Văn hóa tư tưởng Phật giáo qua tư liệu văn bia Lý – Trần

Header Page 1 of 128.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

MAI THỊ THƠM

VĂN HÓA TƢ TƢỞNG PHẬT GIÁO
QUA TƢ LIỆU VĂN BIA LÝ–TRẦN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM

HÀ NỘI, 2016
1

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 1 of 128.


Header Page 2 of 128.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

MAI THỊ THƠM

VĂN HÓA TƢ TƢỞNG PHẬT GIÁO
QUA TƢ LIỆU VĂN BIA LÝ–TRẦN

Chuyên ngành:
Mã số:
Người hướng dẫn khoa học:

Hán Nôm
62 22 01 04
PGS. TS Nguyễn Kim Sơn

LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM

HÀ NỘI, 2016
2

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 2 of 128.


Header Page 3 of 128.

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng luận án Văn hóa tư tưởng Phật giáo qua tư liệu văn bia
Lí – Trần là kết quả làm việc, nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả
trình bày trong luận án là trung thực. Những kết quả của các nhà nghiên cứu đi
trước đã được tiếp thu một cách chân thực, có trích dẫn cụ thể.
Hà Nội, ngày .… tháng ….. năm 20…
Tác giả luận án

Mai Thị Thơm.

3

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 3 of 128.

Header Page 4 of 128.

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn PGS TS Nguyễn Kim Sơn là thầy
hướng dẫn khoa học – đã tận tình hướng dẫn, chỉ dạy nhiều kiến thức quý báu,
và nhiệt tình động viên, khích lệ trong quá trình tôi học tập, nghiên cứu.
Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến các vị lãnh đạo Công ty Cổ phần
sản xuất chương trình An Viên và các bạn đồng nghiệp đã tạo điều kiện thuận
lợi trong suốt thời gian tôi công tác, nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Xin gửi lời tri ân tới các thầy cô giáo trong bộ môn Hán Nôm, Khoa Văn
học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn đã chỉ dạy tôi từ những
ngày học cao học.
Chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã giúp đỡ, động viên, tạo điều
kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận án.
Hà Nội, ngày .… tháng ….. năm 20…
Tác giả luận án

Mai Thị Thơm.

4

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 4 of 128.


Header Page 5 of 128.

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................7

1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 7
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................ 8
2.1. Đối tượng và phạm vi vấn đề nghiên cứu: ................................................. 8
2.2. Đối tượng và phạm vi tư liệu nghiên cứu: ................................................. 8
3. Phương pháp nghiên cứu............................................................................. 8
3.1. Phương pháp văn bản học:........................................................................ 9
3.2. Phương pháp định lượng: ......................................................................... 9
3.3. Phương pháp liên ngành: .......................................................................... 9
4. Đóng góp mới của luận án........................................................................... 9
5. Bố cục luận án. ......................................................................................... 10
NỘI DUNG ........................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VĂN HÓA TƢ
TƢỞNG PHẬT G IÁO QUA TƢ LIỆU VĂN BIA LÝ – TRẦN Error! Bookmark not
defined.

1.1. Tình hình nghiên cứu văn hóa tư tưởng Phật giáo qua tư liệu văn bia Lý –
Trần .................................................................Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Tình hình sử dụng nội dung văn bia Lý – Trần vào các chuyên đề nghiên
cứu ..................................................................Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Tình hình gợi nhắc hoặc giới thiệu sơ lược về văn hóa tư tưởng Phật giáo
trong các tác phẩm chuyên nghiên cứu về Văn bia Lý – Trần Error! Bookmark
not defined.
1.2. Nhận định về những công trình nghiên cứu và hướng nghiên cứu của luận
án ....................................................................Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Nhận định về những công trình nghiên cứu ........... Error! Bookmark not
defined.
1.2.2. Hướng nghiên cứu của luận án .................Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết............................................................Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 2. VĂN HÓA PHẬT GIÁO QUA TƢ LIỆU VĂN BIA LÝ – TRẦN:

CHÙA – THÁP- LỄ HỘI ................................................... Error! Bookmark not defined.

2.1. Văn hóa vật thể Phật giáo qua tư liệu văn bia Lý – Trần: Chùa - Tháp Error!
Bookmark not defined.
2.1.1. Tên gọi của chùa – tháp ...........................Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Không gian tồn tại của chùa - tháp ...........Error! Bookmark not defined.
2.1.2.1. Không gian của chùa ............................Error! Bookmark not defined.
2.1.2.2. Không gian của tháp .............................Error! Bookmark not defined.
5

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 5 of 128.


Header Page 6 of 128.

2.1.3. Kiến trúc chùa - tháp ...............................Error! Bookmark not defined.
2.1.3.1. Kiến trúc chùa ......................................Error! Bookmark not defined.
2.1.3.2. Kiến trúc tháp ......................................Error! Bookmark not defined.
2.2. Văn hóa phi vật thể Phật giáo qua tư liệu văn bia Lý – Trần: Lễ hội ...Error!
Bookmark not defined.
2.2.1. Loại hình lễ hội .......................................Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Bố cục lễ hội ...........................................Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết............................................................Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 3. TƢ TƢỞNG PHẬT GIÁO QUA TƢ LIỆU VĂN BIA LÝ – TRẦN:
KINH PHÁP HOA – KINH HOA NGHIÊM .................. Error! Bookmark not defined.

3.1. Kinh Pháp Hoa trong văn bia Lý – Trần .....Error! Bookmark not defined.
3.1.1. Tư tưởng cơ bản của kinh Pháp Hoa ........Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Thí dụ điển hình của kinh Pháp Hoa ........Error! Bookmark not defined.
3.1.3. Nhân vật tiêu biểu của kinh Pháp Hoa .....Error! Bookmark not defined.

3.2. Kinh Hoa Nghiêm trong văn bia Lý – Trần .Error! Bookmark not defined.
3.2.1. Tư tưởng chủ đạo của kinh Hoa Nghiêm ..Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Thí dụ điển hình của kinh Hoa Nghiêm ....Error! Bookmark not defined.
3.2.3. Việc diễn giải, vận dụng kinh Hoa NghiêmError! Bookmark not defined.
Tiểu kết............................................................Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 4. TƢƠNG QUAN TAM GIÁO QUA TƢ LIỆU VĂN BIA LÝ – TRẦN
.................................................................................................. Error! Bookmark not defined.

4.1. Tương quan Tam giáo từ góc độ văn hóa ....Error! Bookmark not defined.
4.1.1. Nho gia – Phật gia: Tác giả của những văn bia chùa – tháp .............Error!
Bookmark not defined.
4.1.2. Nho gia – Phật gia: Tác giả của những công trình chùa – tháp .........Error!
Bookmark not defined.
4.2. Tương quan Tam giáo từ góc độ tư tưởng ...Error! Bookmark not defined.
4.2.1. Nhận thức về đạo vận hành của vũ trụ nhân sinh.... Error! Bookmark not
defined.
4.2.2. Nhận thức về vai trò của Tam giáo ...........Error! Bookmark not defined.
Tiểu Kết ...........................................................Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN ........................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
LUẬN ÁN .............................................................................................................................. 12
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 13

PHỤ LỤC

6

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 6 of 128.

Header Page 7 of 128.

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Văn hóa tư tưởng Phật giáo Việt Nam là một trong những yếu tố quan
trọng không chỉ trong đời sống tôn giáo Phật giáo nói riêng mà còn trong đời
sống dân tộc Việt nói chung. Văn hóa tư tưởng Phật giáo thời Lý – Trần là một
bộ phận có giá trị đáng nghiên cứu trong toàn bộ nền văn hóa tư tưởng Phật giáo
Việt. Nó kế thừa được tinh thần dung hợp văn hóa tư tưởng Phật giáo Nguyên
thỉ, Phật giáo Đại thừa sơ khởi Ấn Độ với văn hóa tư tưởng bản địa Việt, văn
hóa tư tưởng ngoại lai Nho, Đạo Trung Hoa của Phật giáo thời kỳ Mâu Tử,
Khương Tăng Hội. Nó tiếp nối và phát huy tinh thần Tổ sư Thiền đặc sắc của
Thiền tông Trung Hoa với truyền thống Thiền – Giáo hợp nhất, Thiền – Tịnh –
Mật đồng hành, Phật – Đạo – Nho tịnh dụng của thời kỳ Thiền phái Pháp Vân –
Kiến Sơ Việt Nam. Nó sáng tạo nên một thời kỳ Phật giáo hoàng kim với những
yếu tố văn hóa tư tưởng đặc trưng của dân tộc Việt trong thời đại độc lập tự chủ
thịnh trị mà cho đến nay giá trị đó vẫn tiếp tục ảnh hưởng sâu rộng trong đời
sống Phật giáo Việt trên lãnh thổ Việt và ngoài lãnh thổ Việt. Chính vì thế, việc
tìm hiểu, nghiên cứu văn hoá tư tưởng Phật giáo Việt Nam thời Lý – Trần
chuyên biệt hoặc lồng ghép trong các yếu tố khác như lịch sử, văn học, mỹ thuật,
chính trị, kinh tế… là việc làm được nhiều giới thuộc đương thời và hậu thế
quan tâm.
Văn bia Hán Nôm Việt Nam là một trong những loại hình văn bản được
nhiều giới nghiên cứu khai thác, trong đó có Văn bia Lý -Trần. Số lượng văn bia
Lý – Trần hiện còn tuy không nhiều nhưng phần lớn chúng là những văn bản có
giá trị thực sự, đặc biệt là giá trị về văn hóa tư tưởng Phật giáo đương thời. Điều
này không chỉ vì chúng đa phần là những văn bản thuộc Phật giáo (chùa, tháp,
chuông...), mà nội dung của chúng ghi nhận một cách sống động, cụ thể về
những yếu tố liên quan đến Phật giáo từ góc độ tôn giáo, đến góc độ học thuật
dù không chuyên biệt. Nội dung đó thống nhất với những tác phẩm mang tính

7

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 7 of 128.


Header Page 8 of 128.

lịch sử, văn học trong và ngoài Phật giáo viết về Phật giáo, bổ sung thêm những
yếu tố văn hóa tư tưởng mà các tác phẩm trên chưa hoặc không đề cập đến.
Chính những giá trị này, từ rất sớm, chúng được sưu tầm, giới thiệu văn bản chữ
Hán, phiên âm, dịch nghĩa, chú thích (hoặc một phần ra tiếng Việt hoặc vẫn còn
bằng chữ Hán), cũng như giới thiệu chung về hình thức và nội dung của từng
văn bản cụ thể hoặc của tất cả văn bản dưới góc độ văn bản học. Chúng cũng
được trích dẫn, nghiên cứu trong nhiều công trình liên quan đến văn hóa tư
tưởng của Phật giáo, văn học Việt Nam...
Có điều cho đến nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu một cách
chuyên biệt và đầy đủ yếu tố văn hóa tư tưởng Phật giáo Việt trong hệ thống văn
bia Lý – Trần. Chúng tôi chọn đề tài Văn hóa tư tưởng Phật giáo qua tư liệu
văn bia Lý – Trần làm hướng nghiên cứu cho luận án tiến sỹ của mình, hy vọng
sẽ góp một mảnh ghép cho bức tranh Phật giáo trong thời kỳ hoàng kim của lịch
sử Phật giáo Việt Nam.
2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tƣợng và phạm vi vấn đề nghiên cứu:
Luận án tập trung nghiên cứu các yếu tố về văn hóa tư tưởng Phật giáo Việt
hiện hữu trong văn bia Lý – Trần nhằm làm rõ góc độ tôn giáo của Phật giáo.
Luận án cũng nghiên cứu về yếu tố Nho - Phật – Đạo (chủ yếu là Nho – Phật)
trong văn bia Lý – Trần nhằm ghi nhận thêm về hiện tượng tương quan Tam
giáo như một biểu hiện cụ thể cho sức ảnh hưởng của Phật giáo trong xã hội
Việt.
2.2. Đối tƣợng và phạm vi tƣ liệu nghiên cứu:

Văn bia Lý – Trần, chủ yếu là từ tập Văn khắc Hán Nôm Việt Nam (tập 1
và tập 2).
Văn bia Lý – Trần trong các tác phẩm Thơ văn Lý – Trần, Văn bia thời
Lý , Văn bia chùa Phật thời Lý là những tư liệu bổ sung.
1

Ngoài ra, chúng tôi kết hợp với các tác phẩm kinh luật luận Phật giáo
thuộc hai nhánh Tiểu thừa và Đại thừa như Tứ bộ A Hàm, Kinh Pháp Hoa, Kinh
Hoa Nghiêm, Kinh Bát Nhã, Đại Trí Độ Luận, Luật Tứ Phần… cũng như những
tác phẩm liên quan đến văn hóa tư tưởng Phật giáo, tam giáo thời Lý – Trần.

1

(các đoạn trích dẫn văn bia gồm nguyên bản chữ Hán, phần dịch tiếng Việt thời Lý trong luận án hầu
hết đều từ tác phẩm này v ì tác phẩm đã kế thừa, phát huy giá trị, chỉnh sửa khuyết điểm của các tác phẩm đi
trước, bổ sung thêm những giá trị riêng có đáng tin cậy)

8

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 8 of 128.


Header Page 9 of 128.

3. Phƣơng pháp nghiên cứu
Luận án chọn tư liệu văn bia Hán Nôm (văn bản cổ) làm đối tượng khảo
sát, nghiên cứu về văn hóa tư tưởng Phật giáo. Để có định hướng cho việc
nghiên cứu và giải mã văn bản, chúng tôi áp dụng lý thuyết Thông diễn học hay
còn gọi là Thuyên thích học (Hermerneuties), một lý thuyết hướng tới giải thích,
giải mã, cắt nghĩa, làm nổi bật... các thông tin từ văn bản một cách tối đa và có

chiều sâu. Theo lý thuyết này, các chi tiết, các yếu tố trong văn bản được xem
xét kỹ trong các mối liên hệ, liên hệ trong văn bản và cả liên văn bản.
Trên cơ sở lý thuyết đó, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu
như sau:
3.1. Phƣơng pháp văn bản học:
Tuy không phải xác định niên đại, tác giả, hình thức tồn tại, dị bản... trong
hệ thống văn bia Lý – Trần vì đã được các công trình nghiên cứu trước thực hiện,
nhưng chúng tôi sử dụng phương pháp này nhằm đọc sâu, khảo biện, giải thích,
diễn giải các ký hiệu, các mã ngôn ngữ, xâu chuỗi, tổng hợp chúng để khai thác
những nội dung cần nghiên cứu, từ yếu tố văn hóa vật thể, văn hóa phi vật thể,
đến yếu tố tư tưởng, tương quan Tam giáo vốn có trong văn bia thời kỳ này.
Ngoài ra cũng nhằm xác định chính xác về mặt văn tự, cụ thể là âm, nghĩa, dịch
thuật do sự sai lệch dị biệt trong quá trình chú thích, dịch thuật các thuật ngữ
Phật giáo, hoặc chưa chú thích, dịch thuật trong các tác phẩm nghiên cứu văn
bia đương thời đã đề cập trên, giúp việc triển khai nội dung được rõ ràng, chuẩn
xác.
3.2. Phƣơng pháp định lƣợng:
Gồm các thao tác thống kê, lập biểu bảng, phân tích tổng hợp để rút ra
những đặc điểm về văn hóa tư tưởng, tần suất xuất hiện, nhằm định hướng cụ
thể những nội dung nổi bật cần nghiên cứu trong khuôn khổ luận án.
3.3. Phƣơng pháp liên ngành:
Đây là phương pháp quan trọng, hữu dụng để triển khai các nội dung
trong đề tài mang tính đa ngành này. Thí dụ chúng tôi áp dụng các phương pháp
thuộc ngành văn hóa học để điều tra, khảo sát tính văn hóa của đối tượng nghiên
cứu, áp dụng phương pháp loại hình học nhân vật lịch sử để nghiên cứu về lực
lượng sáng tác, áp dụng các phương pháp lịch sử tôn giáo học, triết học, tư
tưởng học, mỹ thuật học, ... để phân tích, làm rõ các yếu tố cơ bản hàm tàng
trong tôn giáo Phật giáo, các yếu tố tư tưởng, học thuật có trong Nho gia, Đạo
gia làm nền tảng cho sự dung hợp, tịnh hành Tam giáo đương thời...
9

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 9 of 128.


Header Page 10 of 128.

4. Đóng góp mới của luận án
Việc xác định tên gọi chùa tháp, kiến trúc chùa tháp, loại hình mặt bằng,
ngẫu tượng và bích họa cũng như chủng loại lễ hội, bố cục lễ hội trong hệ thống
văn bia Lý – Trần không chỉ làm sáng tỏ các yếu tố văn hóa vật thể, phi vật thể
của Phật giáo đương thời, khẳng định giá trị vốn có và riêng có của những yếu
tố đó trong ngôi nhà Phật giáo Việt ở một thời kỳ, mà còn góp phần gọi tên, hệ
thống, xâu chuỗi những giá trị, những yếu tố văn hóa đó trong toàn bộ nền Phật
giáo Việt nói riêng, Phật giáo thế giới nói chung. Từ đó góp phần thúc giục sự
thâm nhập, nghiên cứu các đặc điểm khác nữa trong văn hóa Phật giáo từng
vùng miền, từng thời kỳ, đưa ra một bức tranh toàn diện hơn nữa về Phật giáo.
Những tư tưởng cơ bản, thí dụ điển hình, nhân vật tiêu biểu của hai kinh
Pháp Hoa, Hoa Nghiêm được nêu ra trong luận án giúp xác định cụ thể nội dung
đặc biệt nhưng ảnh hưởng sâu rộng của chính hai giáo điển trên trong đời sống
tu học của người học Phật đương thời. Khẳng định giá trị của nó trong đời sống
của nhiều thành phần xã hội, trong đó có giới tri thức Nho gia. Ngoài ra, góp
phần khẳng định thêm nét đặc thù của Thiền tông Việt: Thiền – Giáo dung thông,
tức không chỉ tu thiền ngộ thiền thông qua các công án, thoại đầu của các tổ sư,
mà luôn chú trọng việc đạt ngộ thông qua các giáo điển giá trị của Phật giáo.
Hơn thế nữa, nó cũng đóng góp cho việc tìm hiểu tư tưởng Phật giáo thời Lý –
Trần, có ý nghĩa trong việc hiểu sâu hơn văn học Phật giáo thời kỳ này nói riêng
và văn học Phật giáo nói chung.
Những ghi nhận về tác giả văn bia, tác giả công trình chùa tháp, tư tưởng
chủ đạo của Tam giáo, vai trò của Phật – Thánh, vai trò của từng giáo điển Tam
giáo góp phần làm rõ hơn những biểu hiện cụ thể của hiện tượng Tam giáo tịnh

hành, Tam giáo thịnh hành, Tam giáo hợp sáng ở thời Lý – Trần từ hai góc độ tư
tưởng / học thuật, văn hóa/ tôn giáo. Từ đó luận án vừa chỉ ra tính chất trọn vẹn
và điển hình của hiện tượng này ở thời Lý – Trần, vừa góp phần cho việc hệ
thống những biểu hiện cụ thể của hiện tượng Tam giáo tịnh hành, khẳng định vai
trò to lớn của Phật – Đạo - Nho trong toàn bộ nền văn hóa tư tưởng Việt Nam.
Những kết luận về hình thức, nội dung, tư tưởng, hoạt động của tôn giáo
Phật giáo... trong luận án cũng đóng góp thiết thực cho thực tiễn nghiên cứu của
ngành Hán Nôm và nghiên cứu khoa học xã hội.
Thuật ngữ Phật giáo được chú thích trong 10 văn bia tiêu biểu ở phần Phụ
lục cũng góp phần làm sáng tỏ thêm cho việc dịch thuật, nghiên cứu.

10

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 10 of 128.


Header Page 11 of 128.

5. Bố cục luận án.
Bố cục của luận án ngoài phần Mở đầu và Kết luận, phần Nội dung
được tổ chức thành 4 chương cụ thể như sau:
Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu văn hóa tƣ tƣởng Phật
giáo qua tƣ liệu văn bia Lý – Trần. Gồm: Các công trình nghiên cứu chuyên
về văn hóa, tư tưởng, lịch sử có trích dẫn, đề cập đến nội dung văn bia Lý – Trần,
các công trình nghiên cứu chuyên về văn bia Lý – Trần có gợi nhắc đến yếu văn
hóa tư tưởng Phật giáo.
Chƣơng 2. Văn hóa Phật giáo qua tƣ liệu văn bia Lý - Trần: Chùa Tháp - Lễ hội. Gồm: Văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể. Văn hóa vật thể
gồm: Tên gọi chùa tháp, không gian hiện hữu của chùa, tháp, loại hình mặt bằng,
hệ thống tượng pháp và bích họa trong chùa, tháp. Văn hóa phi vật thể gồm:
Loại hình lễ hội, bố cục cơ bản của lễ hội, chức năng của lễ hội.

Chƣơng 3. Tƣ tƣởng Phật giáo qua tƣ liệu văn bia Lý – Trần: Kinh
Pháp Hoa – Kinh Hoa Nghiêm. Gồm: Triết lý cơ bản của Pháp Hoa, Hoa
Nghiêm; thí dụ điển hình của Pháp Hoa, Hoa Nghiêm; Nhân vật tiêu biểu của
Pháp Hoa; việc diễn giải kinh Pháp Hoa, Hoa Nghiêm; việc vận dụng kinh Hoa
Nghiêm qua hình thức truyền giới Bồ tát.
Chƣơng 4. Tƣơng quan Tam giáo qua tƣ liệu văn bia Lý – Trần2.
Gồm: Phật gia, Nho gia là tác giả của những văn bia Phật giáo; Phật gia, Nho gia
là tác giả của những công trình chùa tháp; nhận định của Phật gia, Nho gia về
vai trò Phật – Thánh, vai trò của giáo điển Phật - Nho trong đời sống tôn giáo,
xã hội.
Sau mỗi chương đều có phần Tiểu kết.
Sau phần Tài liệu tham khảo là phần Phụ lục. Phần này là bảng Chú
thích thuật ngữ Phật giáo trong 10 văn bia tiêu biểu của nghiên cứu sinh. Trước
phần chú thích mỗi bia có phần văn bản chữ Hán.

2

(Ở đây tuy nói là Tam giáo, nhưng chủ yếu chỉ là hai giáo Phật – Nho)

11

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 11 of 128.


Header Page 12 of 128.

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
Sách:
1. Mai Thị Thơm (2009), Hoa nghiêm – Suối nguồn văn hóa Phật giáo thời

Trần, NXB Phương Đông.
Bài báo:
2. Mai Thị Thơm (2009), “Chuông thời Lý - Trần”, Tạp chí Xưa & Nay, (331),
tr.32-35.
3. Mai Thị Thơm (2009), “Nét đẹp trong lễ hội Phật giáo thời Lý - Trần”, Tạp
chí Xưa & Nay, (342), tr.24-27.
4. Mai Thị Thơm (2009), “Nét đẹp trong lễ hội Phật giáo thời Lý - Trần”, Tạp
chí Xưa & Nay, (343), tr.26-27.
5. Mai Thị Thơm (2013), “Một tiếng hú dài lạnh đất trời”, Tạp chí Xưa & Nay,
(419-420), tr.48-51.
6. Mai Thị Thơm (2014), “Tinh thần gia phong của Phật giáo Trúc Lâm thời
Trần”, Tạp chí nghiên cứu Phật học, (5), tr.10-13.
7. Mai Thị Thơm (2015), “Vài nét về dấu ấn của kinh Pháp Hoa trong văn bia
Lý-Trần”, Tạp chí Hán Nôm, (3), tr.36-44.

12

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 12 of 128.


Header Page 13 of 128.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tiếng Việt
1.

Phạm Văn Ánh, “Văn bia thời Lý – Trần – Một số nét cơ bản về thể thức,
nội dung, nghệ thuật”, sangdaotrongdoi.vn.

2.

Trần Văn Bính (2009), Văn hóa Thăng Long Hà Nội hội tụ và tỏa sáng,
Nxb Thời Đại.

3.

Garma C.C.Chang, Thích Thiện Sáng (dịch) (2006), Triết học Phật giáo
Hoa nghiêm tông, Nxb Phương Đông.

4.

Thích Minh Châu (dịch), Kinh Trường bộ, quangduc.com

5.

Thích Minh Châu (dịch), Kinh Trung bộ, quangduc.com

6.

Thích Minh Châu (dịch) (2000), Kinh Pháp cú, Nxb Tôn Giáo.

7.

Nguyễn Huệ Chi (chủ biên) (1989), Thơ văn Lý - Trần, Tập 2 quyển
thượng, Nxb Khoa Học Xã Hội.

8.

Phan Huy Chú, Viện Sử học (dịch) (2007), Lịch triều hiến chương loại chí,
Nxb Giáo Dục.

9.

Thiều Chửu (2000), Hán Việt tự điển, Nxb TP HCM.

10. Trần Trọng Dương (2013), “Kiến trúc Một cột thời Lý”, Suối nguồn (9), tr
11- 164.
11. Thu Nguyệt Long Dận, Tàn Mộng Tử (dịch) (2005), Mỗi ngày một câu
chuyện thiền, Nxb Thuận Hóa.
12. Phan Đại Doãn (2004), Mấy vấn đề về văn hóa làng xã Việt Nam, Nxb
Chính Trị Quốc Gia.
13. Lê Quý Đôn, Phạm Trọng Điềm (dịch chú) (2007), Kiến Văn tiểu lục, Nxb
Văn Hóa Thông Tin.
14. Phạm Trọng Điềm (dịch) (2006), Đại Nam Nhất thống chí, Nxb Thuận Hóa.
15. Thích Quảng Độ (dịch) (2000), Phật Quang đại từ điển, Nxb Hội Văn hóa
giáo dục Linh Sơn- Đài Bắc - Đài Loan.

13

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 13 of 128.


Header Page 14 of 128.

16. Lê Quý Đôn, Trần Văn Giáp (dịch chú) (2006), Vân đài loại ngữ, Nxb Văn
Hóa Thông Tin.
17. Anagarika Govinda, Nguyên Phong (dịch) (2010), Đường mây trên xứ
tuyết, Nxb Đồng Nai.
18. Thích Viên Đức (dịch) (1995), Bộ Mật Tông, Nxb TP HCM.
19. Thích Nhất Hạnh, Thiền sư Khương Tăng Hội, langmai.com

20. Thích Nhất Hạnh (2012), Bụt là hình hài Bụt là tâm thức, Nxb Phương
Đông.
21. Thích Nhất Hạnh, Con sư tử vàng của thầy Pháp Tạng, langmai.com
22. Thích Nhất Hạnh, Kinh Kim cang, Tàng kinh các của langmai.com
23. Thích Nhất Hạnh, Duy biểu học, langmai.com
24. Thích Nhất Hạnh, Kim cang gươm báu chặt đứt phiền não, langmai.com
25. Thích Nhất Hạnh (2006), Đường xưa mây trắng, Nxb Văn Hóa Sài Gòn.
26. Thích Nhất Hạnh (2009), Người vô sự, Nxb Tri Thức.
27. Thích Nhất Hạnh (2009), Trái tim của Trúc Lâm Đại sỹ, Nxb Phương Đông.
28. Nguyễn Duy Hinh (1999), Tư tưởng Phật giáo Việt Nam, Nxb Khoa học
xã hội, Hà Nội.
29. Nguyễn Duy Hinh (2006), Triết học Phật giáo Việt Nam, Nxb VHTT và
Viện Văn Hóa.
30. Thích Thiện Hoa (2010), Phật học phổ thông, Nxb Tôn Giáo.
31. Nguyễn Thị Kim Hoa (2011), Nghiên cứu văn bia Hải Phòng, Luận án tiến
sĩ, Viện Hán Nôm, Hà Nội.
32. Tạ Quốc Khánh (2013), “Chùa – Tháp và Phật giáo thời Trần qua những
dấu tích hiện còn”, Phật hoàng Trần Nhân Tông – Con người và sự nghiệp,
NXB KHXH, tr 223- 237.
33. Hoàng Tuấn Kiệt (2012), Nho học đông á Biện chứng của kinh điển và
luận giải, Nxb Đại Học Quốc gia Hà Nội.
34. Trần Trọng Kim (2012), Nho giáo, Nxb Thời Đại.

14

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 14 of 128.


Header Page 15 of 128.

35. Lê Xuân Khoa (1965), Nhập môn triết học Ấn Độ, Nxb Bộ Giáo Dục Quốc
Gia.
36. Nguyễn Lang (1994), Việt Nam Phật giáo sử luận, Tập 2, Nxb Văn Học.
37. Nguyễn Lang (1994),Việt Nam Phật giáo sử luận, Tập 1, Nxb Văn Học.
38. Trần Trúc Lâm (2007), Những hộ pháp vương của Phật giáo trong lịch sử
Ấn Đô, Nxb Phương Đông.
39. Trương Văn Lập (chủ biên) (1998), Triết học phương Đông, Nxb Khoa
Học Xã Hội.
40. Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh (1991), Lịch sử
Việt Nam, Tập 1, Nxb Đại Học và Giáo Dục Chuyên nghiệp.
41. Nguyễn Hiến Lê (chú dịch và giới thiệu) (1994), Trang Tử Nam Hoa kinh,
Nxb Văn Hóa.
42. Nguyễn Hiến Lê (1999), Kinh Dịch Đạo của người quân tử, Nxb Văn Học.
43. Lao Tử Thịnh Lê (chủ biên) (2001), Từ điển Nho Phật Đạo, Nxb Văn Học.
44. Nguyễn Hiến Lê (2006), Lão Tử Đạo đức kinh, Nxb Văn Hóa Thông Tin.
45. Ngô Sỹ Liên, Hoàng Văn Lâu (dịch) (1998), Đại Việt Sử ký toàn thư, Tập 1,
Nxb Khoa Học Xã Hội.
46. Ngô Sỹ Liên, Hoàng Văn Lâu (dịch) (1998), Đại Việt Sử ký toàn thư, Tập 2,
Nxb Khoa Học Xã Hội.
47. Mạc Chấn Lương, Kim Dân (dịch) (2009), Tạc tượng Phật và kiến trúc
chùa, Nxb Mỹ Thuật.
48. Đặng Thai Mai – Cao Xuân Huy (chỉ đạo và duyệt) (1977), Thơ văn Lý Trần, Tập 1, Nxb Khoa Học Xã Hội.
49. Đặng Thai Mai – Cao Xuân Huy (chỉ đạo và duyệt) (1978), Thơ văn Lý Trần, Tập 3, Nxb Khoa Học Xã Hội.
50. Trịnh Khắc Mạnh (2008), Một số vấn đề về văn bia Việt Nam, Nxb Khoa
học xã hội.
51. Nguyễn Hữu Mùi (2006), Nghiên cứu văn bia khuyến học Việt Nam, Luận
án tiến sĩ ngữ văn, Viện Hán Nôm, Hà Nội.
15

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 15 of 128.

Header Page 16 of 128.

52. Tuệ Năng, Ngô Đức Thọ (dịch chú) (1992), Lục tổ đàn kinh, Nxb Văn Học.
53. Thánh Nghiêm, Lịch sử Phật giáo Ấn Độ, quangduc.com
54. Thích Trí Nghiêm (dịch) (1998), Kinh Đại bát nhã ba la mật đa, Nxb
TPHCM.
55. Hữu Ngọc và Nguyễn Đức Hiền (sưu tập biên soạn) (1998), La Sơn Yên Hồ
- Hoàng Xuân Hãn, Nxb Giáo Dục.
56. Đạo Nguyên, Lý Việt Dũng (dịch) (2013), Cảnh Đức Truyền đăng lục, Nxb
Hồng Đức.
57. Phân Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam Tại Hà Nội (2011), Văn bia
chùa Phật thời Lý, Nxb KHXH.
58. Thích Thanh Quyết, Nguyễn Quốc Tuấn (chủ biên) (2013), Phật hoàng
Trần Nhân Tông Con người và sự nghiệp, Nxb Khoa học xã hội.
59. Trần Lê Sáng (chủ biên) (2002), Ngữ Văn Hán Nôm - Tứ thư, Tập 1, Nxb
Khoa Học Xã Hội.
60. Trần Lê Sáng (chủ biên) (2002), Ngữ Văn Hán Nôm - Tứ thư, Tập 1, Nxb
Khoa Học Xã Hội.
61. Trần Lê Sáng (chủ biên) (2004), Ngữ Văn Hán Nôm – Hán văn Việt Nam,
Tập 4, Nxb Khoa Học Xã Hội.
62. Đặng Đức Siêu (2002), Hành trình văn hóa Việt Nam giản yếu, Nxb Lao
Động.
63. Nguyễn Kim Sơn (chủ biên) (2012), Kinh điển Nho gia tại Việt Nam, Nxb
Đại Học Quốc gia Hà Nội.
64. Nguyễn Kim Sơn (1998), “Nho giáo và tâm thái lập quốc triều Lý”,
nguyenkimson.net.
65. Nguyễn Kim Sơn (2002), “Giải mã thơ thiền tư góc độ tư duy nghệ thuật”,
nguyenkimson.net.

66. Nguyễn Kim Sơn (2003), “Thần hóa, diệu ngộ - quan niệm của Đạo gia về
quá trình sáng tạo nghệ thuật” , nguyenkimson.net.

16

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 16 of 128.


Header Page 17 of 128.

67. Nguyễn Kim Sơn (2003), “Góp bàn về lý tưởng thẩm mỹ của Đạo gia”,
nguyenkimson.net.
68. Nguyễn Kim Sơn (2003), “Tự nhiên luận của Đạo gia với một số quan
niệm cơ bản của lý luận phê bình văn học cổ trung đại phương Đông”,
nguyenkimson.net.
69. Tuệ Sỹ (dịch) (2008), Duy ma cật sở thuyết, Nxb Phương Đông.
70. Tuệ Sỹ (dịch và chú) (2008), Trường A hàm, Nxb Phương Đông.
71. Tuệ Sỹ (dịch và chú) (2009), Trung A hàm, NXB Phương Đông.
72. Daisetzteitaro Suzuki, Trúc Thiên (dịch), Thiền luận (2010), Nxb TP HCM.
73. Hà Văn Tấn (2005), Đến với lịch sử văn hóa Việt Nam, Nxb Hội Nhà Văn.
74. Thích Nguyên Thành, Giới thiệu kinh A di đà, quangduc.com
75. Lê Mạnh Thát (1972), Lục độ tập kinh và lịch sử khởi nguyên dân tộc ta,
Sài Gòn, Tu thư Đại học Vạn Hạnh.
76. Lê Mạnh Thát (1999), Nghiên cứu về Thiền uyển tập anh, Nxb TPHCM.
77. Lê Mạnh Thát (dịch) (2001), “An ban thủ ý kinh chú giải”, Tổng tập văn
học Phật giáo Việt Nam, Tập 2, Nxb TPHCM, tr 312 - 366.
78. Lê Mạnh Thát (dịch) (2001), “Kinh Tạp thí dụ”, Tổng tập văn học Phật
giáo Việt Nam, Tập 2, Nxb TPHCM, tr 390-438.
79. Lê Mạnh Thát (2001), Tổng tập văn học Phật giáo Việt Nam, Tập 1, Nxb
TPHCM.

80. Lê Mạnh Thát (2001), Tổng tập văn học Phật giáo Việt Nam, Tập 2, Nxb
TPHCM.
81. Lê Mạnh Thát (dịch) (2001), “Kinh Cựu tạp thí dụ”, Tổng tập văn học Phật
giáo Việt Nam, Tập 2, Nxb TPHCM, tr 78- 157.
82. Lê Mạnh Thát (dịch) (2001), “Kinh Lục độ tập”, quangduc.com.
83. Lê Mạnh Thát (dịch) (2001), “Kinh Pháp kính”, Tổng tập văn học Phật
giáo Việt Nam, Tập 2, Nxb TPHCM, tr 193- 230.
84. Lê Mạnh Thát (2002), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Tập 3, Nxb TPHCM.
85. Lê Mạnh Thát,(2004), Toàn tập Trần Thái Tông, Nxb TPHCM.
17

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 17 of 128.


Header Page 18 of 128.

86. Lê Mạnh Thát (2006), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Tập 2, Nxb TPHCM.
87. Lê Mạnh Thát (dịch) (2006), “Kinh Đại thừa phương quảng tổng trì”,
quangduc.com.
88. Lê Mạnh Thát (dịch) (2006), “Phật nói kinh Tinh xá đầu voi”,
quangduc.com.
89. Lê Mạnh Thát (2006), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Tập 1, Nxb TPHCM.
90. Lê Mạnh Thát (2008), Nghiên cứu về Mâu Tử, Nxb Văn Hóa Sài Gòn.
91. Lê Mạnh Thát (2010), Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Phương Đông.
92. Thích Đức Thắng (dịch), Tuệ Sỹ (hiệu chỉnh và chú thích) (2010), Tạp A
hàm, Nxb Phương Đông.
93. Thích Đức Thắng (dịch), Tuệ Sỹ (hiệu chỉnh và chú thích) (2011), Tăng
Nhất A hàm, Nxb Phương Đông.
94. Vi Thiên (2010), Thiền tông tổ sư ngoại truyện, NXB TP HCM.
95. Nguyễn Văn Thịnh (chủ biên) (2010), Văn bia thời Lý, Nxb Đại học Quốc

gia Hà Nội.
96. Hân Mẫn Thông Thiền (biên dịch) (2002), Từ điển Thiền Tông Hán Việt,
Nxb TP HCM.
97. Mai Thị Thơm (2009), Hoa nghiêm suối nguồn văn hóa Phật giáo thời
Trần, Nxb Phương Đông.
98. Đinh Khắc Thuân (1996), Văn bia thời Mạc và đóng góp của nó trong
nghiên cứu lịch sử Việt Nam, Luận án phó tiến sĩ khoa học ngữ văn, Viện
Hán Nôm, Hà Nội.
99. Đinh Khắc Thuân (2013), “Văn bia chùa Phật thời Trần”, Phật hoàng Trần
Nhân Tông – Con người và sự nghiệp, NXB KHXH, tr 697-705.
100. Nguyễn Đăng Thục (1956), Lịch sử triết học phương Đông - Ấn Độ, Tập 3,
Nxb Đông Phương.
101. Nguyễn Đăng Thục (1992), Lịch sử tư tưởng Việt Nam,Tập 1, 3, 4, Nxb TP
HCM.

18

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 18 of 128.


Header Page 19 of 128.

102. Tống Trung Tín (1997), Nghệ thuật điêu khắc Việt Nam thời Lý và thời
Trần, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
103. Thích Trí Tịnh (dịch) (2006), Kinh Diệu pháp liên hoa, Nxb Tôn Giáo.
104. Thích Trí Tịnh (dịch) (2007), Kinh Đại phương quảng phật hoa nghiêm,
Nxb Tôn Giáo.
105. Thích Trí Tịnh (dịch) (2010), Kinh Đại bát niết bàn, Nxb Tôn Giáo.
106. Huyền Trang, Đại Đường Tây vực ký, quangduc.com
107. Nguyễn Nam Trân (dịch), Lịch sử Thiền tông Trung Quốc,

Daophatngaynay.com
108. Thích Hành Trụ (dịch) (2010), Luật Tứ phần giới bổn như thích, Nxb Tôn
Giáo.
109. Bách Trượng, Thích Bảo Lạc (dịch) (2009), Bách trượng thanh quy, NXB
Phương Đông.
110. Lý Minh Tuấn (2000), Dịch học tân thư, Nxb Văn Hóa Thông Tin.
111. Thích Thanh Từ (1992), Phật giáo với dân tộc, Nxb TP HCM.
112. Thích Thanh Từ (1996), Khóa hư lục giảng giải, TV Thường Chiếu.
113. Thích Thanh Từ (1997), Tuệ Trung thượng sỹ ngữ lục, TV Thường Chiếu.
114. Thích Thanh Từ (1998), Thiền tông bản hạnh giảng giải, Nxb TP HCM.
115. Thích Thanh Từ (1998), Thánh đăng lục giảng giải, Nxb TP HCM.
116. Thích Thanh Từ (2005), Xuân trong cửa thiền, Nxb TP HCM.
117. Thích Thanh Từ (2008), Tam tổ Trúc Lâm giảng giải, Nxb TP HCM.
118. Thích Thanh Từ (2008), Thiền sư Trung Hoa, Nxb Tôn Giáo.
119. Thích Thanh Từ (2010), Thiền sư Việt Nam, Nxb Tôn Giáo.
120. Thích Thanh Từ (2010), Bích nham lục, Nxb Tôn Giáo.
121. Kim Cương Tử (chủ biên) (2008), Từ điển Phật học Hán Việt, Nxb Hoa
Học Xã Hội.
122. Khổng Tử, Tạ Quang Phát (dịch) (2004), Kinh Thi, Nxb Văn Học.

19

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 19 of 128.


Header Page 20 of 128.

123. Phạm Thị Thùy Vinh (2003), Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh
sinh hoạt làng xã, Nxb VHTT, Viện Cao học thực hành, Viện nghiên cứu
Hán Nôm, Viện Viễn Đông bác cổ, Hà Nội.

124. Trần Quốc Vượng, Vũ Tuân Sán (2009), Hà Nội nghìn xưa, Nxb Hà Nội.
125. Trần Quốc Vượng (2003), Văn hóa Việt Nam Tìm tòi và suy ngẫm, Nxb
Văn Học.
126. Trần Quốc Vượng (dịch) (2005), Đại Việt Sử lược, Nxb Thuận Hóa.
127. Trần Quốc Vượng-Vũ Tuân Sán (2009), Hà Nội nghìn xưa, NXB Hà Nội.
128. Tủ sách bách khoa Phật giáo (2008), Mật tông Phật giáo, Nxb Tôn Giáo.
129. Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Viện Viễn Đông bác cổ (1998), Văn khắc Hán
Nôm Việt Nam ,Tập 1, Pari, Hà Nội.
130. Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Viện Văn học Đại học Trung Chính Đài Loan
(2002), Văn khắc Hán Nôm Việt Nam , Tập 2.
Tiếng Trung
130. 紹凌雯 (主编) (中華民國八十五)，新修康熙字典，啓業書局。
131. 陳正茂 (主编) (中華民國八十四)，中國文化史，文經图書出本。
132. 张曼涛 (主编) (中華民國六十七)，佛教舆中国文学 ，大乘文化出
本社。
133. 张曼涛 (主编) (中華民國六十七)，大乘佛教之发展 ，大乘文化出
本社。
134.张曼涛 (主编) (中華民國六十七)，大乘佛教的问题研究，大乘文化
出本社。
135.李泽厚 (2003), 中国古代思想史，天津社会科学出本社.
136.李泽厚 (2004), 实用理性与樂感文化，三联书店。
137. 妙雲 (中華民國八十一)，中觀論頌講記，正文出本社.
138. 妙雲 (中華民國八十一)，無量壽講記，正文出本社.
20

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 20 of 128.


Header Page 21 of 128.

139. 丁明夷 (译释) (1998)，佛教新出碑志集粹，佛光山宗务委员会印
行

21

luan van thac si - luan van kinh te - khoa luan - tai lieu -Footer Page 21 of 128.