LUẬN văn LUẬT HÀNH CHÍNH PHÁP điển hóa cơ sở NHẰM HOÀN THIỆN hệ THỐNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT HÀNH CHÍNH

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
KHÓA 33 (2007 – 2011)
Đề tài:

PHÁP ĐIỂN HÓA - CƠ SỞ NHẰM HOÀN
THIỆN HỆ THỐNG PHÁP LUẬT
VIỆT NAM

Giảng viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

TS. PHAN TRUNG HIỀN

CAO THÀNH ĐẠT
Mssv: 5075019
Lớp: Luật Thương Mại 1 – K33

Cần Thơ, tháng 5/2011


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
............................................................................................................
................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

Cần Thơ, ngày tháng năm 2011

.............................................


NHẬN XÉT CỦA THÀNH VIÊN HỘI ĐỒNG
............................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

Cần Thơ, ngày tháng năm 2011

.............................................


DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
ASEAN: Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (Association of Southeast Asia
Nations)
AFTA: Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN (ASEAN Free Trade Area)
HĐND: Hội đồng nhân dân

QPPL: Quy phạm pháp luật
TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao
UBTVQH: Ủy ban thường vụ Quốc hội
UBND: Ủy ban nhân dân
VKSNDTC: Viện kiểm sát nhân dân tối cao
VBQPPL: Văn bản quy phạm pháp luật
XHCN: Xã hội chủ nghĩa
WTO: Tổ chức Thương mại thế giới


MỤC LỤC

Trang

LỜI NÓI ĐẦU................................................................................... 1
CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ PHÁP ĐIỂN
HÓA ................................................................................................... 5
1.1. Một số khái niệm cơ bản.............................................................................5
1.1.1. Khái niệm pháp luật ................................................................................5
1.1.2. Khái niệm ngành luật..............................................................................7
1.1.3. Khái niệm đạo luật ..................................................................................8
1.1.4. Khái niệm hệ thống pháp luật .................................................................10
1.1.5. Khái niệm hệ thống hóa pháp luật ..........................................................11
1.1.6. Khái niệm pháp điển và pháp điển hóa ...................................................12
1.1.7. Khái niệm tập hợp hóa ............................................................................14
1.2. Sự giống và khác nhau giữa pháp điển hóa và tập hợp hóa.......................15
1.2.1. Sự giống nhau .........................................................................................15
1.2.2. Sự khác nhau ..........................................................................................15
1.3. Mối quan hệ giữa pháp điển hóa và pháp chế ............................................16
1.4. Sự cần thiết phải tiến hành pháp điển hóa..................................................18

1.4.1. Do yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa của
nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân ...........................................................18
1.4.2. Do yêu cầu xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng Xã hội chủ
nghĩa .................................................................................................................19
1.4.3. Do yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.......20
1.4.4. Do yêu cầu hợp tác quốc tế và chủ động hội nhập..................................21

CHƯƠNG 2. NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT
NAM VỀ CÔNG TÁC PHÁP ĐIỂN HÓA .................................... 24
2.1. Mục đích của pháp điển hóa........................................................................24
2.1.1. Hiệu quả hóa công tác quản lý Nhà nước bằng pháp luật......................24
2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống của pháp luật .....................................................25


2.1.3. Đảm bảo tính ổn định của hệ thống văn bản pháp luật ..........................26
2.1.4.Tinh gọn hệ thống pháp luật ....................................................................26
2.2. Phân loại pháp điển hóa...............................................................................28
2.2.1. Căn cứ vào quy mô và mức độ điều chỉnh ..............................................28
2.2.2. Căn cứ vào giá trị pháp lý và chủ thể có thẩm quyền ban hành .............29
2.2.3. Căn cứ vào tính chất sáng tạo luật và không làm thay đổi nội dung
văn bản quy phạm pháp luật ............................................................................31
2.3. Chủ thể có thẩm quyền tiến hành pháp điển hóa .......................................34
2.4. Quy trình pháp điển hóa..............................................................................37
2.4.1. Giai đoạn đồ án hóa chính sách..............................................................37
2.4.2. Giai đoạn quy phạm hóa chính sách .......................................................38
2.4.3. Giai đoạn thực hiện hóa chính sách .......................................................40
2.5. Kiểm tra, giám sát hoạt động pháp điển hóa ..............................................41
2.6. Tiêu chí đánh giá hiệu quả công tác pháp điển hóa....................................43
2.6.1. Trạng thái ban đầu của pháp luật khi chưa thực hiện pháp điển hóa....43
2.6.2. Những mục đích, yêu cầu và định hướng của hoạt động pháp điển

hóa.....................................................................................................................45
2.6.3. Những kết quả thực tế đạt được từ hoạt động pháp điển hóa mang
lại.......................................................................................................................47
2.6.4. Chi phí thực hiện công tác pháp điển hóa...............................................50

CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT VIỆT
NAM, NHỮNG ĐIỀU KIỆN TIỀN ĐỀ, KHÓ KHĂN THÁCH
THỨC KHI TIẾN HÀNH PHÁP ĐIỂN HÓA VÀ ĐỀ XUẤT
GIẢI PHÁP ....................................................................................... 54
3.1. Thực trạng hệ thống pháp luật Việt Nam ..................................................55
3.1.1. Những thành tựu trong việc xây dựng hệ thống pháp luật Việt
Nam thời kì đổi mới...........................................................................................55
3.1.1.1. Nhận thức lý luận về Nhà nước và hệ thống pháp luật ........................55
3.1.1.2. Hệ thống pháp luật Việt Nam ngày càng đầy đủ, thiết thực hơn và
ngày càng tăng cường, đảm bảo tính khả thi ...................................................56
3.1.1.3. Hệ thống pháp luật ngày càng thể hiện rõ ràng, đầy đủ tính chất dân
chủ, nhân đạo và nhân văn, tính công khai, minh bạch....................................57


3.1.1.4. Hệ thống pháp luật Việt Nam ngày càng hoàn thiện, hài hòa, thống
nhất với giá trị pháp lý chung của quốc tế và khu vực .....................................57
3.1.2. Những hạn chế đang tồn tại trong hệ thống pháp luật nước ta hiện
nay.....................................................................................................................58
3.1.2.1. Sự đa dạng về thể loại và khổng lồ về số lượng văn bản quy phạm
pháp luật .........................................................................................................58
3.1.2.2. Sự không ổn định của hệ thống pháp luật............................................59
3.1.2.3. Tính minh bạch của hệ thống pháp luật còn hạn chế...........................60
3.1.2.4. Tính quy phạm của văn bản pháp luật thấp.........................................61
3.1.2.5. Tính hệ thống pháp luật chưa cao .......................................................62
3.2. Những điều kiện tiền đề cần thiết khi tiến hành pháp điển hóa ................62

3.2.1. Chính sách pháp luật ..............................................................................62
3.2.2. Học thuyết pháp lý...................................................................................63
3.2.3. Các nguồn luật ........................................................................................64
3.2.4. Phương pháp, kinh nghiệm và kỹ thuật lập pháp ...................................65
3.3. Khó khăn, thách thức khi tiến hành pháp điển hóa ...................................66
3.3.1. Về điều kiện khách quan .........................................................................66
3.3.2. Về cơ sở pháp lý.......................................................................................67
3.3.3. Điều kiện về tài chính..............................................................................68
3.3.4. Năng lực của chủ thể có thẩm quyền ......................................................69
3.4. Đề xuất giải pháp .........................................................................................70
3.4.1. Xây dựng phương pháp dùng một Luật để sửa đổi nhiều Luật ..............71
3.4.2. Sửa đổi, bổ sung cục bộ và trực diện vào từng văn bản cụ thể ...............72
3.4.3. Kết hợp giữa pháp điển hóa và tập hợp hóa............................................73
3.4.4. Thừa nhận án lệ như một nguồn chính thức..........................................74
3.4.5. Tiến hành pháp điển hóa tập quán .........................................................75

KẾT LUẬN ....................................................................................... 78


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam

LỜI NÓI ĐẦU
Phóng sự tối ngày 1 tháng 12 năm 2008 đưa tin về tranh chấp giữa những
người góp vốn mua căn hộ trong chung cư sẽ được xây dựng và chủ đầu tư dự án
chung cư. Tranh chấp liên quan đến Điều 39 của Luật nhà ở năm 2005. Người mua
cho rằng: “Chủ đầu tư vi phạm Luật nhà ở khi huy động vốn của họ ở thời điểm
chưa hoàn thành móng mà chỉ mới đóng cọc móng”. Chủ đầu tư cho rằng: “Họ đã
làm xong móng và vì vậy có quyền huy động vốn”. Tuy nhiên, pháp luật hiện hành
không quy định thế nào là móng nhà, nên không thể có đủ căn cứ pháp lý để xác
định vấn đề1. Đó không phải là hiện tượng cá biệt đang tồn tại trong hệ thống pháp

luật nước ta, tình trạng chưa có hiệu lực của văn bản trung ương do phải chờ văn
bản địa phương hướng dẫn thi hành hay tình trạng pháp luật triệt tiêu pháp luật
không chỉ dừng lại ở chính quy định trong một điều khoản mà còn nghiêm trọng
hơn khi văn bản này triệt tiêu quy định của văn bản khác thuộc cùng một cơ quan
hay hiện tượng xung đột pháp luật..., không còn là vấn đề lạ lẫm khi bàn về hệ
thống pháp luật nước ta. Thế nhưng, Điều 2 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung
năm 2001) khẳng định: “Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, không ngừng
tăng cường pháp chế Xã hội chủ nghĩa”. Qua đó, xác định mục tiêu một hệ thống
pháp luật thống nhất, đồng bộ và toàn diện là yêu cầu cơ bản để tăng cường pháp
chế XHCN. Nghị Quyết 48/NQ-TW ngày 24 tháng 5 năm 2005 của Bộ Chính trị đã
xác định mục tiêu của hệ thống pháp luật nước ta đến năm 2020 là phải hoàn thiện
“về quy trình xây dựng, ban hành và công bố văn bản quy phạm pháp luật thống
nhất cho cả trung ương và địa phương”2. Do đó, mục tiêu trước mắt là cần phải
chấn chỉnh lại hoạt động ban hành VBQPPL trên cơ sở trật tự hoá các quy định
pháp luật về ban hành VBQPPL của các cơ quan Nhà nước. Một trong những giải
pháp quan trọng để đạt được mục tiêu đó là việc tiến hành pháp điển hoá pháp luật
về ban hành VBQPPL. Hiện nay, khoa học pháp lý của nhiều nước trên thế giới đã
và đang dành nhiều sự quan tâm để nghiên cứu về quan điểm và cách thức tiến hành
pháp điển hoá pháp luật. Từ thực trạng pháp luật, từ tính cấp thiết do Đảng và Nhà
nước đặt ra, và trên cơ sở nghiên cứu về lý thuyết pháp điển hoá như là một giải
pháp cho hoạt động xây dựng và ban hành VBQPPL, người viết đã chọn đề tài:
“Pháp điển hoá - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam”.
Năm 1999, tại Hội thảo “Thẩm định văn bản pháp luật, rà soát văn bản, hệ
thống hoá và pháp điển hoá” tổ chức tại Nhà Pháp luật Việt - Pháp, Hà Nội. Một số
1

Hà Hùng Cường: Hoàn thiện hệ thống pháp luật đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội
chủ nghĩa, Nhà nước và pháp luật, số 2 + 3 (139+140), 2009, tr. 17.
2
Nghị Quyết 48/NQ-TW ngày 24 -5-2005 của Bộ Chính trị về chiến lược và hoàn thiện hệ thống pháp luật

Việt Nam đến năm 2010 định hướng đến năm 2020.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 1

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
công trình về hoạt động pháp điển hóa như “Hệ thống hóa, pháp điển hóa pháp
luật”, “Tổ chức công tác pháp điển hóa văn bản pháp luật” của ông Goulard – Thẩm
phán Tham chính viện của Pháp đã đề cập đến vấn đề này. Gần đây, năm 2006,
Viện Khoa học Pháp lý tổ chức Hội thảo “Kinh nghiệm so sánh pháp điển hoá của
một số nước trên thế giới”. Từ khuôn khổ của hội thảo, một số công trình khác về
hoạt động pháp điển hóa cũng được trình bày, trong đó có “Vài nét về pháp điển
hoá ở Việt Nam – Ths. Cao Xuân Phong”, “Pháp điển hoá - một số vấn đề cơ bản
về lý luận và thực tiễn ở Việt Nam – TS. Lê Hồng Sơn, Ths. Hoàng Văn Ánh” và
“Mấy vấn đề lý luận về pháp điển hoá - GS.TS Lê Minh Tâm”3. Thông qua nội
dung của những công trình này, quan điểm của các nhà nghiên cứu về một số vấn
đề lý luận khi tiến hành công tác pháp điển hoá đã được thể hiện một cách sâu sắc.
Mặc dù, những công trình khoa học nêu trên đã đề cập đến một trong những vấn đề
mà đề tài hướng tới như: Hoàn thiện pháp luật về ban hành VBQPPL của cơ quan
Nhà nước hay nghiên cứu lý thuyết về pháp điển hoá pháp luật. Nhưng, người viết
chưa tìm thấy những đề cập chuyên biệt về sự cần thiết cũng như cách thức tiến
hành pháp điển hoá pháp luật.
Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, người viết sẽ tìm hiểu một số nội dung
cơ bản sau:
Chương 1 trình bày những vấn đề chung về pháp điển hóa. Nội dung chương
này sẽ tập trung phân tích khái niệm pháp điển hóa cũng như một số khái niệm có

liên quan, tiến hành so sánh, đối chiếu một số khái niệm với nhau nhằm tìm ra đặc
điểm đặc trưng cũng như tính ưu việt của pháp điển hóa. Từ đó, nêu lên sự cần thiết,
tính tất yếu của pháp điển hóa đối với hệ thống pháp luật, thiết lập cơ sở lý luận cho
các chương còn lại.
Chương 2 nêu lên những quy định của pháp luật Việt Nam về công tác pháp
điển hóa. Phần này tập trung phân tích một số nội dung sau: mục đích của pháp điển
hóa, phân loại và chủ thể có thẩm quyền thực hiện pháp điển hóa; pháp điển hóa
thực hiện theo những quy trình nào, cơ quan, chủ thể nào có thẩm quyền kiểm tra,
giám sát hoạt động pháp điển hóa; và sau cùng sẽ trả lời câu hỏi làm thế nào để xác
định hiệu quả của pháp điển hóa thông qua những tiêu chí đánh giá hiệu quả công
tác pháp điển hóa.
Chương 3 khái quát hóa bức tranh về hệ thống pháp luật Việt Nam thông qua
những thành tựu đạt được và một số hạn chế đang tồn tại của hệ thống pháp luật
hiện hành, bên cạnh đó tiến hành phân tích những điều kiện tiền đề cũng như khó
khăn, thách thức khi tiến hành pháp điển hóa… Từ tổng quan bức tranh đã khái

3

Lê Minh Tâm: Mấy vấn đề lý luận về pháp điển hóa, Tạp chí Luật học, số 7, 2006, tr. 49 – 55.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 2

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
quát, người viết có những đề xuất, những ý kiến đóng góp nhằm hoàn thiện hệ
thống pháp luật Việt Nam.

Tiếp cận vấn đề từ chủ nghĩa Mác, Lê - nin về Nhà nước và pháp luật, các
quan điểm của Đảng và Nhà nước về pháp luật trong thời kỳ đổi mới, người viết
chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
Phương pháp phân tích, tổng hợp các thông tin, tư liệu liên quan đến nội
dung nghiên cứu như các quan niệm, khái niệm, kinh nghiệm tiến hành về pháp
điển hoá pháp luật của một số nước trên thế giới, thu thập các dữ liệu về việc ban
hành VBQPPL của các cơ quan Nhà nước. Phương pháp này cung cấp một hệ cơ sở
luận giúp làm rõ một số quan điểm chưa thống nhất trong khoa học pháp lý được
phân tích ở nội dung chương một.
Phương pháp so sánh luật giữa pháp luật trong nước và pháp luật của một
vài nước trên thế giới để xác định cách thức pháp điển hoá pháp luật về lĩnh vực ban
hành VBQPPL. Phương pháp này được sử dụng làm cơ sở để phân tích chương hai.
Nhằm tìm ra giải pháp khắc phục những hạn chế cho quy trình làm luật ở nước ta
hiện nay nói chung và xây dựng mô hình pháp điển hóa VBQPPL nói riêng.
Phương pháp nghiên cứu thực tiễn thông qua kết quả thống kê, khảo sát, rà
soát trong hoạt động ban hành VBQPPL của cơ quan Nhà nước. Phương pháp này
được sử dụng chủ yếu ở chương ba nhằm phân tích những thành tựu, những hạn chế
của hệ thống pháp luật Việt Nam, cũng như những tiền đề và điều kiện cần thiết của
công tác pháp điển hóa trước yêu cầu của thực tiễn. Từ đó, có những đề xuất giải
pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật trước yêu cầu thực tiễn và phục vụ cho thực tiễn
xây dựng, ban hành và áp dụng pháp luật..
Dựa trên cơ sở lý luận thực tiễn cũng như kinh nghiệm về hoạt động pháp
điển hoá của các nước trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Đề tài đưa ra
một giải pháp có tính thiết thực và khả thi, góp phần hoàn thiện hệ thống VBQPPL.
Với cách tiếp cận là phương diện hoạt động của cơ quan Nhà nước; về pháp luật
ban hành VBQPPL; về quan điểm, yêu cầu và các giai đoạn tiến hành pháp điển hoá
pháp luật… Pháp điển hóa sẽ tạo những điều kiện cho việc nghiên cứu và áp dụng
pháp luật cũng như đưa hệ thống phát luật Việt Nam bắt kịp với trình độ của hệ
thống phát luật những nước phát triển trên thế giới, đảm bảo phát huy tối ưu nền
pháp chế XHCN, đáp ứng được những yều cầu cần thiết cho sự vận động và phát

triển của nền kinh tế thị trường.
Việc nghiên cứu đề tài sẽ mang lại một số kết quả thiết thực sau:
Một là, lý thuyết về pháp điển hóa có thể đóng góp, bổ sung thêm cơ sở lý
luận về công tác pháp điển hoá pháp luật, cụ thể là việc đưa ra cách thức tiến hành
pháp điển hoá pháp luật về ban hành VBQPPL ở Việt Nam.
GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 3

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
Hai là, những ưu điểm của pháp điển hóa đề ra hướng giải quyết, khắc phục
những hạn chế đang tồn tại trong hệ thống VBQPPL nước ta.
Ba là, đề tài có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng
dạy về pháp luật trong các trường đại học, là tài liệu tham khảo cho các cơ quan nhà
nước, các chuyên gia làm công tác xây dựng pháp luật.
Ngoài phần mở đầu, mục lục, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, đề tài
được kết cấu với 3 chương như sau:
CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ PHÁP ĐIỂN HÓA
Nội dung chương này chủ yếu phân tích và so sánh một số khái niệm cũng
như nêu lên sự cần thiết phải tiến hành pháp điển hóa. Từ đó, thiết lập cơ sở lý luận
về công tác pháp điển hóa cho chương 2 và chương 3.
CHƯƠNG 2. NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ
CÔNG TÁC PHÁP ĐIỂN HÓA
Chương này tập trung nghiên cứu và phân tích một số vấn đề như pháp luật
Việt Nam quy định thế nào về chủ thể tiến hành, trình tự thủ tục thực hiện cũng như
trách nhiệm kiểm tra, giám sát thực hiện công tác pháp điển hóa. Những tiêu chí,
căn cứ nào để phân loại công tác pháp điển hóa, việc phân loại như vậy sẽ đem lại

những hiệu quả gì. Qua đó, thiết lập cơ sở thực tiễn giúp chọn lựa hình thức tiến
hành pháp điển hóa sao cho phù hợp với xu hướng chung của thế giới và thích ứng
với thực trạng hệ thống pháp luật Việt Nam.
CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM,
NHỮNG ĐIỀU KIỆN TIỀN ĐỀ, KHÓ KHĂN THÁCH THỨC KHI TIẾN HÀNH
PHÁP ĐIỂN HÓA VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP
Chương này tập trung đánh giá những thành tựu đạt được và những hạn chế
đang tồn tại trong hệ thống pháp luật Việt Nam sau hơn 20 năm thực hiện đổi mới.
Bên cạnh đó nội dung chương này góp phần làm rõ những điều kiện tiền đề, khó
khăn thách thức đối với công tác pháp điển hóa. Từ những bất cập của pháp luật
hiện hành về công tác pháp điển hóa mà người viết đề xuất một số giải pháp nhằm
hoàn thiện pháp luật về pháp điển hóa nói riêng và hoàn thiện hệ thống pháp luật
nói tổng quát.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 4

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam

CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ PHÁP ĐIỂN HÓA
Để có cách hiểu chung nhất, cơ bản nhất về pháp điển hóa, nội dung chương
này sẽ tập trung phân tích một số khái niệm cơ bản, có liên quan hệ mật thiết và
không thể tách rời với hoạt động pháp điển hóa. Từ đó, người viết tiến hành so sánh
tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt giữa khái niệm, đặc điểm của pháp điển
hóa và tập hợp hóa trong mối quan hệ với hệ thống hóa pháp luật. Từ những khái

niệm, sẽ tiến hành mắc xích chúng lại với nhau, đặt chúng trong một cái chung để
tìm ra sợi dây liên kết cũng như mối quan hệ giữa pháp điển hóa và pháp chế. Phần
cuối của chương sẽ trả lời câu hỏi những nhân tố, những tác động nào dẫn đến tính
tất yếu phải hoàn thiện hệ thống pháp luật hay nói khác đi tại sao chúng ta phải
tiến hành hoạt động pháp điển hóa và nguyên nhân nào dẫn đến hoạt động đó?
Tóm lại, nội dung của chương này chủ yếu phân tích một số khái niệm cơ bản là cơ
sở nền cho hoạt động nghiên cứu; là cơ sở lý luận chung hỗ trợ phân tích các
chương còn lại.
1.1. Một số khái niệm cơ bản
1.1.1. Khái niệm pháp luật
Pháp luật và nhà nước là hai trong nhiều thành tố của thượng tầng chính trị pháp lý, luôn có mối quan hệ khăng khít không thể tách rời nhau. Cả hai hiện tượng
đều có chung nguồn gốc, cùng phát sinh và phát triển. Nhà nước là một tổ chức đặc
biệt của quyền lực chính trị, nhưng quyền lực đó chỉ có thể triển khai và phát huy có
hiệu lực trên cơ sở của pháp luật. Pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự do Nhà
nước ban hành, hoặc công nhận, luôn phản ánh những quan điểm và đường lối,
chính sách của giai cấp cầm quyền. Do bản chất giai cấp ở mỗi kiểu Nhà nước là
không giống nhau nên ý chí của pháp luật ở mỗi kiểu Nhà nước đó cũng khác nhau.
Chẳng hạn, pháp luật ở Nhà nước chủ nô, phong kiến và tư sản tuy có những đặc
trưng riêng nhưng vì chúng đều được xây dựng trên cơ sở của chế độ tư hữu về tư
liệu sản xuất. Vì vậy, chúng đều mang bản chất bóc lột. Ngược lại, pháp luật của
nhà nước XHCN thể hiện ý chí của giai cấp công – nông dân và đội ngũ trí thức.
Do đó, pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự, là công cụ điều chỉnh các
quan hệ xã hội do Nhà nước ban hành, hoặc công nhận thể hiện ý chí của giai cấp
cầm quyền và được thực hiện bằng các biện pháp cưỡng chế của Nhà nước; là một
trong nhiều thành tố thượng tầng chính trị - pháp lý, là công cụ hữu hiệu quản lý,

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 5

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
điều hành xã hội của Nhà nước nên một cách tổng thể, pháp luật có những đặc trưng
cơ bản sau để phân biệt với các quy phạm xã hội khác4:
Thứ nhất, là tính quyền lực. Pháp luật do Nhà nước ban hành và đảm bảo
thực hiện bằng cưỡng chế Nhà nước. Nói một cách khác, pháp luật chỉ được hình
thành bằng con đường Nhà nước ngoài con đường Nhà nước pháp luật không thể và
không được hình thành bằng bất cứ con đường nào khác. Với tư cách của mình,
Nhà nước là một tổ chức hợp pháp, công khai và có quyền lực bao trùm xã hội mà
pháp luật được hình thành duy nhất bằng con đường Nhà nước nên sẽ có sức mạnh
của quyền lực Nhà nước có tác động đến tất cả mọi người, mọi tầng lớp trong xã
hội. Đây là đặc trưng cơ bản đầu tiên để phân biệt pháp luật với các quy tắc xã hội
khác.
Thứ hai, là tính quy phạm. Pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự, là khuôn
mẫu được xác định cụ thể. Tính quy phạm của pháp luật nói lên giới hạn mà Nhà
nước quy định để mọi người có thể xử sự tự do trong khuôn khổ cho phép. Giới hạn
đó được xác định ở nhiều khía cạnh khác nhau như cho phép, cấm đoán, bắt buộc…
Nếu không có QPPL đặt ra thì cũng không thể quy kết một hành vi nào là vi phạm,
là trái pháp luật. Những phương châm: “mọi người được làm tất cả trừ những điều
mà pháp luật cấm”, “mọi người đều bình đẳng trước pháp luật” được hình thành
dựa trên cơ sở của đặc trưng về tính quy phạm của pháp luật. Chính đặc trưng đó
làm cho pháp luật ngày càng “trội” hơn hẳn các loại quy phạm xã hội khác.
Thứ ba, là tính ý chí. Pháp luật bao giờ cũng là hiện tượng ý chí, không phải
là kết quả của sự tự phát cảm tính. Xét về bản chất, ý chí trong pháp luật là ý chí
của giai cấp cầm quyền. Ý chí đó thể hiện rõ ở mục đích, nội dung xây dựng pháp
luật và dự kiến hiệu ứng của pháp luật. Một khi ý chí và lợi ích đã được hợp pháp
hóa thành pháp luật thì nó được đảm bảo thực hiện bằng quyền lực Nhà nước. Vì
vậy, mọi quá trình xây dựng, tổ chức thực hiện và bảo vệ pháp luật đều diễn ra dưới

hình thức cụ thể, theo những nguyên tắc và thủ tục chặt chẽ. Đó là kết quả của sự tư
duy chủ động, tự giác của những nhà tư tưởng, nhà chức trách. Điều này cũng cho
thấy rõ sự khác biệt giữa pháp luật với các hệ thống quy phạm khác.
Thứ tư, là tính xã hội. Bên cạnh những đặc trưng như tính Nhà nước, tính
quy phạm và tính ý chí thì tính xã hội là một trong những đặc trưng cơ bản không
thể coi nhẹ của pháp luật. Để pháp luật phát huy được hiệu lực thì nó phải phù hợp
với những điều kiện cụ thể của xã hội ở thời điểm tồn tại của nó, nghĩa là phải phản
ánh đúng nhu cầu khách quan của xã hội. Thế nhưng, do tính chất phức tạp của của
4

Trường Đại học Luật Hà nội: Giáo trình lý luận Nhà nước và pháp luật, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2007,
tr. 66 – 73.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 6

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
các mối quan hệ xã hội, pháp luật chỉ có thể mô hình hóa những nhu cầu xã hội
khách quan mang tính điển hình, phổ biến và thông qua đó tác động đến các quan
hệ xã hội, hướng các quan hệ xã hội theo hướng đã được xác định.
Tuy nhiên, những đặc trưng đã nêu chỉ mang tính chất tương đối, cơ bản.
Tùy thuộc vào yêu cầu xem xét thấu đáo về một kiểu pháp luật, một hệ thống pháp
luật điển hình mà có thêm một số đặc trưng khác như: tính khái quát - cụ thể, tính
nghiêm khắc và nhân đạo… Xem xét những đặc trưng cơ bản của pháp luật cho
thấy rõ bản chất, sự khác biệt giữa pháp luật với các hiện tượng khác. Cả bốn đặc
trưng cơ bản đều có ý nghĩa quan trọng và nằm trong mối quan hệ bản chất với

nhau, không thể chú trọng đặc trưng này mà xem nhẹ những đặc trưng còn lại.
1.1.2. Khái niệm ngành luật
Ngành luật là một trong ba thành tố cơ bản của hệ thống cấu trúc pháp luật,
gồm hệ thống các QPPL có đặc tính chung điều chỉnh các quan hệ cùng loại trong
một lĩnh vực nhất định của đời sống xã hội. Mỗi ngành luật khác nhau có phương
pháp điều chỉnh và đối tượng điều chỉnh khác nhau và đó cũng là hai tiêu chí xác
định tính chất, nội dung và phạm vi của mỗi ngành luật trong hệ thống pháp luật.
Ví dụ: Đối tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh của ngành luật Hành
chính và ngành luật Dân sự khác nhau cơ bản sau:
Tiêu chí phân biệt

- Đối tượng điều chỉnh

Ngành luật Dân sự

- Là các quan hệ về tài
sản, nhân thân trong quan
hệ dân sự, hôn nhân và
gia đình, thương mại, lao
động5.

Ngành luật Hành
chính
- Được xác định là
các quan hệ quản lý
phát sinh giữa chủ thể
quản lý với đối tượng
bị quản lý trong quá
trình thực hiện hoạt
động quản lý của nhà

nước.

- Phương pháp điều
chỉnh

5

- Bình đẳng - thỏa thuận

- Mệnh lệnh - phục
tùng

Điều 1 Bộ Luật dân sự năm 2005.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 7

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
Tuy nhiên, việc nhận thức đối tượng và phương pháp điều chỉnh để phân
định các ngành luật là vấn đề phức tạp, chỉ giới hạn ở tính tương đối. Tính chất
tương đối đó thể hiện qua hai nguyên nhân sau:
Không phải mọi quan hệ xã hội đều cần đến sự điều chỉnh của pháp luật,
hơn thế nữa sự điều chỉnh cũng không cần phải ở những mức độ giống nhau. Quan
hệ xã hội không những phức tạp mà còn đa dạng cả về tính chất lẫn hình thức biểu
hiện. Vì vậy, ở một giới hạn nhất định, pháp luật không thể điều chỉnh hết, mà chỉ
điều chỉnh những loại quan hệ nào được coi là cơ bản, phổ biến và đặc trưng nhất.

Ví dụ: Quan hệ tình bạn, quan hệ tình yêu…, không cần phải có sự điều
chỉnh của pháp luật. Ngược lại, quan hệ về hôn nhân và gia đình, quan hệ giao kết
hợp đồng, đây được coi là những quan hệ phổ biến, đặc trưng của đời sống dân sự
nên đòi hỏi phải có pháp luật điều chỉnh.
Do sự phân công lao động xã hội mà lĩnh vực hoạt động của con người
không nhất thiết đồng nhất với nội dung vật chất của hoạt động đó. Điển hình như
lao động không chỉ diễn ra trong lĩnh vực vật chất nhưng cũng diễn ra trong lĩnh
vực chính trị xã hội hoặc ngược lại. Vì vậy, một lĩnh vực quan hệ xã hội có thể do
một số ngành luật điều chỉnh hoặc một ngành luật có thể điều chỉnh nhiều lĩnh vực
quan hệ xã hội.
Ví dụ: Ngành luật Dân sự và ngành luật Thương mại là hai trong nhiều ngành
luật cấu thành hệ thống pháp luật nước ta. Được coi như là luật chung - Bộ luật dân
sự năm 2005 không chỉ điều chỉnh các quan hệ về nhân thân và tài sản mà có thể
điều chỉnh về quan hệ giao kết, thực hiện hợp đồng trong lĩnh vực thương mại khi
mà Luật Thương mại năm 2005 – luật chuyên ngành không thể điều chỉnh.
Vì thế, những đặc điểm nêu trên dẫn đến việc phân định ranh giới giữa các
ngành luật luôn là vấn đề phức tạp, chỉ mang tính chất tương đối. Tóm lại, hệ thống
pháp luật được xác lập để điều chỉnh các loại quan hệ xã hội cơ bản, đặc trưng và
phổ biến. Thế nhưng, các quan hệ xã hội đó có liên quan mật thiết với nhau, luôn
vận động và thay đổi, không có những quan hệ biệt lập, bất biến. Kết quả tất yếu là
bất cứ sự phân định nào, tiêu chí xác định nào cũng chỉ dừng lại ở một giới hạn nhất
định.
1.1.3. Khái niệm đạo luật
Nguồn tin từ Dân trí6: “Hôm qua (21\7) Văn phòng Chủ tịch nước công bố
bốn đạo luật gồm: Luật Bảo hiểm xã hội, Luật hàng không dân dụng Việt Nam,
Luật tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật và Luật Công nghệ thông tin”. Từ đó cho
6

Việt Báo: Công bố 4 luật mới sẽ có bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động, , [truy cập ngày 2501-2011].

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 8

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
thấy, khái niệm đạo luật và luật tương đồng với nhau, hay nói cách khác đi đạo luật
chính là luật.
Thế nhưng, theo ngôn ngữ luật học thì: Hiến pháp là đạo luật cơ bản của
nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam hoặc đạo luật Dân sự… Theo đó, có sự
phân biệt hẳn hòi giữa hai thuật ngữ đạo luật và luật. Vì vậy, đạo luật trong trường
hợp này được hiểu là Bộ luật.
Theo quan điểm cá nhân, người viết đồng tình với quan điểm đạo luật là bộ
luật, và sử dụng thống nhất thuật ngữ đạo luật trong bài nghiên cứu. Bởi vì, Bộ luật
và Luật là hai khái niệm tuy có những đặc điểm giống nhau nhưng tuyệt đối chúng
không đồng nhất với nhau.
Bộ luật và Luật giống nhau ở một số đặc điểm sau:
Cả hai đều là VBQPPL do Quốc hội ban hành theo một trình tự, thủ tục
luật định nhằm cụ thể hóa Hiến pháp, điều chỉnh các quan hệ trong những lĩnh vực
nhất định.
Hệ thống VBQPPL nước ta được chia thành văn bản luật và văn bản
dưới luật. Cả Bộ luật và Luật đều là văn bản luật có giá trị pháp lý cao (chỉ sau Hiến
pháp), có phạm vi tác động rộng, văn bản dưới luật khi ban hành không được trái,
mâu thuẫn với văn bản luật.
Điểm khác nhau giữa Bộ luật và Luật
Bộ luật có phạm vi tác động rộng, điều chỉnh rộng rãi trong một lĩnh vực
hoạt động nào đó của xã hội hay còn gọi là luật chung.
Ví dụ: Bộ luật Dân sự năm 2005 không đơn thuần điều chỉnh về các quan hệ

nhân thân và tài sản, các quan hệ về xác lập và thực hiện nghĩa vụ dân sự…, mà còn
điều chỉnh các quan hệ pháp luật về thừa kế và hợp đồng thương mại. Vì vậy, nó
còn được gọi là luật chung, và luật Hôn nhân và gia đình năm 2002, luật Thương
mại năm 2005 là luật chuyên ngành.
Ngược lại, Luật có phạm vi tác động hẹp hơn, chỉ giới hạn trong một
lĩnh vực hoạt động, một ngành hoặc một giới.
Ví dụ: Luật hôn nhân và gia đình năm 2002 điều chỉnh các quan hệ tương đối
hẹp chủ yếu là các quan hệ về hôn nhân và gia đình như: đăng ký kết hôn, giải
quyết ly hôn, cấp dưỡng…
Thông thường, tương ứng với mỗi Bộ luật sẽ có một ngành luật còn Luật
không đảm bảo được điều đó. Đơn cử là Bộ luật Dân sự có ngành luật Dân sự, Bộ
luật hình sự thì có ngành luật hình sự và ngành luật tố tụng hình sự.
Những nguyên tắc của Bộ luật không chỉ chi phối ngành luật đó mà còn
chi phối cả một số ngành luật có quan hệ gần gũi. Chẳng hạn, nguyên tắc tự do thỏa
GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 9

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
thuận của ngành luật dân sự không những ràng buộc chủ thể khi tham gia vào quan
hệ pháp luật dân sự mà chi phối một số quan hệ pháp luật về lao động, thương mại.
Ngược lại, nguyên tắc “hôn nhân tự nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, vợ chồng
bình đẳng”7 chỉ áp dụng riêng ngành luật Hôn nhân và gia đình.
Vì vậy, Đạo luật là một thuật ngữ được sử dụng phổ biến trong khoa học
luật; là một VBQPPL do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền ban hành (Quốc hội)
theo những trình tự, thủ tục nhằm điều chỉnh những quan hệ xã hội trong cùng một
lĩnh vực nhất định và được đảm bảo thực hiện bằng quyền lực nhà nước.

1.1.4. Khái niệm hệ thống pháp luật
Trong tiếng Việt từ “hệ thống” được hiểu là: “Tập hợp nhiều yếu tố, đơn vị
cùng loại hoặc cùng chức năng, có quan hệ hoặc liên hệ với nhau chặt chẽ làm
thành một thể thống nhất”8. Từ đó, ta có thể tiếp cận khái niệm hệ thống pháp luật
với nhiều góc độ khác nhau.
Thứ nhất, hệ thống pháp luật được xem xét dưới góc độ là một “dòng họ
pháp luật”, hay một “hệ tộc pháp luật”9. Theo đó, một số tác giả phân chia hệ thống
pháp luật thành hệ thống pháp luật châu Âu và châu Mỹ (gồm các nhóm hệ thống
pháp luật La Mã, nhóm hệ thống pháp luật Nga…), hệ thống pháp luật châu Phi và
châu Á (gồm các hệ thống pháp luật truyền thống như: hệ thống pháp luật tập quán
của các nước châu Phi, pháp luật Ấn Độ, pháp luật Trung Quốc…)10. Tác giả khác
lại phân thành hệ thống Civil Law, hệ thống Commom Law, hệ thống pháp luật Hồi
giáo, hệ thống pháp luật Cộng sản và các hệ thống pháp luật khác11. Như vậy, nếu
theo cách xem xét này thì hệ thống pháp luật được dùng để chỉ tập hợp các hệ thống
pháp luật của một số nước có những nét tương tự nhau do cùng dựa trên một nền
tảng pháp luật, chính trị, tư tưởng hoặc văn hóa chung.
Thứ hai, xem xét hệ thống pháp luật là hệ thống pháp luật của một quốc gia.
Theo nghĩa này, hệ thống pháp luật là tổng thể các QPPL, các nguyên tắc, định
hướng và mục đích của pháp luật có mối liên hệ nội tại và thống nhất với nhau,
được phân thành các ngành luật, các chế định pháp luật, được thể hiện trong các
hình thức pháp luật. Như vậy, nếu xét về hình thức cấu trúc thì hệ thống pháp luật là
thể thống nhất các ngành luật trong đó mỗi ngành luật lại được coi là hệ thống nhỏ
hơn bao gồm các chế định pháp luật và mỗi chế định lại bao gồm nhiều QPPL. Nếu
7

Khoản 1 Điều 2 Luật hôn nhân và gia đình năm 2002.
Viện Ngôn ngữ học, Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà nẳng, 2002, tr. 434.
9
Nguyễn Thị Hồi: Những nội dung căn bản của môn Lý luận chung về Nhà nước và pháp luật, Nxb. Tư
pháp, Hà Nội, 2010, tr. 333.

10
Michel Fromont: Các hệ thống pháp luật cơ bản trên thế giới, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006.
11
An Invitation to the Law, Butterworths, 1982.
8

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 10

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
xét về nội dung thì hệ thống pháp luật là sự phản ánh các điều kiện kinh tế - xã hội,
truyền thống lịch sử, phong tục tập quán, đặc điểm tâm lý dân tộc của một đất nước
trong một giai đoạn phát triển cụ thể của đất nước. Và nếu xét về hình thức biểu
hiện thì hệ thống pháp luật được thể hiện trong các hình thức pháp luật, trong đó
mỗi hình thức có vị trí, vai trò khác nhau tùy mỗi quốc gia.
Vì vậy, chúng ta cần dựa trên cả lý thuyết hệ thống để xem xét khái niệm hệ
thống pháp luật sao cho hệ thống pháp luật là một chỉnh thể bao gồm: cấu trúc bên
trong và hình thức biểu hiện ra bên ngoài của pháp luật. Tựu trung lại, hệ thống
pháp luật là tổng thể các QPPL có mối quan hệ nội tại thống nhất với nhau, được
phân định thành các ngành luật, các chế định pháp luật được thể hiện trong các
văn bản do cơ quan Nhà nước ban hành hoặc phối hợp ban hành theo những trình
tự, thủ tục luật định và những hình thức khác của pháp luật được Nhà nước thừa
nhận.
1.1.5. Khái niệm hệ thống hóa pháp luật
Hệ thống hóa được hiểu là phương pháp, quy trình, cách thức bố trí, sắp xếp
các bộ phận, yếu tố có mối quan hệ mật thiết với nhau trong một hệ thống theo một

trật tự nhất định. Ở mức độ thấp, hệ thống hóa là sự tập hợp các yếu tố hợp thành hệ
thống, dựa chủ yếu vào hình thức biểu hiện bên ngoài của các yếu tố, các bộ phận
đó. Ở hình thức cao hơn, hệ thống hóa là sự sắp xếp các yếu tố, bộ phận thành một
hệ thống dựa trên sự phân tích đánh giá các biểu hiện bên trong các yếu tố, tính chất
và các mối quan hệ nội tại giữa chúng.
Theo đó, hệ thống hóa pháp luật là hoạt động có ý chí và mục đích của chủ
thể có thẩm quyền nhằm sắp xếp lại, bố trí lại các bộ phận cấu thành của hệ thống
pháp luật theo một trật tự, một thang bậc giá trị pháp lý nhất định.
Hệ thống hóa pháp luật có một số mục đích sau:
Tạo ra một hệ thống VBQPPL cân đối, hoàn chỉnh, thống nhất trong đó
vai trò của đạo luật ngày càng quan trọng đối với việc điều chỉnh các quan hệ xã
hội.
Khắc phục tình trạng lỗi thời, mâu thuẫn và những lỗ hổng pháp luật.
Làm cho nội dung pháp luật phù hợp với những yêu cầu của đời sống,
có hình thức rõ ràng, dễ hiểu, tiện lợi cho việc sử dụng.
Trong khi lý thuyết về hệ thống hóa tồn tại hai hình thức, hai mức độ khác
nhau thì khoa học pháp lý XHCN phân hệ thống hóa pháp luật thành hai hình thức
GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 11

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
là tập hợp hóa và pháp điển hóa. Nhìn chung, hệ thống hóa pháp luật là hoạt động
làm cho pháp luật trở nên có tính hệ thống, trật tự VBQPPL trong hệ thống đó được
đảm bảo theo một thứ bậc nhất định, nội dung pháp luật đảm bảo theo những tiêu
chuẩn xác định.

1.1.6. Khái niệm pháp điển và pháp điển hóa
Pháp điển là một từ Việt cũ, là một danh từ dùng để chỉ một bộ luật12. Bộ
luật khác với các văn bản pháp luật khác về quy mô, tính toàn diện, tính hệ thống,
tính ổn định và giá trị pháp lý cao của nó. Việc có được những bộ pháp điển lớn,
hoàn chỉnh để sử dụng ổn định, lâu dài không chỉ riêng gì Việt Nam mà đó còn là
mong muốn của hầu hết các quốc gia trong khu vực và thế giới.
Thực tế lịch sử nhà nước và pháp luật đã cho thấy, ngay từ thời Cổ đại, một
số quốc gia trên thế giới đã xây dựng được những Bộ luật lớn mà đến nay vẫn được
coi là di sản của văn hóa pháp lý và văn minh nhân loại. Đơn cử là Đạo luật 12 bảng
của Nhà nước chiếm hữu nô lệ La Mã (khoảng thế kỷ thứ V TCN).
Đến thời phong kiến, xu hướng xây dựng các pháp điển hóa tiếp tục phát
triển mạnh mẽ và Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng chung đó. Chẳng hạn,
Triều đại nhà Trần đã có Hoàng triều đại điển và Hình thư năm 1341; Triều Lý có
bộ Hình thư năm 1402; Nhà Lê có Quốc triều hình luật (còn được gọi là Bộ luật
Hồng Đức) được ban hành dưới thời vua Lê Thánh Tông vào khoảng thể kỷ XV;
Nhà Nguyễn có Hoàng Việt luật lệ (hay Bộ luật Gia Long) được ban hành dưới thời
vua Gia Long vào khoảng thế kỷ XIX. Nhìn chung, các văn bản pháp luật được ban
hành trong khoảng thời gian này được biên soạn công phu, theo những quy trình,
nguyên tắc nhất định, cách lựa chọn, sắp xếp các điều luật theo chương, mục logic,
chặt chẽ thể hiện rõ tính chất của một pháp điển.
Đến thời kỳ Tư bản chủ nghĩa, việc xây dựng các văn bản pháp luật dưới
dạng Bộ luật trở nên phổ biến nhất là các nước có truyền thống luật viết. Tiêu biểu
trong số đó là mô hình pháp điển hóa của nước Pháp với Bộ luật Dân sự năm 1804
được xây dựng dưới triều đại Napoleon không những ảnh hưởng đến mô hình lập
pháp của nhiều quốc gia Châu Âu mà còn lan rộng đến các quốc gia khác ở Châu Á
và thậm chí các quốc gia có truyền thống Commom law điển hình là Mỹ và Anh
cũng không phải là ngoại lệ.
Ở Việt Nam, thời kì Pháp thuộc, hệ thống pháp luật cũng chịu ảnh hưởng của
xu hướng này. Lúc đầu là sự du nhập luật của Pháp, sau đó đã xây dựng một số Bộ
12

Từ điển tiếng Việt, Viện ngôn ngữ học, Nxb. Hà Nội - Đà nẵng, 1966, tr. 741.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 12

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
luật mà ở mức độ nhiều hay ít đều có sự ảnh hưởng của kỹ thuật pháp điển hóa của
Pháp.
Như vậy, pháp điển được hiểu là Bộ luật, chứa đựng hệ thống các QPPL do
cơ quan Nhà nước có thẩm quyền ban hành theo một trình tự, thủ tục nhất định
nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội xác định.
Bên cạnh đó, trong tiếng Việt, khái niệm “hóa” có nhiều nghĩa khác nhau.
Trong đó, xét ở tính phổ biến trong cách hiểu, khái niệm “hóa” có nghĩa là sự thay
đổi thành cái khác do kết quả của một quá trình phát triển, là yếu tố ghép sau để cấu
tạo động từ, có nghĩa “trở thành hoặc làm cho trở thành, trở nên hoặc làm cho trở
nên có tính chất nào đó”13. Nếu căn cứ vào nghĩa này của khái niệm “hóa”, pháp
điển hóa được coi như một loại hình hoạt động và xây dựng pháp luật có những đặc
thù riêng về phương pháp, nguyên tắc, trình tự, thủ tục và kỹ thuật lập pháp. Nói
một cách ngắn gọn, dễ tiếp cận, pháp điển hóa là trình tự, thủ tục luật hóa các quy
phạm, các VBQPPL thành Bộ pháp điển.
Tuy nhiên, nếu tiếp cận thuật ngữ này ở một phương diện khác thì khái niệm
pháp điển hóa có nội dung phong phú với những đặc điểm cơ bản sau:
Thuật ngữ pháp điển hóa là một danh từ chung chỉ sử dụng trong khoa học
luật; một thuật ngữ pháp lý chuyên ngành luật được tiến hành theo đối tượng điều
chỉnh của QPPL và các VBQPPL. Tuy nhiên, các QPPL và các VBQPPL được tập

hợp, thu thập trong quá trình pháp điển hóa phải đáp ứng điều kiện đang còn hiệu
lực pháp luật.
Kết quả cuối cùng của công tác pháp điển hóa sẽ ban hành một Bộ pháp
điển. Bộ pháp điển sẽ được bố trí theo từng chủ đề, đề mục có nguồn gốc từ những
quy phạm, những chế định hay các VBQPPL được tập hợp, rà soát trước đó.
Xét từ góc độ quy mô và mức độ điều chỉnh, công tác pháp điển hóa gồm
những loại hình sau:
Pháp điển hóa tổng thể
Pháp điển hóa liên ngành
Pháp điển hóa chuyên biệt
Xét từ phương diện giá trị pháp lý và thẩm quyền ban hành VBQPPL,
công tác pháp điển hóa được xác định với hai hình thức cơ bản sau:
Pháp điển hóa văn bản luật

13

Từ điển tiếng Việt, Viện ngôn ngữ học, Nxb. Hà Nội - Đà nẵng, 1966, tr. 431.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 13

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
Pháp điển hóa văn bản dưới luật
Xét từ tính chất sáng tạo luật và không làm thay đổi nội dung VBQPPL,
công tác pháp điển hóa được phân loại thành hai hình thức sau:
Pháp điển hóa về mặt nội dung

Pháp điển hóa về mặt hình thức
Tựu trung lại, pháp điển hóa được xem như công tác rà soát, thu thập, sắp
xếp các QPPL và các VBQPPL đang còn hiệu lực pháp luật theo đối tượng điều
chỉnh, thông qua kỹ thuật lập pháp cho kết quả là một Đạo luật mới, được thực hiện
bởi cơ quan Nhà nước có thẩm quyền theo những trình tự, thủ tục nhất định.
1.1.7. Khái niệm tập hợp hóa
Trong tiếng Việt, khái niệm “tập hợp” có nghĩa “Lấy từ nhiều chỗ khác nhau,
gộp chung lại để làm việc gì”14. Như vậy, tập hợp hóa pháp luật là hoạt động thu
thập, sắp xếp các QPPL, các VBQPPL theo một trật tự nhất định có thể theo cơ
quan ban hành, thời gian ban hành hoặc theo cấp độ hiệu lực pháp lý…, kết quả
hình thành nên một tập hợp các quy định pháp luật trong cùng một ngành hay trong
một lĩnh vực nhất định.
Ví dụ: Nghị định số 76/2002/NĐ-CP ngày 13 tháng 9 năm 2002 của Chính
phủ về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 79/2000/NĐ-CP ngày 29
tháng 12 năm 2000 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Luật thuế giá trị gia
tăng; Nghị định số 78/2002/NĐ-CP ngày 04 tháng 10 năm 2002 của Chính phủ về
tín dụng đối với người nghèo và các đối tượng chính sách khác; Nghị định số
79/2002/NĐ-CP ngày 04 tháng 10 năm 2002 của Chính phủ về tổ chức và hoạt
động của công ty tài chính15. Đây là hình thức tập hợp hóa văn bản pháp quy theo
năm ban hành (năm 2002) và chủ thể ban hành (Chính phủ).
Hiện nay, tập hợp hóa có thể hiểu theo hai nghĩa rộng, hẹp khác nhau:
Theo nghĩa rộng, hoạt động này bao gồm việc thu thập, sắp xếp các quy
định của pháp luật theo trật tự nhằm phục vụ việc xây dựng, ban hành, nghiên cứu,
giảng dạy pháp luật… Theo nghĩa này, tập hợp hóa pháp luật có các đặc điểm sau:
Khi tiến hành tập hợp hóa văn bản pháp luật, các QPPL và các VBQPPL
phải được sao chép nguyên văn. Vì vậy, tập hợp hóa pháp luật không làm thay đổi
nội dung và hình thức của các QPPL, các VBQPPL được thu thập; không làm xuất
hiện các QPPL, các chế định pháp luật và các khái niệm pháp lý mới.

14

15

Từ điển tiếng Việt, Sđd, tr. 901.
Chương trình hỗ trợ thông tin pháp luật: Hệ thống hóa văn bản pháp quy, Nxb. Thống kê, tập 10, 2002, tr.

3.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 14

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
Tiêu chí tiến hành tập hợp hóa pháp luật không giới hạn, có thể tiến
hành theo thời gian ban hành, giá trị pháp lý của văn bản, đối tượng điều chỉnh,
hoặc theo cơ quan ban hành…, tiêu chí nào được chọn và thực hiện tùy thuộc vào
mục đích, phương pháp thực hiện của chủ thể tiến hành tập hợp hóa.
Các QPPL, các VBQPPL được chọn để tiến hành tập hợp hóa có thể là
đã hết hiệu lực, hoặc đang còn hiệu lực, hoặc thậm chí sắp có hiệu lực pháp lý.
Kết quả tập hợp hóa pháp luật là một tập hợp các quy định của pháp luật
nên chủ thể tiến hành có thể là bất kỳ tổ chức, cá nhân nào trong xã hội… Thông
thường, chủ tiến tiến hành tập hợp hóa pháp luật chủ yếu là các cơ quan Nhà nước,
các chuyên gia pháp luật hay những người có nhu cầu nghiên cứu pháp luật.
Theo nghĩa hẹp hơn, tập hợp hóa pháp luật chỉ là một công đoạn trong quá
trình xây dựng và ban hành một VBQPPL mới để thay thế các văn bản cũ. Theo
nghĩa này, tập hợp hóa pháp luật chỉ được tiến hành theo đối tượng điều chỉnh của
VBQPPL; các QPPL, các VBQPPL được tập hợp phải đang còn hiệu lực pháp lý và
chủ thể tiến hành chỉ có thể là những chủ thể có thẩm quyền ban hành pháp luật.

1.2. Sự giống và khác nhau giữa pháp điển hóa và tập hợp hóa
1.2.1. Sự giống nhau
Theo nghĩa rộng, Pháp điển hóa và tập hợp hóa giống nhau ở một số đặc
điểm sau:
Xét về mục đích, pháp điển hóa và tập hợp hóa đều hướng đến một hệ
thống pháp luật hoàn thiện thông qua các hoạt động như: rà soát, sắp xếp, tổ chức
các QPPL, các VBQPPL theo một trật tự nhất định.
Cả hai đều là hoạt động có ý thức và ý chí, có xuất phát điểm là sự nhận
thức những hạn chế, bất cập của hệ thống pháp luật trước nhu cầu phát triển xã hội.
Từ đó nghiên cứu, tìm ra những giải pháp, những đề xuất nhằm hướng đến một hệ
thống pháp luật đồng bộ, ổn định và khả thi.
Về cách thức tiến hành, cả hai hoạt động trên đều là những công việc
phức tạp, đòi hỏi sự tỉ mỉ và phải tiến hành phù hợp với những yêu cầu về kỹ thuật
lập pháp.
1.2.2. Sự khác nhau
Bên cạnh những điểm tương đồng giữa pháp điển hóa và tập hợp hóa có
những đặc trưng phân biệt sau:
Tiêu chí phân biệt

Pháp điển hóa

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 15

Tập hợp hóa
SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam

- Xét từ góc độ
hệ thống hóa pháp
luật
- Mục đích

- Cách thức thực
hiện

- Là hệ thống hóa pháp

- Là hệ thống hóa pháp

luật theo nội dung.

luật theo hình thức.

- Kết quả của pháp điển
hóa là một văn bản pháp luật
mới ra đời hoặc có giá trị
pháp lý cao hơn, phạm vi
điều chỉnh rộng hơn, có kỹ
thuật lập pháp hoàn chỉnh

- Kết quả của tập hợp
hóa thì không làm thay
đổi nội dung văn bản,
không bổ sung những quy
định mới mà chỉ loại bỏ
những quy phạm đã hết

hơn hoặc đồng thời đáp ứng
tất cả các yêu cầu đó.

hiệu lực, sắp xếp chúng
lại theo một thang bậc giá
trị pháp lý nhất định.

- Luôn tuân thủ những
nguyên tắc, trình tự, thủ tục

- Không bị gò bó, ràng
buộc bởi bất cứ một quy

bắt buộc.

trình, không phải tuân thủ
những nguyên tắc mà nó
là hoạt động thể hiện chí
chủ quan phục vụ cho nhu
cầu học tập, nghiên cứu…

- Chủ thể tiến
hành

- Quốc hội; UBTVQH,
Chính Phủ khi được Quốc
hội trao quyền.
- Bộ, cơ quan ngang bộ;
TANDTC; KSNDTC; Kiểm
toán nhà nước; Văn phòng

Quốc hội16.

- Chủ thể phi nhà nước:
Giảng viên luật, sinh
viên, Doanh nghiệp…
- Cơ quan Nhà nước:
Bộ, ngành, cơ quan Nhà
nước ở địa phương tập
hợp các văn bản của
ngành phục vụ cho công
tác quản lý, điều hành và
hoạt động.

1.3. Mối quan hệ giữa pháp điển hóa và pháp chế
Nghiên cứu các vấn đề về Nhà nước và pháp luật không thể tách rời vấn đề
về pháp chế. Bởi vì, bản chất của Nhà nước sẽ được biểu hiện như thế nào, sức
mạnh của Nhà nước được củng cố và tăng cường ra sao còn phụ thuộc vào nhiều
16

Điều 6 Dự thảo Pháp lệnh hệ thống quy phạm pháp luật, [truy cập ngày 12-3-2011].

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 16

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
yếu tố. Trong đó, việc các cơ quan Nhà nước, các tổ chức chính trị – xã hội và mọi

công dân sẽ tôn trọng và thực hiện pháp luật là yếu tố cơ bản. Vì vậy, việc nghiên
cứu vấn đề pháp điển hóa, đặt pháp điển hóa và pháp chế trong mối quan hệ với
pháp luật có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận lẫn thực tiễn trước yêu cầu quản lý và
điều hành xã hội bằng pháp luật.
Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) quy định: “Nhà nước quản
lý xã hội bằng pháp luật, không ngừng tăng cường pháp chế Xã hội chủ nghĩa” và
“Các cơ quan Nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, đơn vị vũ trang nhân dân
và mọi công dân phải nghiêm chỉnh chấp hành Hiến pháp, pháp luật, đấu tranh
phòng ngừa và chống các tội phạm, các vi phạm Hiến pháp và pháp luật”17. Cơ sở
hiến định này khẳng định pháp chế là điều kiện đảm bảo cho pháp luật đi vào đời
sống, đảm bảo pháp luật là công cụ hữu hiệu để Nhà nước quản lý và điều hành xã
hội.
Như vậy, pháp chế được hiểu là một phương thức quản lý của Nhà nước đối
với xã hội, biểu hiện ở việc thực hiện nghiêm chỉnh và triệt để trong hoạt động của
cơ quan Nhà nước, các tổ chức chính trị – xã hội và mọi công dân đối với pháp luật
được Nhà nước ban hành.
Thông qua việc so sánh, đối chiếu cũng như phân tích hai khái niệm pháp
chế và pháp điển hóa cho phép người viết khẳng định rằng: pháp chế và pháp điển
hóa có mối quan hệ mật thiết với nhau, không thể tách rời nhau trong việc quản lý
Nhà nước nói chung và đảm bảo trật tự xã hội ổn định nói riêng. Mối quan hệ đó
được chứng minh khi pháp điển hóa là điều kiện cần, là đòi hỏi khách quan đối với
một hệ thống pháp luật hoàn thiện, đảm bảo cho một hệ thống pháp luật ổn định,
khả thi và đồng bộ. Còn pháp chế là sự đòi hỏi, sự bắt buộc đối với mọi cơ quan, tổ
chức và cá nhân trong việc thực thi pháp luật, đảm bảo cho pháp luật được thi hành
và phát huy tối ưu hiệu quả trong công tác quản lý Nhà nước – xã hội. Như vậy,
pháp điển hóa và pháp chế được coi như là nguồn nội lực; là điều kiện cần (pháp
điển hóa) và điều kiện đủ (pháp chế) của một hệ thống pháp luật trước những đòi
hỏi khách quan, đối với công tác quản lý và điều hành trật tự xã hội.
Tuy nhiên, pháp luật không phải là một công cụ, cách thức duy nhất, hiệu
quả nhất trong hoạt động quản lý và điều hành xã hội. Hoạt động quản lý, điều hành

phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau. Tiêu biểu là sự vận động và phát triển của
thời đại tác động mạnh mẽ đến mọi mặt đời sống xã hội trong đó có pháp luật. Pháp
luật thay đổi kéo theo sự chuyển biến về phương pháp, định hướng, chiến lược
không riêng gì hoạt động pháp điển hóa mà pháp chế cũng cần phải cải biến, tăng
17

Điều 12 Hiến pháp năm 1992 sửa đổi, bổ sung năm 2001.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 17

SVTH: Cao Thành Đạt


Pháp điển hóa - cơ sở nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
cường để thích ứng với những thay đổi mang tính dây chuyền đối với một trật tự xã
hội bền vững, ổn định.
Tóm lại, xem xét vấn đề ở phương diện nào đi chăng nữa chúng ta không thể
phủ nhận hoàn toàn mối quan hệ mật thiết, không thể tách rời giữa pháp điển hóa và
pháp chế. Chúng hỗ trợ nhau, thống nhất và độc lập với nhau trong việc đảm bảo
một trật tự xã hội bền vững, ổn định, đảm bảo cho sự cân bằng giữa lợi ích Nhà
nước và nhân dân, phát huy nền dân chủ XHCN.
1.4. Sự cần thiết phải tiến hành pháp điển hóa
1.4.1. Do yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa của
nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân
Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam được hình thành và phát triển trong
quá trình đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước và xây dựng chủ nghĩa
xã hội đầy khó khăn. Ngay từ khi mới thành lập, Nhà nước Việt Nam Dân chủ
cộng hòa trước đây, Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa ngày nay đã có rất nhiều đặc điểm

của một Nhà nước pháp quyền. Tuy nhiên, mãi đến những năm đổi mới, Nhà nước
pháp quyền XHCN mới trở thành một khái niệm chính trị - pháp lý chính thức trong
xã hội chúng ta và từ đó được hiện thực hóa trong sự nghiệp đổi mới và trở thành
một trong những nền tảng của công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.
Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) khẳng định: “Nhà nước cộng hòa
xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa của nhân
dân, do nhân dân, và vì nhân dân”18. Điều đó khẳng định định hướng xây dựng và
phát triển xã hội không gì khác ngoài Nhà nước pháp quyền XHCN, đồng nghĩa với
vai trò của pháp luật trong Nhà nước là điều tất yếu không thể thiếu trong việc củng
cố và xây dựng một trật tự mới. Tuy nhiên, do được xây dựng trên nền tảng của một
hệ thống chính trị - pháp lý đặc thù của thời kì chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch
hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng XHCN nên nhiều cấu trúc, chế
định, đặc biệt là hệ thống pháp luật cần được tiếp tục hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu
xây dựng nhà nước pháp quyền.
Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam đã và đang tiếp tục được hiện thực
hóa trong thực tiễn hoạt động của bộ máy nhà nước và các thiết chế xã hội. Điều
quan trọng cần được nhấn mạnh khi nói về Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam
mà chúng ta chủ trương xây dựng, chính là sự vận dụng về cơ bản toàn bộ các tiêu
chí của Nhà nước pháp quyền nói chung và những giá trị riêng của một Nhà nước
pháp quyền XHCN. Hệ thống pháp luật trong Nhà nước pháp quyền có những tiêu
chí riêng sau đây:
18

Điều 2 Hiến pháp năm 1992 sửa đổi, bổ sung năm 2001.

GVHD: TS. Phan Trung Hiền

Trang 18

SVTH: Cao Thành Đạt