Hành vi cảm thán trong truyện ngắn của Nguyễn Thị Thu Huệ (Luận văn thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BẠCH QUỲNH HOA

HÀNH VI CẢM THÁN TRONG TRUYỆN NGẮN
CỦA NGUYỄN THỊ THU HUỆ

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên, năm 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

/>

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BẠCH QUỲNH HOA

HÀNH VI CẢM THÁN TRONG TRUYỆN NGẮN
CỦA NGUYỄN THỊ THU HUỆ
Chuyên ngành: NGÔN NGỮ VIỆT NAM
Mã số: 60 22 01 02

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS- TS Hà Quang Năng

Thái Nguyên, năm 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

/>

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, kết quả
nghiên cứu trong Luận văn là trung thực, chƣa đƣợc công bố trong một công
trình nào khác.
Tác giả luận văn

Bạch Quỳnh Hoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

i

/>

LỜI CẢM ƠN

Luận văn này đƣợc hoàn thành theo chƣơng trình đào tạo Cao học Ngôn ngữ
khóa 21, giai đoạn 2013 – 2015 của trƣờng Đại học Sƣ phạm – Đại học Thái
Nguyên.
Để hoàn thành luận văn này, tác giả đã nhận đƣợc sự quan tâm giúp đỡ và
tạo mọi điều kiện thuận lợi của tập thể thầy cô giáo Khoa Ngữ văn, Phòng Đào tạo
bộ phận Quản lý Sau Đại học và Ban Giám hiệu trƣờng đại học Sƣ phạm Thái
Nguyên, cùng các thầy cô giáo đã tham gia giảng dạy và hƣớng dẫn nghiên cứu
khoa học cho lớp Cao học K21 - Ngôn ngữ học. Thầy cô đã luôn tạo điều kiện cho
em có cơ hội học tập và nghiên cứu khoa học.

Đặc biệt, em xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới
PGS- TS Hà Quang Năng - ngƣời thầy rất nghiêm khắc, nhiệt tình, tận tâm
trong công việc đã truyền thụ nhiều kiến thức quý báu cũng nhƣ kinh nghiệm
nghiên cứu khoa học cho em trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài.
Thái Nguyên, tháng 11 năm 2015
Tác giả luận văn
Bạch Quỳnh Hoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

ii

/>

MỤC LỤC
Trang

LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii
MỤC LỤC ...........................................................................................................iii
DANH MỤC BẢNG ........................................................................................... iv
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2
3. Đối tƣợng, mục đích và nhiệm vụ ................................................................. 4
4. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................... 4
5. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 5
6. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 5
Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT ........................................................................... 6
1.1. Lý thuyết về hành vi ngôn ngữ .................................................................. 6
1.1.1 Khái niệm "hành vi ngôn ngữ" ................................................................. 6

1.1.2. Các loại hành vi ngôn ngữ ...................................................................... 7
1.1.2.1. Hành vi tạo lời ...................................................................................... 7
1.1.2.2. Hành vi mƣợn lời ................................................................................. 7
1.1.2.3. Hành vi ở lời......................................................................................... 7
1.1.3. Điều kiện sử dụng các hành vi ở lời ........................................................ 7
1.1.4. Phân loại hành vi ở lời ............................................................................ 8
1.1.4.1. Hành vi ở lời trực tiếp .......................................................................... 9
1.1.4.2. Hành vi ở lời gián tiếp .......................................................................... 9
1.2. Hành vi cảm thán ..................................................................................... 10
1.2.1. Khái niệm "hành vi cảm thán" .............................................................. 10
1.2.2. Các thành tố của hành vi cảm thán........................................................ 11
1.2.2.1. Đối tƣợng cảm thán ............................................................................ 11
1.2.2.2. Nội dung cảm thán ............................................................................. 13
1.3. Hành vi cảm thán và câu cảm thán .......................................................... 13
1.3.1. Khái niệm câu cảm thán ........................................................................ 13
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN iii

/>

1.3.2. Mối quan hệ giữa hành vi cảm thán và câu cảm thán ........................... 14
1.4. Lý thuyết hội thoại ................................................................................... 15
1.4.1. Khái niệm hội thoại ............................................................................... 15
1.4.2. Vận động hội thoại ................................................................................ 16
1.4.2.1. Sự trao lời ........................................................................................... 16
1.4.2.2. Sự trao đáp ......................................................................................... 16
1.4.2.3. Sự tƣơng tác ....................................................................................... 17
1.4.3. Cấu trúc hội thoại .................................................................................. 18
1.4.3.1. Cấu trúc hội thoại theo trƣờng phái phân tích hội thoại ................... 18
1.4.3.2. Cấu trúc hội thoại theo trƣờng phái phân tích diễn ngôn ................. 18
1.4.3.3. Cấu trúc hội thoại theo lý thuyết hội thoại Thuỵ Sĩ – Pháp ............... 19

1.4.4. Các quy tắc hội thoại ............................................................................. 20
1.4.4.1. Quy tắc điều hành luân phiên lƣợt lời ................................................ 21
1.4.4.2. Quy tắc điều hành nội dung của hội thoại.......................................... 21
1.4.4.3. Quy tắc chi phối quan hệ liên cá nhân – phép lịch sự ....................... 21
1.5. Vài nét về cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn Nguyễn Thị Thu Huệ ..... 22
Tiểu kết ............................................................................................................... 23
Chƣơng 2: CÁC PHƢƠNG TIỆN BIỂU HIỆN HÀNH VI CẢM THÁN
TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN THỊ THU HUỆ ........................... 24
2.1. Phƣơng tiện thể hiện hành vi cảm thán trong truyện ngắn của nhà văn
Nguyễn Thị Thu Huệ ...................................................................................... 24
2.1.1. Dùng từ cảm thán .................................................................................. 24
2.1.1.1. Kết quả thống kê, phân loại ............................................................... 24
2.1.1.2. Phân tích ............................................................................................. 24
2.1.2.Sử dụng quán ngữ .................................................................................. 32
2.1.2.1. Kết quả thống kê, phân loại ............................................................... 33
2.1.2.2.Phân tích .............................................................................................. 35
2.2. Các loại hành vi cảm thán trong truyện ngắn của Nguyễn Thị Thu Huệ .... 37
2.2.1. Hành vi cảm thán trực tiếp .................................................................... 38
2.2.1.1. Hành vi cảm thán có các từ cảm thán đi kèm ..................................... 38
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN iv

/>

2.2.1.1.1. Hành vi cảm thán sử dụng từ cảm thán đích thực ........................... 38
2.2.1.1.2. Hành vi cảm thán sử dụng từ cảm thán lâm thời............................. 40
2.2.1.2. Hành vi cảm thán nhận diện qua dấu chấm than ("!")................................49

2.2.2 Hành vi cảm thán gián tiếp .................................................................... 50
2.2.2.1. Câu hỏi nhằm mục đích thể hiện hành vi cảm thán ........................... 50
2.2.2.2. Câu cầu khiến nhằm mục đích thể hiện hành vi cảm thán ................. 54

2.2.2.3. Câu kể nhằm mục đích thể hiện hành vi cảm thán ............................ 56
TIỂU KẾT .......................................................................................................... 59
Chƣơng 3: CHỨC NĂNG VỀ HÀNH VI CẢM THÁN CỦA HỘI THOẠI
TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN THỊ THU HUỆ .................................... 61
3.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 61
3.2. Chức năng duy trì cuộc thoại của hành vi cảm thán ................................ 62
3.2.1. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi hỏi ..................... 62
3.2.1.1. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi hỏi nhằm
mục đích để trả lời ........................................................................................... 63
3.2.1.2. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi hỏi mục đích
để khẳng định .................................................................................................. 63
3.2.1.3. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi hỏi nhằm
mục đích ra lệnh, cầu khiến............................................................................. 64
3.2.1.4. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp hành vi hỏi mục đích để
trách móc, mỉa mai .......................................................................................... 65
3.2.2. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi cầu khiến .......... 66
3.2.3.1. Hành vi cảm thán hồi đáp hành vi cầu khiến để yêu cầu, ra lệnh ...... 66
3.2.3.2. Hành vi cảm thán hồi đáp hành vi cầu khiến để khuyên ................... 67
3.2.3.3. Hành vi cảm thán hồi đáp hành vi cầu khiến thúc giục ..................... 67
3.2.3. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi cảm thán ........... 68
3.2.2.1. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi cảm thán tích cực ... 68
3.2.2.2. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi cảm thán tiêu cực ... 69
3.2.4. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi thông báo .......... 70
3.2.5. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi thuyết phục ....... 71

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

v

/>

3.2.6. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi kể ...................... 72
3.2.7. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi chửi ................... 73
3.2.8. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi đánh giá ............ 74
3.2.9. Hành vi cảm thán đƣợc dùng để hồi đáp cho hành vi nhắc nhở ........... 75
3.3. Chức năng dẫn nhập cuộc thoại của hành vi cảm thán ............................ 75
3.3.1. Hành vi cảm thán dẫn nhập cuộc thoại thể hiện bằng hành vi cầu khiến ... 76
3.3.2.Hành vi cảm thán dẫn nhập cuộc thoại thể hiện bằng hành vi chào,
hô gọi ............................................................................................................... 77
3.3.3. Hành vi cảm thán dẫn nhập cuộc thoại để tuyên bố, thông báo ........... 78
3.3.4. Hành vi cảm thán dẫn nhập cuộc thoại để chửi .................................... 78
3.3.5. Hành vi cảm thán dẫn nhập cuộc thoại để nhận xét, đánh giá .............. 79
3.3.6. Hành vi cảm thán dẫn nhập cuộc thoại để đe dọa ................................. 80
3.4. Chức năng kết thúc cuộc thoại của hành vi cảm thán .............................. 80
3.4.1. Hành vi cảm thán kết thúc cuộc thoại đƣợc thực hiện gián tiếp bằng
biểu thức của hành vi cầu khiến ..................................................................... 81
3.4.2. Hành vi cảm thán kết thúc cuộc thoại đƣợc thực hiện gián tiếp bằng
biểu thức của hành vi nhận xét, đánh giá ....................................................... 82
3.4.3. Hành vi cảm thán kết thúc cuộc thoại đƣợc thực hiện gián tiếp bằng
biểu thức của hành vi than thở ....................................................................... 83
3.4.4. Hành vi cảm thán kết thúc cuộc thoại đƣợc thực hiện gián tiếp bằng
biểu thức của hành vi tuyên bố, thông báo .................................................... 84
3.4.5. Hành vi cảm thán kết thúc cuộc thoại đƣợc thực hiện gián tiếp bằng
biểu thức của hành vi chửi ............................................................................. 85
Tiểu kết ............................................................................................................... 87
KẾT LUẬN ........................................................................................................ 88
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 91

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN vi

/>

DANH MỤC BẢNG
Trang

Bảng thống kê, phân loại từ cảm thán ............................................................... 24
Bảng thống kê, phân loại quán ngữ đƣa đẩy ..................................................... 33
Bảng thống kê chức năng của hành vi cảm thán trong hội thoại ...................... 60
Bảng thống kê chức năng duy trì cuộc thoại của hành vi cảm thán .................. 60
Bảng thống kê chức năng dẫn nhập cuộc thoại của hành vi cảm thán .............. 75
Bảng thống kê chức năng kết thúc cuộc thoại của hành vi cảm thán ................ 79

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN iv

/>

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Ngữ dụng học là một bộ môn của ngôn ngữ học nghiên cứu việc sử dụng ngôn
ngữ trong mối quan hệ với các nhân tố giao tiếp. Tuy ra đời chƣa lâu song bộ môn
khoa học này đã phát triển mạnh mẽ cả về lí thuyết, cả về những nghiên cứu cụ thể,
khiến ngôn ngữ học không còn nằm trong hệ thống khép kín của cấu trúc luận nội tại
mà đã đi vào thực tế đa dạng của đời sống ngôn ngữ. Nghiên cứu các hành vi ngôn
ngữ, đặc biệt là hành vi ở lời, là phần việc quan trọng của ngữ dụng học. Từ khi lý
thuyết hành vi ngôn ngữ ra đời, ngƣời ta bắt đầu quan tâm đến lĩnh vực hoạt động thực
hiện chức năng giao tiếp của ngôn ngữ, tức nghiên cứu ngôn ngữ dƣới góc độ vai trò
hành chức của nó.
Trong giao tiếp, để bày tỏ đƣợc ý định, mục đích của mình, ngƣời ta thƣờng
dùng nhiều loại hành vi ngôn ngữ. Trong đó hành vi cảm thán là hành vi thể hiện rõ
nhất tình cảm, cảm xúc của con ngƣời. Hành vi này thƣờng đƣợc biểu thị bằng câu

cảm thán gắn liền với giao tiếp, với môi trƣờng sử dụng tức là môi trƣờng hội thoại.
Là một gƣơng mặt tiêu biểu của văn xuôi nữ sau Đổi mới, Nguyễn Thị Thu
Huệ ngay từ những truyện ngắn đầu tiên đã tìm ngay cho mình một vị trí xứng đáng
trên văn đàn văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại. Không thuộc số những nhà văn
viết nhiều, Thu Huệ chỉ viết khi câu chuyện đã đầy ắp trong tim óc cần hiện diện ra
thành câu chữ. Vì thế hơn hai mƣơi năm cầm bút, số lƣợng bà viết không thật nhiều.
Chúng đƣợc tập hợp trong sáu tập: Cát đợi (1992); Hậu thiên đường (1993); Phù thủy
(1995); Nào, ta cùng lãng quên (2003); 37 truyện ngắn Nguyễn Thị Thu Huệ (2010);
và gần đây nhất là tập Thành phố đi vắng (2012). Bà cũng là nữ nhà văn đã tạo dựng
đƣợc phong cách riêng và đặc biệt có duyên với các giải thƣởng: Giải nhất cuộc thi
sáng tác về Hà Nội, Giải nhất cuộc thi Tạp chí Văn nghệ Quân đội, Tặng thƣởng Hội
nhà văn với tác phẩm Hậu thiên đường. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về các khía
cạnh khác nhau đối với truyện ngắn của Nguyễn Thị Thu Huệ. Tuy nhiên ở bình diện
ngôn ngữ chƣa đƣợc chú ý nhiều, trong đó, hành vi cảm thán trong truyện ngắn của
Thu Huệ vẫn là đề tài chƣa từng đƣợc nghiên cứu.
Trên đây là lí do để chúng tôi chọn đề tài: “Hành vi cảm thán trong truyện
ngắn của Nguyễn Thị Thu Huệ”

1


2. Lịch sử vấn đề
2.1. Về hành vi cảm thán và câu cảm thán
Từ cuối những năm 80 trở lại đây, ở Việt Nam vấn đề hành vi ngôn ngữ đã
thu hút đƣợc sự quan tâm của các nhà ngôn ngữ học. Các công trình nghiên cứu về
hành vi ngôn ngữ nói chung và hành vi cảm thán nói riêng đã đƣợc đƣa vào giảng dạy
trong các trƣờng học. Cảm thán trở thành vấn đề ngữ dụng quen thuộc. Câu cảm thán
là một trong bốn kiểu câu phân theo mục đích nói năng: Câu tường thuật, Câu nghi
vấn, Câu cảm thán và Câu cầu khiến. Việc phân chia nhƣ trên đƣợc đề cập nhiều trong
các tác phẩm nghiên cứu về ngữ pháp học và cả trong ngữ dụng học. Đó là các công

trình: Ngữ dụng học của Nguyễn Đức Dân, Đại cƣơng ngôn ngữ học, tập 2, phần viết
về ngữ dụng học của Đỗ Hữu Châu, Dụng học Việt Ngữ của Nguyễn Thiện Giáp…
Ngoài ra có nhiều bài nghiên cứu về từ cảm thán, câu cảm thán nhƣ: Sắc thái cảm thán
qua một số từ cảm thán trong tiếng Việt và ứng dụng vào việc giảng dạy tiếng Việt
thực hành (Tạp chí Khoa học - KHXH - ĐHQGHN, số 6/1999); Một số hình thức hỏi
biểu thị cảm thán trong tiếng Việt (Tạp chí Ngôn ngữ, số 10/2003, Hà Nội). Đặc biệt là
luận án TS Câu cảm thán trong tiếng Việt của tác giả Nguyễn Thị Hồng Ngọc, 2004
nghiên cứu khái niệm, cấu trúc, đặc điểm về hình thức của câu cảm thán trong tiếng
Việt, nghiên cứu câu cảm thán từ góc độ ngữ nghĩa và ngữ dụng để nêu lên đƣợc các
giá trị cơ bản của câu cảm thán trong tiếng Việt, giúp hiểu thấu đáo các nét sắc thái
cảm thán đƣợc thể hiện trong câu cảm thán và tầm tác động của câu cảm thán trong
hành thức.
Tuy nhiên các công trình nghiên cứu về hành vi cảm thán chƣa nhiều. Theo thu
thập của chúng tôi có các công trình nghiên cứu của các tác giả sau: Hà Thị Hải Yến,
Phạm Kim Thoa. Luận án tiến sĩ của tác giả Hà Thị Hải Yến (2004): Hành vi cảm thán
và sự kiện lời nói cảm thán trong tiếng Việt. Luận án đã nghiên cứu hành vi cảm thán,
sự kiện, lời nói cảm thán trong hội thoại, cụ thể là trong cặp thoại, đoạn thoại và trong
một số hình thức hội thoại đặc biệt nhƣ lời than khóc trong lễ tang, nhật kí, điếu văn,
văn tế. Đây là luận án đầu tiên nghiên cứu về hành vi cảm thán và sự kiện lời nói cảm
thán trong hội thoại tiếng Việt. Luận án đã xây dựng định nghĩa về hành vi cảm thán,
sự kiện lời nói cảm thán; chỉ ra đƣợc biểu thức ngữ vi, phát ngôn ngữ vi của hành vi

2


cảm thán trong sự kiện lời nói cảm thán, phân loại hành vi cảm thán, đồng thời đƣa ra
cấu trúc hình thức của sự kiện lời nói cảm thán trong tiếng Việt. Qua đó, luận án khẳng
định vị trí, vai trò của hành vi cảm thán, sự kiện lời nói cảm thán trong hội thoại tiếng
Việt. Luận văn thạc sĩ của tác giả Phạm Kim Thoa (2009): Hành vi cảm thán trong
Truyện Kiều. Luận văn đã khảo sát, tìm hiểu các phƣơng tiện thể hiện hành vi cảm

thán và các loại hành vi cảm thán trong Truyện Kiều. Từ đó tác giả tìm hiểu sâu thêm
về vai trò của hành vi cảm thán trong việc xây dựng hình tƣợng nhân vật và thể hiện
thái độ của tác giả Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Luận văn đã mở ra một hƣớng
nghiên cứu tác phẩm Truyện Kiều dƣới góc độ ngữ dụng học. Bên cạnh đó còn có
đóng góp của hai luận văn nghiên cứu về hành vi cảm thán trong tác phẩm của Vũ
Trọng Phụng là hành vi cảm thán trong ba tiểu thuyết Số đỏ, Giông tố, Làm đĩ và hành
vi cảm thán trong một số phóng sự của ông.
2.2. Các công trình nghiên cứu về Nguyễn Thị Thu Huệ
Nguyễn Thị Thu Huệ là cây bút trẻ tiêu biểu của nền văn học hiện đại sau 1975.
Nguyễn Thị Thu Huệ có một phong cách viết độc đáo, thu hút nhiều độc giả và các
nhà nghiên cứu khoa học. Theo khảo sát của chúng tôi cho đến nay có khá nhiều công
trình nghiên cứu về sự nghiệp của bà, song chủ yếu tìm hiểu, nghiên cứu từ góc độ văn
học của các tác giả sau: Bùi Thị Duyên với công trình nghiên cứu khoa học có tên đề
tài “Nhân vật nữ trong truyện ngắn của các nhà văn nữ đương đại Việt Nam (qua sáng
tác của Dạ Ngân, Y Ban, Nguyễn Thị Thu Huệ, Nguyễn Ngọc Tư)”; Nguyễn Thị Hoa
với luận văn thạc sĩ “Nhân vật nữ trong truyện ngắn ba tác giả nữ Y Ban, Võ Thị Hảo,
Nguyễn Thị Thu Huệ” (năm 2003), Lê Thị Hƣơng Thủy với luận văn thạc sĩ khoa học
ngữ văn có tên đề tài là “Truyện ngắn của một số cây bút nữ thời kì đổi mới ” (qua
sáng tác của Nguyễn Thị Thu Huệ, Y Ban, Phan Thị Vàng Anh, Lí Lan) (năm 2004).
Ngoài ra còn có luận văn thạc sĩ khoa học của tác giả Lê Thị Tuyết với tên đề tài
“Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Thị Thu Huệ , Nguyễn Ngọc Tư và Đỗ Hoàng
Diệu” (năm 2010)...Bên cạnh đó còn có khá nhiều bài tiểu luận, bài viết đƣợc in trên
các tạp chí. Nhìn chung các công trình nghiên cứu trên chủ yếu mới từ góc độ văn học,
chƣa có công trình nào nghiên cứu về hành vi cảm thán trong tuyển tập truyện ngắn
của Nguyễn Thị Thu Huệ.

3


Luận văn đầy đủ ở file: Luận văn full