x p các loài sán dây phát hi n

c

ng

i, chim, thú nuôi và hoang d i

Vi t Nam. Trong ó, sán dây ký sinh chó có v trí nh sau:
Ngành Plathelminthes
L p Cestoda Rudolphi, 1808
Phân l p Eucestoda Southwell, 1930
B Pseudophyllidea Carus, 1863

H Diphylloborthriidae Luhe, 1910
Gi ng Spirometra Mueller, 1937
Loài Spirometra erinacei-europaei
(Rudolphi, 1819) Mueller, 1937
Loài Spirometra mansonoides
(Mueller, 1935) Mueller, 1937
B Cyclophyllidea Beneden in Braun, 1900
Phân b Hymenolepidata Skrjabin, 1940
H Dipylidiidae Mola, 1929
Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Loài Dipylidium caninum Leuckart, 1758
Phân b Tta Skrjabin et Schulz, 1937
H Taeniidae Ludwig, 1886
Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Loài Taenia hydatigena Pallas, 1766
Loài Taenia pisiformis Bloch, 1780
Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1801
Loài Echinococcus granulosus Batsch, 1786
Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Loài Multiceps multiceps Leske, 1780.


7

Phân b Mesocestoidata Skrjabin, 1940
H Mesocestoididae Perrier, 1897
Gi ng Mesocestoides, Wailand, 1863
Loài Mesocestoides lineatus Goeze, 1782
Theo Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [6]: tính
ng

i ta ã bi t h n 30 loài sán dây ký sinh

mèo. Chúng

n th i i m hi n t i,

loài n th t gây b nh cho chó,

u thu c b Cyclophyllidea và Pseudophyllidea.

Nguy n Th

K

(2003) [5] cho bi t:

Vi t Nam, hi n loài

Diphyllobothrium mansoni, Diphyllobothrium reptans còn ch a rõ v trí phân
lo i và không có m u. Nguy n Th K (2003) [5] ã xem xét l i toàn b v trí
phân lo i và tình tr ng m u, tình hình nghiên c u v t ng loài, ã tu ch nh 1
loài Spirometra erinacei- europaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937.
Theo tài li u m i nh t v h Diphyllobothiidae c a các tác gi Delaimure
S. L., Skrjabin A. S., Serdukov A. M. (1985) Diphyllobothrium mansoni
không là tên

ng v t c a m t loài nào trong h này. Khi nói v l ch s

nghiên c u loài Diphyllobothrium latum, các tác gi còn cho r ng, loài

Spirometra erinacei-europaei c a vùng nam bán c u là m t

nh d ng sai l m

và cho r ng chính loài này là Diphyllobothrium latum . Tuy nhiên, các tác gi
có ý

nh xem xét v trí phân lo i c a gi ng Spirometra Mueller, 1937 và

mu n coi gi ng này là gi ng chu n

thành l p h Spirometridae (d n theo

Nguy n Th K (2003) [5]).
Vi c mô t hình thái các loài sán dây này còn có nhi u thi u sót, m t s loài
ch a có mô t trên m u v t Vi t Nam. Cande J. (1870) là ng
loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm th y
s nhà ký sinh trùng h c Vi t Nam (
D

D

ng

ng Thái,

i

u tiên mô t

i (Nam B ). Sau này m t
ng V n Ng , 1970;

ng Thái, Tr nh V n Th nh, 1976) cho r ng, loài thu c gi ng

Diphyllobothrium ký sinh

ng

i Vi t Nam không ph i là Diphyllobothrium


8

latum mà là loài Diphyllobothrium mansoni. S phán oán này không d a trên
m u nên không có s

mô t

Diphyllobothrium mansoni là tên

loài. Theo Yamaguti (1959), loài
ng v t c a loài Spirometra erinacei-

europaei thu c gi ng Spirometra (h Diphyllobothriidae).
Joyeux và Houdemer (1928), Nguy n Th K (1977) ã th ng kê

mèo

nhà, c y, chó Hà N i có loài Diphyllobothrium reptans. Theo Yamaguti, loài

này thu c gi ng Spirometra.
Nhi u tác gi nh Phan Th Vi t và cs (1977) [17], Nguy n Th K (1994) [4],
Nguy n Th Lê và cs (1996) [13], khi
trên chó n

c ta

c p v thành ph n loài sán dây ký sinh

u th ng nh t r ng, các loài sán dây ký sinh chó ã tìm th y

Vi t Nam g m: Diphyllobothrium mansoni, Diphyllobothrium reptans,
Dipylidium caninum, Taenia hydatigen, Taenia pisiformis, Multiceps multicep,
Echinococcus granulosus, Mesocestoides lineatus.
2.1.2.2.
*

c i m hình thái, c u t o c a sán dây chó

c i m chung

Phan Th Vi t và cs (1977) [17], Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5 ],
Nguy n Th Lê và cs (1996) [13], cho bi t:
Sán dây chó có nh ng

c i m c a l p sán dây nói chung: hình d i b ng màu

tr ng ho c tr ng ngà. C th dài, d p theo h ng l ng b ng, chia thành ba ph n:
u, c , thân (g m nh ng
u sán dùng

th

t sau c , có hình d ng và c u t o khác nhau).

bám vào thành ru t v t ch , nên có nh ng hình d ng, kích

c và các c quan bám

c tr ng. Chi u r ng c a

1 mm, nh ng c ng có sán có

u th

ng ch nh h n

u dài vài mm. C quan bám n m trên

g m rãnh bám ho c giác bám, mõm, vòi và có nhi u móc.

u bao

m t s loài sán dây

trên móc bám có các móc bé x p thành nhi u hàng. Giác bám là b ph n
tr ng c a sán dây b c cao. Móc bám n m ngay trên
x p thành m t hay hai hàng. S l

ng móc

c

u hay ph n cu i vòi, s p

các nhóm sán dây dao

ng t vài


9

móc

n vài tr m móc. Ít khi vòi thi u móc. Kích th

móc c

c, c u t o và s l

ng

nh cho m i loài.

C là nh ng
t các

t sán n i ti p sau

t c sinh ra các

u.

t c c a sán dây là

t thân, c quan sinh s n

các

t sinh tr

ng,

t c ch a hình

thành rõ.
Thân sán dây l i g m ba lo i

t: nh ng

t ch a thành th c v sinh d c (

g n c ), c quan sinh d c ch a phát tri n
c. Nh ng
nh ng

, ch th y c quan sinh d c

t thành th c v sinh d c ( gi a thân), c quan sinh d c trong

t sán này ã phát tri n

có h bài ti t, c u t o m i

tt

y

, có

c b ph n sinh d c

t già ( cu i thân sán), bên trong

y t cung v i vô s tr ng sán dây.

c b thoái hoá. Nh ng
theo phân ra ngoài ( c

c và cái,

ng t nh m i c th sán lá, nh ng khác sán

lá là không có h tiêu hoá. Nh ng
ch a

y

t già th

nh ng

ng xuyên

i m này th y

t sán

t già, b ph n sinh d c
c r i kh i c th sán và

nh ng loài sán dây thu c b

Cyclophyllidea).
Chi u dài c a sán dây chó dao
sán dây ph l p bi u bì,
trong ch a

n l p h bì, r i

th c n b ng ph
H th n kinh
u, t

n hàng ch c mét. C th

n l p c vòng, c d c. Ph n bên

y nhu mô. Bên trong l p c là các khí quan c a sán. Sán dây

chó c ng gi ng các sán dây khác

trên

ng t 0,5 mm

c i m không có h tiêu hóa, sán l y

ng th c th m th u qua b m t c th .
sán dây kém phát tri n, g m có h ch th n kinh trung

ng n m

ó có các dây th n kinh ch y d c c th . Có hai dây phát tri n h n

n m bên ngoài ng bài ti t và m i

t n i v i nhau b i các c u n i ngang.

H tu n hoàn và h hô h p tiêu gi m. Hô h p theo ki u y m khí.
H bài ti t c a sán dây c u t o theo ki u nguyên
t

n th n, g m 2 ng chính

u sán i v cu i thân và thông v i l bài ti t. Ngoài ra,

có nh ng ng ngang n i li n v i 2 ng chính.

m i

t sán còn


10

H u h t các loài sán dây là l

ng tính: Trong m i

sinh d c (g m m t c quan sinh d c
tri n

t th

c và m t c quan sinh d c cái) phát

các giai o n khác nhau, ít khi có hai h sinh d c ho c h n. S phát

tri n c a h sinh d c theo m t th t nh t

nh:

các

t non c quan sinh

d c ch a phát tri n, sau ó hình thành c quan sinh d c
sinh d c cái. Sau khi th tinh, c quan sinh d c
sinh d c cái.

các

H sinh d c
l

ng có m t h

t già, tr ng ch a

cr i

n c quan

c teo d n còn l i c quan

y trong t cung.

c g m tinh hoàn, ng d n tinh và các tuy n sinh d c. S

ng tinh hoàn trong m i

t có t m t

n hàng tr m và là d u hi u

phân lo i m i loài. T tinh hoàn có nhi u ng d n tinh nh
v i nhau thành ng d n tinh, ng này

i ra và h p l i

vào c quan giao ph i là lông gai.

Lông gai n m trong nang lông gai. Ph n cu i ng d n tinh có th phình ra g i
là túi tinh. N u túi tinh

ngoài nang lông gai g i là túi tinh ngoài, còn

nang lông gai thì g i là túi tinh trong. Lông gai dùng
khi giao ph i. Nang lông gai và lông gai

trong

a vào l sinh d c cái

m i loài có hình d ng, kích th

c và

c u t o khác nhau.
H sinh d c cái có c u t o ph c t p h n, g m có bu ng tr ng, ng d n
tr ng, ootyp, tuy n noãn hoàng, túi nh n tinh, tuy n vò (th Melis) và t
cung, th
phía tr

ng có hai bu ng tr ng n m gi a ho c phía sau

t sinh d c, ít khi

c. Trong bu ng tr ng hình thành các t bào sinh d c cái (t bào

tr ng). T bu ng tr ng có ng g n n i v i âm

o, m ra

huy t sinh d c.

ng này phình r ng ra g i là túi nh n tinh. Tr ng th tinh

c

a vào

ootyp. Tuy n noãn hoàng g m nhi u bao noãn bé n m trong nhu mô ho c
thành kh i n m hai bên
các ch t dinh d

ng

t ho c phía sau bu ng tr ng. T tuy n noãn hoàng
vào ootyp giúp cho vi c hình thành tr ng. Tuy n v

ti t ra các s n ph m c n thi t

hình thành tr ng. Trong ootyp, tr ng th tinh

c hình thành, sau ó tr ng r i vào t cung. C u t o t cung c a sán dây


11

r t khác nhau.

sán dây b c th p (Pseudophyllidea), t cung là nh ng ng

cong, d n t ooptyp
sán dây này tr ng

n l ngoài n m

m t b ng c a m i

c th i ra ngoài tùy theo m c

t.

nh ng

hình thành c a tr ng.

sán dây b c cao (Cyclophyllidea), t cung kín, không có l ngoài.
sán dây này t cung ch a

y tr ng trong

thành m t cái túi ch a tr ng. Tr ng
c a

t. Quá trình này th

dây già

t

t già và m i

nh ng

t th c ch t bi n

c r i ra ngoài b ng cách n t thành c th

ng th c hi n môi tr

ng ngoài, n i mà các

t sán

c th i ra cùng v i phân v t ch .

Tr ng sán dây b Cyclophyllidea hình tròn ho c h i b u d c, có 4 l p v ,
trong có phôi 6 móc. Còn tr ng sán dây b Pseudophyllidea gi ng tr ng sán
lá, m t
*

u có n p (Nguy n Th Kim Lan và cs, 1999) [6].
c i m hình thái, kích th

c c a m t s loài sán dây ký sinh

chó:

- Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],
cho bi t:
+ Loài Dipylidium caninum: C th dài 15 - 17 cm, g m 80 - 250
r ng 0,24 - 0,50 mm.

t.

u

u có vòi hình chóp, có 4 - 10 hàng móc, m i hàng có

t 16 - 20 móc, móc hàng trên cùng dài 0,013 - 0,016 mm, móc hàng cu i
cùng dài 0,003 - 0,008 mm. L sinh d c kép, m ra
d c dài 0,1 - 0,3 mm, áy h

ng lên phía trên

hình qu t. Tuy n noãn hoàng hình kh i.
ch a 3 - 30 tr ng, có kích th

hai bên

t. Túi sinh

t. Bu ng tr ng phân thùy

t già ch a nang tr ng, m i nang

c 0,026 - 0,060 mm. Phôi 6 móc có kích th

c

0,020 - 0,036 mm.
- Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],
Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [6], cho bi t:


12

+ Loài Taenia hydatigena: Dài 5000 mm g m 550 - 700
u hình qu lê hay hình th n,

t r t r ng.

ng kính 1 mm, vòi có 26 - 44 móc, x p

thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,170 - 0,022 mm, có m m r t cong,
móc hàng d

i dài 0,110 - 0,160 mm, có l

nhau và có
hoàn

i r t cong, các giác bám g n

ng kính 0,110 mm, c dài 0,500 mm. Có 600 - 700 tinh

gi a các ng bài ti t. Xung quanh noãn hoàng, bu ng tr ng, ng

d n tinh và âm

o không có tinh hoàn, ng d n tinh có d ng túi h p u n

khúc nhi u, không có túi tinh. Nang lông gai hình tr dài 0,450 mm, r ng
0,130 mm, bu ng tr ng hai thùy

n ad

ic a

t, c nh phía không l

l n h n phía có l , noãn hoàng là ng h p kéo dài theo chi u ngang, th
Melis tròn

gi a bu ng tr ng và noãn hoàng, ph n

u âm

r ng, sau h p d n, t i thùy bu ng tr ng t o thành túi nh n tinh.
già thân t cung có 5 - 10 nhánh ngang, m i

o phình
các

t

u t do l i t o thành các

nhánh ph , tr ng b u d c, dài 0,038 - 0,031 mm, r ng 0,034 - 0,035 mm,
v dày 0,004 mm.
D ng u trùng Cysticercus tenuicollis g p nhi u

gan và xoang b ng c a l n,

trâu, bò, nhi u loài thú khác, k c ng

i.

d ch trong. Thành bên trong túi có m t

u sán dây, có c .

bám,

u trùng này có d ng túi ch a

y

u có móc và giác

ng kính c a giác bám 0,099 - 0,310 mm, có 28 - 40 móc, x p hai hàng,

móc hàng trên dài 0,185 - 0,210 mm, móc hàng d
trong c a nang
ch , kích th

i dài 0,126 - 0,160 mm, v

c b c b ng v ngoài, v này bám vào thành mô c c a v t

c c a nang ph thu c vào n i ký sinh c a u trùng.

+ Loài Taenia pisiformis: Sán dài 600 - 2000 mm và r ng 4,8 mm g m
400

t,

ng kính

u 1,3 mm, vòi 0,515 - 0,640, có 34 - 48 móc x p thành

hai hàng, móc hàng trên dài 0,225 - 0,294 mm, có l
d

i r t cong. Móc hàng

i dài 0,132 - 0,177 mm, giác bám tròn hay b u d c,

0,330 mm, c

ngay sau

ng kính 0,310 -

u dài 1,7 mm. L sinh d c xen k không

u, các


13

núm sinh d c h i nhô ra. Có 400 - 500 tinh hoàn, tròn hay b u d c,
kính 0,096 - 0,132 mm,
và bu ng tr ng.

toàn b kho ng tr ng gi a

ng d n tinh b t

ng

t tr vùng noãn hoàng

u t túi tinh tròn có

ng kính 0,210 -

0,350 mm, nang lông gai hình tr hay b u d c ngang, dài 0,460 - 0,800, r ng
0,130 - 0,140 mm, bu ng tr ng hai thùy,
hình th n và có kích th
t. Th Melis

n ad

ic a

c nh nhau, noãn hoàng hình ba góc,

gi a noãn hoàng và bu ng tr ng, âm

t o thành túi nh n tinh

sát thùy c a bu ng tr ng.

c a thân t cung có 8 - 14 nhánh bên, t
tròn hay h i b u d c,

t, nh ng thùy bên
b d

ic a

o i t l sinh d c,

nh ng

t già, m i ph n

ó t o thành các nhánh ph , tr ng

ng kính 0,032 - 0,037 mm.

- Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1810
Phan Th Vi t và cs (1977) [17], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13], Nguy n
Th K (2003) [5] cho bi t:

+ Loài Echinococcus granulosus: Sán dài 2,7 - 3,4 mm, g m 3 - 4
không l n, có

ng kính 0,258 - 0,369 mm,

d

c và s l

phình r ng ho c có m m l n. C quan sinh d c cái

hoàng d

ng thay

n ad

i móc, ôi khi cán
ic a

i bu ng tr ng và noãn hoàng, có 32 -

40 tinh hoàn. Nang lông gai dài 0,025 - 0,026 mm, dài t i gi a

v is l

hai bên

t, bu ng

c hình b u d c, n i v i nhau b ng ng ngang h p, noãn

i bu ng tr ng, th Melis d

d c m ra

iv

ng móc, móc hàng trên dài 0,032 - 0,043 mm, móc hàng

i dài 0,020 - 0,036 mm, cán không th ng và dài h n l

tr ng g m hai kh i

u

ng kính giác bám 0,098 -

0,133 mm, vòi 0,100 - 0,140 mm. Có 36 - 40 móc vòi, th
kích th

t.

t, t cung dài b ng chi u dài

t, l sinh

t già, có các nhánh bên

ng và hình d ng không gi ng nhau. Tr ng tròn hay b u d c,

ng

kính t 0,028 - 0,036 mm.
u trùng Echinococcus enilocularis ký sinh
trong ch a

trâu, bò, dê. Nó có d ng túi,

y d ch, nang có hai v , v ngoài màu tr ng s a ôi khi h i vàng,


14

v ngoài sinh ra v trong, v trong g i là v m m, sinh ra t phía trong xoang
nang, m ng, không màu, là thành mô sinh ra nang, có th sinh ra m t nang
cùng lúc t o thành

u phôi và nang th hai (nang con).

- Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Theo Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13]:
+ Loài Multiceps multiceps: Sán dài 400 - 1000 mm, g m 200 - 250
r ng g n 5 mm.

u hình qu lê và có

t,

ng kính 0,800 mm. Vòi có

ng

kính 0,300 mm, có 22 - 32 móc, x p thành hai hàng, móc hàng m t dài 0,150
mm, hàng hai dài 0,090 - 0,130 mm. Giác bám có
mm. C dài 2 - 3 mm. ng d n tinh b t

u

ng kính 0,290 - 0,300

phía có l , g n thân gi a c a t

cung, u n khúc và i vào nang lông gai. Nang có d ng qu lê dài 0,315 - 0,350
mm, r ng 0,110 - 0,145 mm. Bu ng tr ng có hình cánh b

m,

g nb d

i

t, hai thùy g n nh b ng nhau và có hình b u d c, noãn hoàng hình ba góc,
sát b d

i

t. Th Melis nh

gi a bu ng tr ng và noãn hoàng. Âm

o có

d ng ng cong xu ng m t thùy c a bu ng tr ng và phình r ng thành túi ch a
tinh, t cung có thân gi a và m i bên có 9 - 12 nhánh, tr ng có

ng kính

0,029 - 0,037 mm, có v dày 0,004 mm.
u trùng Coenurus cerebralis là m t nang l n, hình tròn hay b u d c, v m
c, m m
màu, s l

trong có r t nhi u
ng d ch thay

u sán dính vào, trong nang là ch t d ch không

i ph thu c vào kích th

khác nhau, ph thu c vào m c

c nang. Kích th c nang

phát tri n, v trí não ký sinh và lo i

ng v t.

- Gi ng Mesocestoides Vaillant, 1863
Nguy n Th K (1994) [4], (2003) [5], Nguy n Th Lê và cs (1996) [13],

cho bi t:
+ Loài Mesocestoides lineatus: Sán tr

ng thành dài

n 2 m.

vòi, có móc bám và 4 giác bám. T cung có d ng túi d c n m

u không có
gi a

t. Kích


15

th

c tr ng 0,040 - 0,060 x 0,035 - 0,043 mm. Phôi 6 móc, ôi móc gi a dài

h n móc bên.
2.1.2.3. Chu k sinh h c c a sán dây chó
Theo

D

ng Thái và Tr nh V n Th nh (1978), chu k sinh h c c a sán

dây khá ph c t p, ti n tri n

nhi u ký ch liên ti p.

b Cyclophyllidae tr ng

ch a thai trùng sáu móc ã hình thành. Vào d dày ký ch , thai trùng sáu móc
thành u trùng ( ã m t móc) có c u t o và tên g i khác nhau: Cysticercus,
Coenurus, Echinococcus, Cysticercoid.

b Pseudophyllidae có hai th

u

trùng liên ti p: Procercoid và Plerocercoid. Nh ng d ng u trùng này s ng lâu
hay chóng

KCTG và ph i

m i phát tri n thành sán tr
hoàn thành vòng
nhi u loài
là

c m t ký ch cu i cùng thích h p nu t vào

ng thành.
i, sán dây ký sinh

ng v t khác nhau, có th là

ng v t không x

chó c n v t ch trung gian là

ng v t có x

ng s ng, ho c có th

ng s ng... Có loài c n 1 KCTG

i, nh ng c ng có loài c n 2 KCTG m i hoàn thành vòng

hoàn thành vòng
i.

Các h sán dây khác nhau có chu k sinh h c khác nhau. Các loài sán dây:
Spirometra erinacei-europae, Spirometra mansonoides, Dipylidium caninum,
Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps ký sinh

ru t c a

chó. Chó là v t ch cu i cùng c a sán, giúp sán hoàn thành vòng

i và ký

sinh

ng g p

giai o n thành th c. C th vòng

i c a các loài sán dây th

ký sinh chó di n ra nh sau:
+ Loài Spirometra erinacei-europae
Vòng

i phát tri n c a Spirometra erinacei-europae có s tham gia c a v t

ch trung gian th nh t là các các loài giáp xác, KCTG b sung là cá. Tr ng
c th i ra ngoài theo phân chó không có phôi,

trong n

c, tr ng n ra u

trùng có nh ng lông nh xung quanh thân g i là Coracidium,

c v t ch

trung gian th nh t là các loài giáp xác thu c gi ng Mesocyclops, Eucyclops