LUẬN văn LUẬT THƯƠNG mại THỪA kế THEO PHÁP LUẬT TRONG tư PHÁP QUỐC tế VIỆT NAM
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (511.77 KB, 51 trang )
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN KINH DOANH THƯƠNG MẠI
----------
LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
Khóa 33 (2007 - 2011)
Đề tài:
THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT
TRONG TƯ PHÁP QUỐC TẾ VIỆT NAM
Giảng viên hướng dẫn:
Ths. Diệp Ngọc Dũng
Sinh viên thực hiện:
Dương Ngọc Sử
MSSV: 5075297
Lớp: Tư pháp 3 - K33
Cần Thơ, 5/2011
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 1
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình nghiên cứu, người viết được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của
thầy Ths Diệp Ngọc Dũng, cùng với kiến thức đã học và nghiên cứu để hoàn thành
luận văn. Do thời gian có hạn nên quá trình nghiên cứu đề tài cũng gặp nhiều khó khăn
trong việc tìm tài liệu nhưng nhờ sự giúp đỡ của thầy Ths Diệp Ngọc Dũng mà người
viết hoàn thành tốt luận văn này.
Qua đây, người viết xin chân thành cảm ơn đến thầy Ths Diệp Ngọc Dũng đã
dành thời gian để hướng dẫn, giúp đỡ người viết trong suốt quá trình thực hiện đề tài
luận văn. Bên cạnh, người viết cũng gởi lời cảm ơn đến tất cả những người bạn thân đã
giúp đỡ người viết trong việc tìm nguồn tài liệu cũng như những lời động viên chân
thành trong lúc người viết gặp khó khăn. Một lần nữa người viết chân thành cảm ơn
đến thầy Ths Diệp Ngọc Dũng và những thầy cô đã cho người viết những kiến thức
quý báo trong bốn năm đại học để trang bị cho cuộc sống sau này.
Qua sự nỗ lực, cố gắng của bản thân người viết cùng với thời gian hạn hẹp cũng
như những kiến thức có được còn nhiều hạn chế nên đề tài cũng còn nhiều thiếu sót
không thể tránh khỏi. Do đó, người viết rất mong được sự ủng hộ đóng góp ý kiến của
các thầy cô cũng như sự quan tâm của những độc giả để đề tài được hoàn thiện tốt hơn.
Người viết
Dương Ngọc Sử
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 2
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Cần Thơ, ngày........tháng........năm 2011
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 3
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Cần Thơ, ngày........tháng........năm 2011
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 4
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
MỤC LỤC
STT
Trang
Lời nói đầu...................................................................................................................1
CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ THỪA KẾ................................................5
1.1 Khái niệm chung....................................................................................................5
1.1.1 Thừa kế.................................................................................................................5
1.1.2 Thừa kế theo di chúc.............................................................................................5
1.1.3 Thừa kế theo pháp luật.........................................................................................7
1.1.4. Thừa kế trong Tư pháp quốc tế............................................................................8
1.2 Những nguyên tắc pháp luật thừa kế ở Việt Nam...............................................9
1.2.1 Nguyên tắc tôn trọng ý chí của người có quyền thừa kế.......................................9
1.2.2 Nguyên tắc bảo đảm quyền bình đẳng của công dân về thừa kế........................10
1.2.2 Nguyên tắc cá nhân phải còn sống vào thời điểm mở thừa kế............................11
1.2.3 Nguyên tắc người thừa kế có các quyền và nghĩa vụ về tài sản do người chết để
lại................................................................................................................................12
1.3 Các nguyên tắc chọn luật giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế............... 12
1.3.1 Nguyên tắc hệ thuộc Luật quốc tịch....................................................................12
1.3.2 Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi cư trú...................................................................13
1.3.3 Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi có vật...................................................................14
1.3.4 Nguyên tắc hệ thuộc Luật tòa án........................................................................14
1.3.5 Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi thực hiện hành vi.................................................15
1.4 Nguồn luật áp dụng điều chỉnh quan hệ thừa kế trong Tư pháp quốc tế Việt
Nam............................................................................................................................15
1.4.1 Điều ước quốc tế.................................................................................................16
1.4.2 Pháp luật Việt Nam.............................................................................................16
1.4.3 Pháp luật nước ngoài.........................................................................................17
1.4.4 Tập quán quốc tế................................................................................................17
CHƯƠNG 2. CƠ SỞ PHÁP LÝ ĐIỀU CHỈNH XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ
THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT TRONG TƯ PHÁP QUỐC TẾ VIỆT NAM.......
.....................................................................................................................................19
2.1 Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế theo pháp luật trong các hiệp định
tương trợ tư pháp mà Việt Nam ký kết....................................................................19
2.2 Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế theo pháp luật theo pháp luật Việt
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 5
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
Nam.............................................................................................................................22
2.2.1 Di sản là bất động sản........................................................................................23
2.2.2 Di sản là động sản..............................................................................................27
2.2.3 Di sản không người thừa kế................................................................................32
2.2.3.1 Đối với động sản.............................................................................................32
2.2.3.2 Đối với bất động sản........................................................................................34
2.3 Những tồn tại và giải pháp hoàn thiện pháp luật về thừa kế theo pháp luật
trong Tư pháp quốc tế Việt Nam..............................................................................35
Kết luận......................................................................................................................40
Danh mục tài liệu tham khảo........................................................................................
Phụ lục............................................................................................................................
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 6
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
LỜI NÓI ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Thừa kế là một chế định quan trọng trong pháp luật của mỗi quốc gia. Nó là cơ
sở cho việc duy trì tài sản giữa các thế hệ trong gia đình - xã hội và là hình thức pháp
lý chủ yếu bảo vệ quyền của công dân. Chính vì thế, pháp luật thừa kế trên thế giới nói
chung và pháp luật thừa kế ở Việt Nam nói riêng đã không ngừng phát triển và hoàn
thiện chế định thừa kế để bảo vệ quyền lợi của công dân mình.
Trong xã hội ngày nay, quan hệ thừa kế trở nên phức tạp vì nó không chỉ được
điều chỉnh bằng pháp luật của một quốc gia mà còn liên quan đến nhiều pháp luật quốc
gia khác. Đó là những quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Chính sự phát triển của
xã hội, giao lưu hợp tác quốc tế giữa các quốc gia với nhau đã làm cho quan hệ thừa kế
ngày càng tăng. Do đó, việc hoàn thiện hệ thống pháp luật ở nước ta về quan hệ thừa
kế có yếu tố nước ngoài là rất quan trọng.
Hiện nay, ở nước ta tuy có nhiều văn bản quy định về thừa kế nhưng quan hệ thừa
kế có yếu tố nước ngoài thì chiếm số lượng không nhiều. Trong đó, thừa kế theo pháp luật
có yếu tố nước ngoài chỉ được quy định tại Điều 767 Bộ luật dân sự 2005. Bên cạnh, việc
áp dụng những quy định trong thực tiễn cũng như trong việc giải quyết những tranh chấp
về thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước ngoài vẫn còn tồn tại không ít khó khăn, vướng
mắc.
Hàng năm có không ít vụ án kiện về thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước
ngoài mà Tòa án nhân dân phải giải quyết, nhưng pháp luật về thừa kế và những quy
định pháp luật khác liên quan đến thừa kế có yếu tố nước ngoài chưa thật sự đồng bộ và
thống nhất, vì thế nhiều vụ tranh chấp thừa kế đã phải xét xử nhiều lần và kéo dài thời
gian giải quyết đến nhiều năm làm ảnh hưởng đến quyền lợi cũng như tài sản của người đi
kiện.
Chính vì vậy, người viết đã chọn đề tài “Thừa kế theo pháp luật trong Tư
pháp quốc tế Việt Nam” làm luận văn tốt nghiệp cho mình. Đây là một đề tài có ý
nghĩa quan trọng cả về phương diện lý luận cũng như thực tiễn.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu đề tài
Mục đích của việc nghiên cứu đề tài này nhằm làm rõ một số vấn đề liên quan
đến khái niệm, tính chất của quan hệ thừa kế, thừa kế theo pháp luật và thừa kế theo
pháp luật có yếu tố nước ngoài, phương pháp điều chỉnh quan hệ thừa kế theo pháp
luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 7
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
Phân tích pháp luật Việt Nam điều chỉnh quan hệ thừa kế theo pháp luật có yếu
tố nước ngoài. Qua đó, người viết rút ra những vướng mắc tồn tại khi áp dụng pháp
luật về thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam. Từ đó, người viết đưa
ra những đề xuất, kiến nghị mang tính giải pháp nhằm hoàn thiện hơn trong việc áp
dụng pháp luật điều chỉnh về thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Thừa kế trong Tư pháp quốc tế Việt Nam là một vấn rộng lớn và phức tạp.
Trong đó có thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật, trong phần nghiên cứu
này, người viết chỉ chọn thừa kế theo pháp luật để làm đề tài nghiên cứu cho mình. Đề
tài chủ yếu tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận, nội dung, bản chất quy định của
pháp luật Việt Nam về thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước ngoài, nhằm làm sáng tỏ
những quy định về thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam. Khi nghiên
cứu đề tài, người viết đã tham khảo các quy định của nước ta về thừa kế và thừa kế
theo pháp luật có yếu tố nước ngoài, đồng thời có tham khảo các sách chuyên khảo và
những tài liệu có liên quan đến vấn đề này mà người viết đã có.
4. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn được nghiên cứu bằng và kết hợp các phương pháp chủ yếu như
phương pháp thống kê, phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp
trích dẫn v.v...
Trên cơ sở phương pháp phân tích, tổng hợp, đánh giá về cơ sở lý luận và thực
tiễn của pháp luật điều chỉnh quan hệ về thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước ngoài,
người viết rút ra những vướng mắc tồn tại trong thi hành pháp luật, từ đó đề ra các giải
pháp nhằm hoàn thiện pháp luật.
5. Bố cục luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn gồm 2 chương:
Chương 1: Khái quát chung về thừa kế
Trong chương này, người viết chủ yếu nghiên cứu những khái niệm cơ bản nhất
về thừa kế, thừa kế theo di chúc, thừa kế theo pháp luật và những nguyên tắc cơ bản về
thừa kế trong pháp luật Việt Nam. Bên cạnh đó, người viết cũng nghiên cứu những đặc
trưng cơ bản về thừa kế trong Tư pháp quốc tế như thừa kế trong tư pháp, những
phương pháp chọn luật để giải quyết xung đột thừa kế trong Tư pháp quốc tế.
Chương 2: Cơ sở pháp lý điều chỉnh xung đột pháp luật về thừa kế theo pháp
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 8
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam.
Trong chương 2 này, người viết nghiên cứu những quy định của pháp luật Việt
Nam về thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước ngoài và các Hiệp định tư pháp mà Việt
Nam đã tham gia hoặc ký kết trong việc giải quyết các vấn đề về thừa kế theo pháp
luật. Qua đó, người viết rút ra những khó khăn, vướng mắc khi áp dụng những quy
định đó và đồng thời đề xuất những giải pháp để hoàn thiện những quy định về thừa kế
theo pháp luật có yếu tố nước ngoài.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 9
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
CHƯƠNG 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ THỪA KẾ
1.1 Khái niệm chung
Pháp luật thừa kế có từ xa xưa và gắn liền với lịch sử phát triển của xã hội loài
người. Tuy có những đặc thù riêng nhưng dân tộc nào, đất nước nào và từng con người
cụ thể đều chịu sự tác động của pháp luật thừa kế. Ở Việt Nam, thừa kế đó là một tập
quán lâu đời trong nhân dân, được thể chế hóa, khuyến khích công dân làm ra nhiều
của cải không những vì lợi ích của bản thân mà còn vì lợi ích của những người thừa
kế.
1.1.1 Thừa kế
Thừa kế di sản theo quan hệ pháp luật dân sự chính là sự chuyển dịch tài sản
và quyền sở hữu tài sản của cá nhân người đã chết cho cá nhân, tổ chức có quyền
hưởng thừa kế1.Theo đó, trong quan hệ thừa kế có hai chủ thể đó là chủ thể để lại di
sản và chủ thể được hưởng di sản. Chủ thể hưởng thừa kế trở thành chủ sở hữu tài sản
thừa kế.
Thừa kế là sự chuyển dịch tài sản của người chết cho người còn sống, do đó
quan hệ thừa kế phát sinh từ thời điểm người để lại di sản chết hoặc đã được tòa án
tuyên bố là đã chết bằng một bản án có hiệu lực pháp luật. Bên cạnh đó, việc người
thừa kế không nhận phần di sản thừa kế hoặc số tài sản thừa kế không đủ để thanh toán
nghĩa vụ của người để lại di sản thì quan hệ thừa kế sẽ không được phát sinh.
Cá nhân có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình; để lại tài sản của
mình cho người thừa kế theo pháp luật; hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp
luật2. Theo đó thừa kế có hai hình thức cơ bản là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo
pháp luật.
1.1.2 Thừa kế theo di chúc
Khi còn sống chủ sở hữu tài sản có quyền định đoạt tài sản cho người khác qua
một giao dịch dân sự. Ngoài ra, chủ sở hữu cũng có thể định đoạt tài sản của mình cho
người khác mà sau khi chủ sở hữu chết thì vẫn có giá trị pháp lý, hình thức định đoạt
này bằng di chúc.
Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho
1
2
Phùng Trung Tập: Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay. Nxb Tư pháp, Hà
Nội, năm 2004, trang 9.
Điều 631 Bộ luật dân sự 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 10
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
người khác sau khi chết3. Theo đó, di chúc để lại có những đặc điểm:
- Di chúc là sự thể hiện ý chí của người để lại di sản, đây là ý chí mang tính đơn
phương hay còn gọi là hành vi pháp lý đơn phương của người lập di chúc, vì thế nó
phải rõ ràng và chính xác về câu chữ, số lượng tài sản, loại tài sản, vị trí tài sản. Ngoài
ra, khi chỉ định người hưởng di sản cần phải xác định rõ họ tên, địa chỉ của người thừa
kế.
- Về nội dung di chúc thể hiện đúng ý chí của người lập di chúc. Nội dung di
chúc do chính người lập di chúc xác định như chỉ định người hưởng di sản phần di sản
được hưởng.
Như vậy, có thể hiểu thừa kế theo di chúc chính là sự bày tỏ ý chí của một
người (người để lại di sản) nhằm định đoạt tài sản thuộc quyền sở hữu, quyền sử dụng
hoặc một phần tài sản của mình sẽ được chuyển giao cho một hoặc nhiều người sau
khi người đó chết. Theo quy định của pháp luật thì sự bày tỏ ý chí được thực hiện
thông qua hình thức bằng văn bản (gọi là di chúc bằng văn bản), hoặc bằng lời nói
miệng (gọi là di chúc miệng).
Theo pháp luật Việt Nam, người để lại di sản không bị ràng buộc bởi di chúc do
chính mình đã lập ra. Người đó có thể sửa đổi di chúc hoặc hủy bỏ di chúc đã lập bằng
một di chúc khác lập ra sau này; không có sự ràng buộc giữa người lập di chúc và
người được chỉ định là người thừa kế theo di chúc hoặc của bất kỳ người nào khác
trong thời gian người lập di chúc còn sống; sau khi người lập di chúc chết, người được
chỉ định là người thừa kế theo di chúc sẽ có quyền bày tỏ ý chí của mình nhận hay
không nhận tài sản của người lập di chúc để lại4. Ngoài ra, người được chỉ định thừa
kế trong di chúc không phụ thuộc vào việc người đó có thuộc một trong các mối quan
hệ huyết thống, hôn nhân, nuôi dưỡng với người để lại di chúc.
Tuy nhiên, nhiên không phải di chúc nào do cá nhân lập ra cũng đều có giá trị
pháp lý. Theo quy định của pháp luật Việt Nam thì người đã thành niên có quyền lập
di chúc, trừ trường hợp người đó bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể
nhận thức và làm chủ được hành vi của mình; Người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ
mười tám tuổi có thể lập di chúc, nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý 5. Do
đó, để di chúc có giá trị pháp luật thì người lập di chúc phải là những người có đầy đủ
năng lực hành vi dân sự và trong trường hợp người lập di chúc từ đủ 15 tuổi đến dưới
3
4
5
Điều 646 Bộ luật dân sự 2005.
Dương Bạch Long – Nguyễn Xuân Anh: Tìm hiểu các quy định của pháp luật về thừa kế, Nxb Chính trị
quốc gia, Hà Nội, năm 2008, trang 65-66.
Điều 647 Bộ luật dân sự 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 11
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
18 tuổi thì phải có sự đồng ý của người giám hộ hoặc cha, mẹ.
Tóm lại, thừa kế theo di chúc là một trong những quy định cơ bản trong quan hệ
thừa kế, thể hiện quyền định đoạt tài sản lập ra của công dân (đối với đất đai là quyền
sử dụng đất) trước khi chết và quyền thừa kế của người được chỉ định. Song không
phải cá nhân nào để lại di sản đều lập di chúc và trong trường hợp đó di sản sẽ được
chia theo quy định theo pháp luật.
1.1.3 Thừa kế theo pháp luật
Thừa kế theo pháp luật là thừa kế theo hàng thừa kế, điều kiện và trình tự thừa
kế do pháp luật quy định6. Khác với thừa kế theo di chúc, thừa kế theo pháp luật không
theo ý chí của người để lại di sản mà nó phụ thuộc vào những quy định của pháp luật
đặt ra. Do đó, thừa kế theo pháp luật Việt Nam chỉ được thực hiện khi thuộc một trong
những quy định:
- Không để lại di chúc;
- Di chúc không hợp pháp;
- Những người thừa kế đều chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di
chúc; cơ quan, tổ chức được hưởng thừa kế theo di chúc không còn vào thời điểm mở
thừa kế;
- Những người được chỉ định làm người thừa kế theo di chúc mà không có
quyền hưởng di sản hoặc từ chối quyền nhận di sản7.
Ngoài ra thừa kế theo pháp luật cũng được áp dụng đối với các phần di sản sau
đây:
- Phần di sản không được định đoạt trong di chúc;
- Phần di sản có liên quan đến phần của di chúc không có hiệu lực pháp luật;
- Phần di sản có liên quan đến người được thừa kế theo di chúc nhưng họ không
có quyền hưởng di sản, từ chối quyền nhận di sản, chết trước hoặc chết cùng thời điểm
với người lập di chúc; liên quan đến cơ quan, tổ chức được hưởng di sản theo di chúc,
nhưng không còn vào thời điểm mở thừa kế8.
Bên cạnh đó, thì người thừa kế theo pháp luật chỉ là cá nhân và được pháp luật
quy định trong những người có quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống, quan hệ nuôi
dưỡng với người để lại di sản. Những người thừa kế theo pháp luật được pháp luật chỉ
định hưởng di sản theo thứ tự ưu tiên theo hàng thừa kế:
6
7
8
Điều 674 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 1 Điều 675 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 2 Điều 675 Bộ luật dân sự 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 12
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
- Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con
đẻ, con nuôi của người chết;
- Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị
ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà
nội, ông ngoại, bà ngoại;
- Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột,
cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác
ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột, chắt ruột của người chết mà người chết là cụ
nội, cụ ngoại9.
Theo quy định trên, những người thừa kế theo hàng thừa kế phải tuân theo
nguyên tắc pháp luật, hàng trước loại trừ hàng sau trong việc hưởng di sản. Có nghĩa
hàng thứ nhất sẽ được ưu tiên trong việc hưởng thừa kế, nếu không còn ai để hưởng
thừa kế hàng thứ nhất nữa thì mới xét đến hàng thứ hai và cứ như thế cho đến hàng
thứ ba. Tuy nhiên, người thuộc hàng thừa kế phải là người được hưởng di sản; những
người bị loại trừ khỏi hàng thừa kế là người hoặc người đã chết trước người để lại di
sản hoặc từ chối quyền hưởng di sản hoặc bị tước quyền hưởng di sản theo quy định
của pháp luật.
Nhìn chung, thừa kế theo pháp luật vừa đảm bảo quyền đương nhiên của người
có tài sản được để lại tài sản của họ khi họ chết, vừa bảo vệ quyền của những người có
quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống, gia đình, quan hệ nuôi dưỡng. Do đó, hình
thức thừa kế theo pháp luật là hình thức truyền thống được bảo tồn suốt chiều dài lịch
sử phát triển của xã hội nhằm củng cố cơ sở vật chất của mối quan hệ huyết thống, gia
đình và là nền tảng của xã hội.
1.1.4 Thừa kế trong Tư pháp quốc tế
Về nguyên tắc thì tất cả các quan hệ nảy sinh trong lĩnh vực thừa kế trong phạm
vi của một quốc gia nào thì sẽ do pháp luật của quốc gia đó điều chỉnh. Tuy nhiên,
trong điều kiện hội nhập và giao lưu hợp tác quốc tế ngày càng phát triển như hiện nay
thì có rất nhiều quan hệ thừa kế phát sinh vượt ngoài phạm vi điều chỉnh của hệ thống
pháp luật trong nước. Đó là những quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài.
Như vậy, khác với thừa kế trong dân luật, thừa kế trong Tư pháp quốc tế là thừa
kế có yếu tố nước ngoài.10 Theo pháp luật Việt Nam quy định, một quan hệ dân sự nói
9
10
Khoản 1 Điều 676 Bộ luật dân sự 2005.
Diệp Ngọc Dũng - Cao Nhất Linh: Tập bài giảng Tư pháp quốc tế - Khoa Luật - Đại học Cần Thơ, năm
2002, trang 150.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 13
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
chung và quan hệ thừa kế nói riêng được xem là có yếu tố nước ngoài khi thuộc một
trong những quy định sau:
- Có ít nhất một trong các bên tham gia là cơ quan, tổ chức, cá nhân nước
ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài hoặc
- Giữa các bên tham gia là công dân, tổ chức Việt Nam nhưng căn cứ để xác
lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước
ngoài hoặc
- Tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài11.
Hiện nay, chưa có văn bản pháp luật đưa ra khái niệm thế nào về thừa kế có yếu
tố nước ngoài mà chỉ quy định quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài là một trong
những quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài. Do đó, căn cứ vào quy định tại Điều 758
Bộ luật dân sự năm 2005, quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài là quan hệ có một
trong các yếu tố sau đây: Có ít nhất một trong các chủ thể để lại thừa kế hay hưởng
thừa kế là cơ quan, tổ chức, cá nhân nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước
ngoài; giữa các bên thừa kế là công dân, tổ chức Việt Nam nhưng căn cứ xác lập, thay
đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài
sản thừa kế tồn tại ở nước ngoài.
1.2 Những nguyên tắc pháp luật thừa kế ở Việt Nam
Những nguyên tắc pháp luật thừa kế ở Việt Nam được áp dụng chung cho hai
hình thức thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật, chúng đã xuất hiện rất sớm
trong những văn bản pháp luật nước ta. Chính những nguyên tắc pháp luật như thế đã
cho thấy được những bản chất và đặc trưng pháp luật về thừa kế ở nước ta. Nhìn
chung, quan hệ thừa kế ở nước ta có những nguyên tắc sau:
1.2.1 Nguyên tắc tôn trọng ý chí của người có quyền thừa kế
Người có quyền thừa kế theo pháp luật Việt Nam là công dân, cơ quan, tổ chức.
Quyền thừa kế thuộc về cá nhân được thể hiện theo hai chủ thể nhất định, đó là chủ thể
để lại di sản và chur thể hưởng di sản. Quyền thừa kế thuộc về cơ quan, tổ chức theo
một chủ thể nhất định, đó là chủ thể hưởng di sản (chỉ đối với thừa kế theo di chúc).
- Đối với người để lại di sản, với tư cách là chủ sở hữu hợp pháp tài sản của
mình thì người để lại di sản có quyền định đoạt tài sản của mình trước khi chết bằng
việc lập di chúc. Di chúc là thể hiện ý chí của mình trong việc định đoạt tài sản trước
khi chết nên được pháp luật bảo vệ, tôn trọng. Tuy nhiên, di chúc để lại cũng phải phù
11
Điều 758 Bộ luật dân sự năm 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 14
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
hợp với những quy định điều kiện của pháp luật đặt ra. Tuy ý chí của người lập di chúc
được bảo vệ và tôn trọng nhưng quyền định đoạt tài sản của người có di sản không là
tuyệt đối (thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc).
Quyền tự do ý chí của người để lại di sản không những thể hiện trong việc lập
di chúc để định đoạt tài sản của mình mà còn có thể không để lại di chúc khi họ chết
và tài sản đó sẽ được chia cho những người có quyền hưởng thừa kế theo pháp luật.
- Đối với người hưởng di sản, pháp luật Việt Nam quy định người thừa kế có
quyền nhận hoặc từ chối nhận di sản thừa kế. Người thừa kế có quyền từ chối nhận di
sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của
mình đối với người khác; Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản; người
từ chối phải báo cho những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia
di sản, cơ quan công chứng hoặc Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có địa
điểm mở thừa kế về việc từ chối nhận di sản; Thời hạn từ chối nhận di sản là sáu
tháng, kể từ ngày mở thừa kế. Sau sáu tháng kể từ ngày mở thừa kế nếu không có từ
chối nhận di sản thì được coi là đồng ý nhận thừa kế 12. Quyền từ chối nhận di sản
được pháp luật cho phép nhưng phải phù hợp với những quy định trên. Nhưng nếu từ
chối nhận di sản để trốn tránh nghĩa vụ thì pháp luật không cho phép13.
Bên cạnh đó, người thừa kế theo di chúc cũng có thể từ chối nhận di sản thừa
kế. Trong trường hợp người thừa kế theo di chúc đồng thời là người thuộc hàng thừa
kế theo pháp luật thì họ có thể:
+ Chỉ từ chối thừa kế theo di chúc mà không từ chối quyền hưởng thừa kế theo
phấp luật, nếu di sản thừa kế theo pháp luật, người này có quyền nhận phần di sản
được thừa kế theo pháp luật.
+ Chỉ từ chối hưởng thừa kế theo pháp luật mà không từ chối hưởng thừa kế
theo di chúc.
+ Từ chối cả thừa kế theo di chúc và theo pháp luật.
1.2.2 Nguyên tắc bảo đảm quyền bình đẳng của công dân về thừa kế
Trong chế độ thực dân phong kiến, người phụ nữ luôn bị hạ thấp hơn so với
người đàn ông. Họ luôn bị đối xử không công bằng về mọi phương diện của xã hội lẫn
những quy định pháp luật khắc khe dành cho họ. Theo pháp luật phong kiến thì
khuynh hướng trọng nam, khinh nữ là tất yếu, vì người đàn ông luôn giữ một vị trí
quan trọng trong gia đình cũng như trong quan hệ xã hội, chính vì thế người phụ nữ
12
13
Điều 642 Bộ luật dân sự 2005.
Phùng Trung Tập: Luật thừa kế Việt Nam, Nxb Hà Nội, năm 2008, trang 8-9.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 15
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
không được bảo vệ tôn trọng. Cũng từ đó quyền thừa kế của người phụ nữ bị nhiều
hạn chế và được coi là người ngoại tộc.
Khi chế độ xã hội chủ nghĩa được thành lập, quyền của người phụ nữ luôn được
bảo vệ, quyền bình đẳng giữa vợ và chồng trong việc để lại di sản thừa kế theo pháp
luật quy định đã loại bỏ được vai trò gia trưởng của người đàn ông. Theo đó, vợ,
chồng có quyền thừa kế tài sản của nhau14. Những quy định đó đã bảo đảm quyền bình
đẳng của vợ chồng trong việc để lại di sản thừa kế và nhận thừa kế.
Bên cạnh đó, pháp luật Việt Nam quy định các con trong một gia đình không
phân biệt nam, nữ, độ tuổi, có hay không có năng lực hàng vi dân sự đều được thừa kế
những phần ngang nhau nếu được hưởng thừa kế theo pháp luật. Pháp luật còn quy
định con nuôi có các quyền và nghĩa vụ như con ruột trong việc nhận di sản thừa kế.
Có thể nhận thấy, nguyên tắc bình đẳng giữa các giữa các chủ thể trong việc để
lại di sản và nhận di sản thừa kế nhằm bảo vệ những quyền và lợi ích chính đáng của
công dân trong quan hệ tài sản, nhằm củng cố tình đoàn kết trong gia đình, dòng họ và
loại trừ tư tưởng trọng nam, khinh nữ, phân biệt đối xử giữa các thành viên trong gia
đình và xã hội15.
1.2.3 Nguyên tắc cá nhân phải còn sống vào thời điểm mở thừa kế
Pháp luật về thừa kế không quy định về độ tuổi cũng như năng lực nhận di sản
thừa kế mà chỉ quy định quyền cá nhân được hưởng di sản. Như vậy, người có hay
không có năng lực hành vi dân sự cũng được hưởng thừa kế nếu họ dược hưởng theo
đúng quy định của pháp luật.
Pháp luật cũng công nhận quyền thừa kế của người không có năng lực pháp luật
như trường hợp người đã thành thai nhưng chưa sinh ra. Bởi vì, theo quy định pháp
luật Việt Nam thì “Năng lực pháp luật dân sự của cá nhân có từ khi người đó sinh ra
và chấm dứt khi người đó chết”16. Như vậy, khi phân chia di sản nếu có người thừa kế
cùng hàng đã thành thai nhưng chưa sinh ra thì phải dành lại một phần di sản bằng
phần mà người thừa kế khác được hưởng, để nếu người thừa kế đó còn sống khi sinh
ra, được hưởng; nếu chết trước khi sinh ra thì những người thừa kế khác được
hưởng17.
Qua đó, nguyên tắc này loại trừ của những người có quyền thừa kế di sản của
nhau nhưng đều chết trước trong cùng một thời điểm hoặc chết trước người để lại di
14
15
16
17
Khoản 1 Điều 31 Luật hôn nhân và gia đình năm 2000.
Phùng Trung Tập: Luật thừa kế Việt Nam. Nxb Hà Nội, năm 2008, trang 12.
Khoản 3 Điều 14 Bộ luật dân sự năm 2005.
Khoản 1 Điều 685 Bộ luật dân sự năm 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 16
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
sản thừa kế thì họ không được thừa kế di sản. Bên cạnh đó, pháp luật cũng quy định
những trường hợp bị tước quyền thừa kế, từ chối nhận di sản thừa kế hợp pháp thì
cũng không được nhận di sản thừa kế và người thừa kế không được nhường quyền
thừa kế cho người khác nhận di sản.
1.2.4 Nguyên tắc người thừa kế có các quyền và nghĩa vụ về tài sản do người chết
để lại
Người thừa kế có các quyền và nghĩa vụ về tài sản do người chết để lại “người
hưởng thừa kế có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ tài sản do người chết để lại” 18. Theo
quy định này, thì việc thực hiện nghĩa vụ về tài sản do người chết để lại thuộc về người
hưởng di sản thừa kế. Nghĩa vụ tài sản do người chết để lại mà người hưởng di sản
thực hiện được hiểu là người thừa kế kế quyền tài sản, đồng thời phải thực hiện nghĩa
vụ về tài sản của người chết để lại bằng chính tài sản của người chết đó và chỉ thực
hiện trong phạm vi giá trị tài sản được nhận. Và người thừa kế không phải là người thứ
ba thực hiện nghĩa vụ mà người thừa kế thực hiện nghĩa vụ của người chết để lại bằng
chính tài sản của người chết đó. Người thừa kế không phải thực hiện nghĩa vụ về tài
sản của người chết để lại nếu người đó từ chối nhận di sản thừa kế theo đúng quy định
của pháp luật. Còn người thứ ba thực hiện nghĩa vụ thì phải thực hiện chính bằng tài
sản và công sức của mình một cách đầy đủ cho bên có quyền. Nguyên tắc thực hiện
nghĩa vụ do người chết để lại mà người thừa kế tiến hành chỉ thuộc phạm vi tài sản và
quyền về tài sản do người chết để lại19.
Trên đây là những nguyên tắc cơ bản điều chỉnh quan hệ thừa kế Việt Nam.
Ngoài những nguyên tắc cơ bản đó thì trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài còn
có các nguyên tắc đặc thù riêng. Tuy nhiên các nguyên tắc đặc thù đó cũng phải tuân
thủ những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam trong quan hệ thừa kế.
1.3 Các nguyên tắc chọn luật giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế
Như đã đề cập, quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài thường được điều chỉnh
bởi nhiều hệ thống pháp luật khác nhau, do đó, mỗi hệ thống pháp luật có cách chọn
luật cũng rất khác nhau. Nhưng có thể nhìn nhận rằng trong quan hệ dân sự có yếu tố
nước ngoài nói chung và trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng thì việc
chọn luật chủ yếu vào những nguyên tắc cơ bản sau:
1.3.1 Nguyên tắc hệ thuộc Luật quốc tịch
Hệ thuộc Luật quốc tịch được hiểu là luật của nước mà đương sự là công dân.
18
19
Khoản 1 Điều 637 Bộ luật dân sự năm 2005.
Phùng Trung Tập: Luật Thừa kế Việt Nam, Nxb Hà Nội, năm 2008, trang 15.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 17
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
Nó là một dạng của hệ thuộc Luật nhân thân. Trong quan hệ thừa kế thì hệ thuộc Luật
quốc tịch chỉ áp dụng trong trường hợp thừa kế tài sản là động sản. Theo đó, khi một
quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài phát sinh giữa công dân nước nào thì pháp luật
của nước đó sẽ được đưa ra áp dụng để điều chỉnh. Như vây, đặc điểm của nguyên tắc
này phải xác định được quốc tịch của công dân trong quan hệ thừa kế. Nguyên tắc hệ
thuộc Luật quốc tịch được một số nước áp dụng như Pháp, Đức, Italia, Tây Ban Nha,
Bồ Đào Nha, Nhật Bản, Cuba... và ở Việt Nam nguyên tắc Luật quốc tịch cũng được
pháp luật ghi nhận trong một số văn bản, trong đó có quan hệ thừa kế có yếu tố nước
ngoài như:
“Thừa kế theo pháp luật phải tuân theo pháp luật của nước mà người để lại di
sản thừa kế có quốc tịch trước khi chết20.
Di sản không có người thừa kế là động sản thuộc về Nhà nước mà người để lại
di sản thừa kế có quốc tịch trước khi chết21.
Năng lực lập di chúc, thay đổi và hủy bỏ di chúc phải tuân theo pháp luật của
nước mà người lập di chúc là công dân”22.
Tóm lại, nguyên tắc Luật quốc tịch nhằm mục đích bảo vệ quyền lợi của công dân
mình không phụ thuộc vào nơi cư trú của công dân.
1.3.2 Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi cư trú
Đây cũng là một dạng của nguyên tắc hệ thuộc Luật nhân thân. Theo đó, hệ
thuộc Luật nơi cư trú là luật mà đương sự có nơi cư trú. Khi xét về mặt nội dung nơi
cư trú trong luật của các nước hoàn toàn không giống nhau, tùy điều kiện từng nước và
tùy từng trường hợp cụ thể có thể luật nơi cư trú là luật nơi cư trú cuối cùng hoặc nơi
thường trú cuối cùng của đương sự23.
Ở Việt Nam, ngoài việc áp dụng nguyên tắc hệ thuộc Luật quốc tịch thì nguyên
tắc hệ thuộc Luật nơi cư trú cũng được pháp luật quy định trong một số trường hợp
như người để lại tài sản không có quốc tịch hoặc có hai hay nhiều quốc tịch: “... pháp
luật áp dụng đối với người không quốc tịch là pháp luật của nước nơi người đó cư
trú;... pháp luật áp dụng đối với người nước ngoài có hai hay nhiều quốc tịch nước
ngoài là pháp luật của nước mà người đó có quốc tịch và cư trú vào thời điểm phát
20
21
22
23
Khoản 1 Điều 767 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 4 Điều 767 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 1 Điều 768 Bộ luật dân sự 2005.
Diệp Ngọc Dũng - Cao Nhất Linh: Tập bài giảng Tư pháp quốc tế , Khoa Luật - Đại học Cần Thơ, năm
2002, trang 20.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 18
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
sinh quan hệ dân sự;...”24
Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi cư trú được sử dụng trong hệ thống pháp luật của
một số nước trên thế giới như Anh, Mỹ, Na Uy, Đan Mạch và một số nước Mỹ latinh
như Braxin, Nicaragoa...
Tuy nhiên, có một số nước sử dụng cả hai nguyên tắc hệ thuộc Luật quốc tịch
và nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi cư trú để áp dụng như Áo, thụy Sỹ, Chi Lê, Mêhicô,
Pêru... với mục đích người nước ngoài phụ thuộc vào luật của nước mình, đồng thời
buộc tất cả các công dân nước mình sống ở nước ngoài cũng phải phụ thuộc vào nước
mình.
1.3.3 Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi có vật
Theo nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi có vật (tài sản) thì vật ở nước nào thì áp
dụng pháp luật ở nước đó để giải quyết. Trong quan hệ thừa kế thì hệ thuộc Luật nơi
có vật được áp dụng để giải quyết về thừa kế tài sản là bất động sản. Như vậy, theo
nguyên tắc này thì việc giải quyết thừa kế là bất động sản, phải căn cứ vào luật của
nước nơi có bất động sản đó. Pháp luật Việt Nam quy định, quyền thừa kế đối với bất
động sản phải tuân theo pháp luật của nước nơi có bất động sản đó25. Bên cạnh đó, hệ
thuộc Luật nơi có vật cũng áp dụng cả trong trường hợp thừa kế bất động sản mà
không có người hưởng thừa kế. Nhìn chung, trong trường hợp này các nước thường
quy định tài sản đó thuộc sở hữu của nhà nước. Theo pháp luật Việt Nam quy định, di
sản không có người thừa kế là bất động sản thuộc về Nhà nước nơi có bất động sản
đó26. Còn đối với động sản thuộc về Nhà nước mà người để lại di sản thừa kế có quốc
tịch trước khi chết.
Ngoài ra, nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi có vật được áp dụng để định danh tài
sản. Trong quan hệ thừa kế việc định danh tài sản rất quan trọng, khi xác định được tài
sản đó là động sản hay bất động sản thì việc áp dụng pháp luật sẽ được dễ dàng hơn.
Do đó, trong trường hợp định danh tài sản pháp luật Việt Nam quy định, việc phân biệt
tài sản là động sản hoặc bất động sản được xác định theo pháp luật của nước nơi có
tài sản27.
Tóm lại, nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi có vật áp dụng trong quan hệ thừa kế tài
sản là bất động sản bảo vệ được lợi ích của công dân mình và tài sản của đất nước.
1.3.4 Nguyên tắc hệ thuộc Luật tòa án
24
25
26
27
Khoản 1, 2 Điều 760 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 2 Điều 767 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 3 Điều 767 Bộ luật dân sự 2005.
Khoản 3 Điều 766 Bộ luật dân sự 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 19
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
Hệ thuộc Luật tòa án là luật của nước nơi có tòa án có thẩm quyền giải quyết vụ
việc. Theo đó, khi tòa án của một nước nào thụ lý giải quyết thì tòa án đó sử dụng
chính luật của nước mình để áp dụng. Như vậy, nếu tòa án Việt Nam thụ lý thì tòa án
sẽ sử dụng pháp luật của Việt Nam giải quyết. Tuy nhiên, cũng có một số ngoại lệ
không áp dụng nguyên tắc hệ thuộc Luật tòa án:
- Khi các Hiệp định quốc tế và luật trong nước có quy định rằng có thể áp dụng
hình thức tố tụng nước ngoài.
- Khi luật trong nước có quy định năng lực hành vi tố tụng của những người
trong các vụ án dân sự hoặc có thể xác định theo Luật tòa án hoặc có thể xác định theo
Luật nhân thân28.
Nhìn chung, trong pháp luật các nước đều ghi nhận nguyên tắc này. Đây là
nguyên tắc được sử dụng phổ biến nhất trong việc giải quyết những vấn đề về tố tụng.
1.3.5 Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi thực hiện hành vi
Nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi thực hiện hành vi được hiểu là hành vi thực hiện
ở nước nào sẽ được điều chỉnh theo pháp luật của nước đó. Trong quan hệ thừa kế có
yếu tố nước ngoài thì nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi thực hiện hành vi thường được áp
dụng để điều chỉnh về thừa kế theo di chúc. Theo pháp luật Việt Nam quy định, hình
thức của di chúc phải tuân theo pháp luật của nước nơi lập di chúc 29. Như vậy, nếu di
chúc lập tại Việt Nam thì phải tuân theo luật Việt Nam về hình thức của di chúc đó.
Nhìn chung, việc áp dụng hệ thuộc Luật nơi thực hiện hành vi tạo điều kiện cho các
nước có di chúc được lập dễ dàng trong việc xác định tính hợp pháp của hình thức di
chúc.
Trên đây là những nguyên tắc chọn luật điều chỉnh cơ bản trong quan hệ thừa
kế có yếu tố nước ngoài, mỗi nguyên tắc đều có quy định riêng về cách chọn luật
nhưng tất cả đều có quan hệ với nhau tạo cơ sở cho việc giải quyết xung đột về thừa kế
giữa các quốc gia với nhau. Ngoài những nguyên tắc đặc thù trong quan hệ thừa kế có
yếu tố nước ngoài thì nguồn luật áp dụng để điều chỉnh các quan hệ thừa kế đó cũng
có vai trò quan trọng.
1.4 Nguồn luật áp dụng điều chỉnh quan hệ thừa kế trong Tư pháp quốc tế Việt
Nam
Nguồn của luật là nơi chứa đựng những nguyên tắc và các quy phạm pháp luật
28
29
Diệp Ngọc Dũng - Cao Nhất Linh: Tập bài giảng Tư pháp quốc tế, Khoa Luật - Đại học Cần Thơ, năm 2002,
trang 22.
Khoản 2 Điều 768 Bộ luật dân sự 2005.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 20
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
để điều chỉnh một quan hệ xã hội. Trong quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài nói
chung và quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng thì nguồn luật điều chỉnh
quan hệ đó chủ yếu là Điều ước quốc tế, pháp luật quốc gia, pháp luật nước ngoài và
tập quán quốc tế. Trong đó, Điều ước quốc tế và pháp luật quốc gia được xem là hai
nguồn luật cơ bản bản nhất trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài.
1.4.1 Điều ước quốc tế
Điều ước quốc tế là văn bản pháp luật quốc tế, nó là sự thỏa thuận giữa các
quốc gia với nhau để xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các chủ
thể khi tham gia vào Điều ước quốc tế đó. Điều ước quốc tế là một nguồn quan trọng
của pháp luật quốc gia. Khi một quan hệ pháp luật phát sinh giữa các quốc gia với
nhau thì Điều ước quốc tế sẽ được ưu tiên áp dụng trước pháp luật quốc gia. Điều ước
quốc tế không chỉ điều chỉnh một quan hệ phát sinh mà có thể điều chỉnh nhiều vấn đề
khác nếu được các chủ thể tham gia điều ước thỏa thuận. Như vậy, để xác định một
Điều ước quốc tế có phải là một nguồn của pháp luật quốc gia thì phải căn cứ vào đối
tượng điều chỉnh của Điều ước quốc tế đó khi mà quốc gia đó đã tham gia vào. Vì vậy,
các Điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia có các quy phạm điều chỉnh về thừa kế
được xem là nguồn luật điều chỉnh về quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài.
Hiện nay, Việt Nam đã ký kết rất nhiều các Điều ước quốc tế song phương và đa
phương với các nước trên thế giới nhằm điều chỉnh nhiều lĩnh vực trong xã hội, bên
cạnh đó là những quy định về thừa kế có yếu tố nước ngoài chủ yếu là các Hiệp định
tương trợ tư pháp. Nội dung của các hiệp định này thường không quy định việc giải
quyết quyền và nghĩa vụ của các bên mà chỉ đưa ra những nguyên tắc chọn pháp luật
để áp dụng. Các nguyên tắc và quy định trong Hiệp định tương trợ tư pháp mà Việt
Nam đã ký kết với các nước là cơ sở pháp lý cho Việt Nam và các nước ký kết thực
hiện việc điều chỉnh thừa kế có yếu tố nước ngoài.
1.4.2 Pháp luật Việt Nam
Đây là nguồn luật quan trọng bên cạnh những Điều ước quốc tế. Pháp luật Việt
Nam quy định về thừa kế có yếu tố nước ngoài không ở một văn bản pháp luật cụ thể
mà chủ yếu nằm rãi rác trong các văn bản pháp luật khác nhau. Đó là những hệ thống
pháp luật thành văn và chủ trong các văn bản sau: Hiến pháp đây được xem là đạo luật
cơ bản và là đạo luật có giá trị pháp lý cao nhất của pháp luật Việt Nam. Qua các thời
kỳ phát triển, đất nước ta đã trãi qua bốn Hiến pháp: Hiến pháp năm 1946, 1959, 1980
và Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) các Hiến pháp đều thể hiện
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 21
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
nguyên tắc Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu và quyền thừa kế của công dân. Hiến pháp
quy định những nguyên tắc chung về thừa kế và các nguyên tắc đó đã được pháp điển
hóa trong một số văn bản quy phạm pháp luật khác, cụ thể trong Bộ luật dân sự mà
nhà nước đã ban hành năm 2005. Bộ luật dân sự năm 2005 đã khẳng định quyền thừa
kế tài sản của công dân luôn được bảo hộ và không ngừng được thay đổi với quá trình
phát triển của xã hội. Trong đó, quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài cũng được chú
trọng nhiều hơn. Bộ luật dân sự năm 2005 thay thế cho Bộ luật dân sự 1995 cũng đã
dành Phần thứ bảy quy định về các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài, trong đó
Điều 767 và Điều 768 quy định về quan hệ thừa kế theo di chúc và pháp luật có yếu tố
nước ngoài. Và các quan hệ đó đã được Nghị định 138 năm 2006 hướng dẫn chi tiết để
làm rõ thêm về quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài và thừa kế có yếu tố nước ngoài.
Bên cạnh các văn bản pháp luật nói trên, thì quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài
cũng được quy định trong một số văn bản pháp luật do cơ quan nhà nước có thẩm
quyền ban hành như Luật đất đai năm 2003 (sửa đổi, bổ sung năm 2009), Luật nhà ở
năm 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2009)...
1.4.3 Pháp luật nước ngoài
Khác với Điều ước quốc tế và pháp luật quốc gia, pháp luật nước ngoài được
xem là nguồn để áp dụng điều chỉnh các quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài khi
được pháp luật Việt Nam cho phép. Như vậy, theo quy định của pháp luật dân sự Việt
Nam, pháp luật nước ngoài được áp dụng để điều chỉnh quan hệ dân sự có yếu tố nước
ngoài nói chung và quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng nếu được pháp luật
Việt Nam quy định hoặc có Điều ước quốc tế mà Việt Nam đã ký kết với các nước dẫn
chiếu đến hoặc có sự thỏa thuận giữa các quốc gia với nhau áp dụng pháp luật nước
ngoài đó. Nhưng việc áp dụng hoặc hậu quả của việc áp dụng pháp luật nước ngoài đó
phải không trái với những nguyên tắc của cơ bản và quy định của pháp luật Việt Nam.
1.4.4 Tập quán quốc tế
Tập quán quốc tế là những quy tắc xử sự được hình thành trong một thời gian
dài, được áp dụng khá liên tục và một cách có hệ thống, đồng thời được sự thừa nhận
đông đảo của các quốc gia30. Tập quán quốc tế được xem là nguồn của tư pháp quốc tế.
Nhưng trong quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài nói chung và quan hệ thừa kế có
yếu tố nước ngoài nói riêng thì không phải tập quán quốc tế nào cũng được xem là
nguồn để điều chỉnh. Theo pháp luật Việt Nam, khi một quan hệ pháp luật thừa kế phát
30
Bùi Xuân Nhự (chủ biên): Giáo trình Tư pháp quốc tế, Nxb Tư pháp, Hà Nội, năm 2004, trang 25.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 22
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
sinh theo tập quán của một nước nào đó sẽ được áp dụng và hậu quả của việc áp dụng
đó không trái với những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam thì cũng được coi
là một nguồn để điều chỉnh quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài.
Qua phân tích, có thể nhận thấy những quy định về thừa kế trong pháp luật Việt
Nam luôn bảo vệ quyền thừa kế của công dân mình cũng như công dân các nước khác
khi tham gia vào quan hệ thừa kế, đó là cơ sở để công dân yên tâm tạo ra nhiều của cải
cho gia đình và xã hội.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 23
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
CHƯƠNG 2
CƠ SỞ PHÁP LÝ ĐIỀU CHỈNH XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ
THEO PHÁP LUẬT TRONG TƯ PHÁP QUỐC TẾ VIỆT NAM
2.1 Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế theo pháp luật trong các hiệp định
tương trợ tư pháp mà Việt Nam ký kết
Ngày nay, không một quốc gia nào có thể tồn tại và phát triển một cách biệt lập
mà không có quan hệ với các quốc gia khác. Nói cách khác quan hệ hợp tác quốc tế
không chỉ là nhu cầu nội tại thiết thực của bản thân mỗi quốc gia nhằm thúc đẩy mạnh
mẽ sự phát triển kinh tế - xã hội ở mỗi nước, mà còn là trách nhiệm - nghĩa vụ của các
quốc gia xét dưới góc độ pháp luật quốc tế. Tương trợ tư pháp quốc tế là một biểu hiện
của nguyên tắc về nghĩa vụ hợp tác giữa các quốc gia - một trong các nguyên tắc cơ
bản của Luật quốc tế hiện đại. Thấy được tầm quan trọng như vậy nên Việt Nam luôn
tạo cho mình một quan hệ quốc tế rộng, do đó đã không ngừng ký kết các hiệp định
tương trợ với các nước.
Tính đến nay, Việt Nam đã ký nhiều hiệp định tương trợ tư pháp với các nước
trong đầy đủ các lĩnh vực dân sự, thương mại, hình sự, dẫn độ, chuyển giao người bị
kết án. Bên cạnh đó, Việt Nam cũng đã ký hiệp định về lãnh sự với nhiều quốc gia
khác. Các hiệp định tương trợ tư pháp này được ký kết với các nước mà có nhiều công
dân Việt Nam sinh sống và các nước có nhiều công dân sinh sống ở Việt Nam. Trong
đó, Việt Nam ký kết với một số nước tiêu biểu như Trung Quốc, Ba Lan, Mông Cổ...31
Có thể nói rằng, trong các hiệp định này, vấn đề thừa kế có yếu tố nước ngoài
đã được cụ thể hóa thành một hệ thống các quy phạm khá đầy đủ điều chỉnh kịp thời
các quan hệ thừa kế nói chung và quan hệ thừa kế theo pháp luật nói riêng phát sinh
giữa các nước với nhau.
Nguyên tắc chỉ đạo trong vấn đề thừa kế được ghi nhận trong các hiệp định
tương trợ tư pháp này là nguyên tắc bình đẳng giữa công dân các bên trong quan hệ
thừa kế. Nguyên tắc này biểu hiện cụ thể như sau: Công dân của nước ký kết này có
quyền thừa kế tài sản trên lãnh thổ của nước ký kết kia như công dân của nước ký kết
kia, công dân nước ký kết này bình đẳng với công dân nước ký kết kia trong việc lập
hoặc hủy bỏ di chúc đối với tài sản đang có và các quyền cần thực hiện ở nước ký kết
kia, cũng như về khả năng được nhận tài sản hoặc các quyền theo cùng những điều
31
Xem Phụ lục 1: Danh mục một số nước Việt Nam ký hiệp định tương trợ tư pháp.
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 24
SVTH: Dương Ngọc Sử
Thừa kế theo pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam
Luận văn
kiện mà nước ký kết kia dành cho công dân của nước mình...
Nhìn chung, theo các hiệp định tương trợ tư pháp, việc giải quyết các quan hệ
thừa kế có yếu tố nước ngoài được các bên thỏa thuận khá cụ thể và rõ ràng. Các quy
định về thừa kế trong các hiệp định tương trợ tư pháp không giải quyết trực tiếp quyền
thừa kế mà nó chỉ hướng dẫn cho các nước ký kết cần phải áp dụng pháp luật của nước
ký kết nào để điều chỉnh quan hệ thừa kế phát sinh đó. Có thể nói nội dung của các
hiệp định tương trợ tư pháp về quan hệ thừa kế nói chung chứa các quy phạm xung đột
thống nhất.
Theo các hiệp định tương trợ tư pháp, di sản thừa kế theo pháp luật cũng được
các bên ký kết thỏa thuận trong việc định danh tài sản thừa kế và nó được chia di sản
thành động sản và bất động sản. Việc định danh di sản đó là động sản hay bất động sản
còn phải căn cứ vào quy định pháp luật của quốc gia ký kết mà có tài sản thừa kế nằm
trên quốc gia đó.
Ví dụ: - Hiệp định tương trợ tư pháp về dân sự và hình sự giữa Việt Nam và
Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào, khoản 3 Điều 36 có quy định “Việc phân biệt di sản
là động sản hoặc bất động sản tuân theo pháp luật của Nước ký kết nơi có di sản”...
- Hoặc hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam và Liên bang Nga,
khoản 3 Điều 39 cũng có quy định “Việc phân biệt di sản là động sản hay bất động
sản được xác định theo pháp luật của Bên ký kết nơi có di sản”...
Như vậy, có thể thấy các hiệp định tương trợ tư pháp về quan hệ thừa kế mà
Việt Nam ký kết với các nước hữu quan trong việc định danh tài sản, các quốc gia đã
chọn nguyên tắc hệ thuộc Luật nơi có vật để điều chỉnh vấn đề đó. Tóm lại, việc phân
biệt động sản hay bất động sản các hiệp định tương trợ tư pháp ghi nhận nguyên tắc:
Pháp luật của nước ký kết nơi có tài sản thừa kế là pháp luật được áp dụng. Như vậy,
nếu tài sản thừa kế nằm trên lãnh thổ Việt Nam, pháp luật Việt Nam sẽ được áp dụng
để xác định động sản và bất động sản. Nếu tài sản thừa kế nằm ở nước ngoài hữu quan
thì áp dụng pháp luật của nước đó.
Cùng với các quy định trong các hiệp định lãnh sự, các hiệp định tương trợ tư
pháp mà Việt Nam đã ký kết đều nhằm mục đích bảo vệ quyền thừa kế và tài sản thừa
kế của công dân của các nước hữu quan. Tuy nhiên, điểm quan trọng nhất trong các
hiệp định tương trợ tư pháp về dân sự, hôn nhân - gia đình, hình sự là chúng đã ghi
nhận các quy phạm xung đột nhằm giải quyết xung đột về pháp luật thừa kế.
Căn cứ vào những quy định trong các hiệp định tương trợ tư pháp mà Việt Nam
GVHD: Ths Diệp Ngọc Dũng
Trang 25
SVTH: Dương Ngọc Sử
