LUẬN văn LUẬT tư PHÁP VAI TRÒ và TRÁCH NHIỆM của xã hội TRONG PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT


LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
NIÊN KHÓA: 2008 - 2012

VAI TRÒ VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA XÃ HỘI
TRONG PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG

Giáo viên hướng dẫn:
Nguyễn Hữu Lạc

Sinh viên thực hiện:
Nguyễn Thị Quyền Trang
MSSV: 5085852
Lớp: Luật Tư pháp 2-k34

Cần Thơ, tháng 4 năm 2012


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN


. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................

. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN PHẢN BIỆN


. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................

. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................
. ...........................................................................................................................................


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1
CHƯƠNG 1................................................................................................................4
NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CHUNG VỀ THAM NHŨNG VÀ PHÒNG, CHỐNG
THAM NHŨNG.........................................................................................................4
1.1. Khái niệm về tham nhũng ..................................................................................4
1.1.1. Định nghĩa tham nhũng................................................................................4
1.1.2. Đặc điểm của tham nhũng............................................................................5
1.1.3. Nguyên nhân và hậu quả của tham nhũng ..................................................8
1.1.3.1. Nguyên nhân của tham nhũng...............................................................8
1.1.3.2. Hậu quả của tham nhũng ....................................................................11
1.1.4. Phân loại tham nhũng ................................................................................12
1.2. Khái niệm về phòng, chống tham nhũng ........................................................14
1.2.1. Khái niệm phòng, chống tham nhũng .......................................................14
1.2.2. Nguyên tắc đấu tranh phòng, chống tham nhũng.....................................14
1.2.3. Biện pháp đấu tranh phòng, chống tham nhũng.......................................15
CHƯƠNG 2..............................................................................................................19
VAI TRÒ VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA XÃ HỘI TRONG PHÒNG, CHỐNG THAM
NHŨNG....................................................................................................................19
2.1. Vai trò và trách nhiệm của Mặt trận tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành
viên trong phòng, chống tham nhũng .....................................................................19
2.1.1. Vị trí, chức năng và nhiệm vụ của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ..............19

2.1.2. Vai trò, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành
viên trong phòng, chống tham nhũng..................................................................21
2.1.2.2. Phối hợp trong tuyên truyền, vận động nhân dân tham gia phòng,
chống tham nhũng ............................................................................................21
2.1.2.3. Phối hợp trong hoạt động giám sát việc thực hiện pháp luật về phòng,
chống tham nhũng ............................................................................................22


2.1.2.4. Phối hợp cung cấp thông tin, thực hiện các biện pháp phòng, chống
tham nhũng, xác minh, xử lý người có hành vi tham nhũng, vụ việc tham
nhũng.................................................................................................................23
2.1.2.5. Phối hợp trong phòng, chống tham nhũng thông qua hiệp thương bầu
cử đại biểu Quốc hội, đại biểu Hội đồng nhân dân, tuyển chọn Thẩm phán,
Kiểm sát viên, giới thiệu Hội thẩm Toà án nhân dân......................................24
2.1.2.6. Phối hợp trong xây dựng văn bản quy phạm pháp luật về phòng,
chống tham nhũng ............................................................................................25
2.2. Vai trò và trách nhiệm của báo chí trong phòng, chống tham nhũng.............25
2.2.1. Báo chí và các loại hình báo chí .................................................................26
2.2.2. Vai trò và trách nhiệm của báo chí trong phòng, chống tham nhũng ......26
2.2.2.1. Tuyên truyền, động viên nhân dân tham gia phòng, chống tham
nhũng.................................................................................................................27
2.2.2.2. Việc thu thập, cung cấp thông tin về vụ việc có dấu hiệu tham nhũng
...........................................................................................................................32
2.2.2.3. Việc đưa tin của cơ quan báo chí, nhà báo về phòng, chống tham
nhũng.................................................................................................................32
2.3. Vai trò và trách nhiệm của doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp, hiệp hội
ngành nghề trong phòng chống tham nhũng ..........................................................34
2.4. Trách nhiệm của Ban thanh tra nhân dân trong đấu tranh phòng, chống
tham nhũng ..............................................................................................................36
2.5. Vai trò và trách nhiệm của công dân trong phòng, chống tham nhũng..........37

CHƯƠNG 3..............................................................................................................40
THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ TRONG
ĐẤU TRANH PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG................................................40
3.1. Thực trạng tham nhũng hiện nay ở nước ta ....................................................40
3.2. Thực tiễn công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng của xã hội..............43
3.2.1. Những kết qủa đạt được trong công tác đấu tranh phòng, chống tham
nhũng ....................................................................................................................43
3.2.2. Những hạn chế, yếu kém trong công tác đấu tranh phòng, chống tham
nhũng ....................................................................................................................45
3.2.3. Nguyên nhân của những hạn chế, yếu kém trong công tác đấu tranh


phòng, chống tham nhũng ...................................................................................47
3.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng 48
3.3.1. Giải pháp nâng cao vai trò của xã hội trong phòng, chống tham nhũng .48
3.3.1.1. Nâng cao vai trò của quần chúng nhân dân trong đấu tranh phòng
chống tham nhũng ............................................................................................48
3.3.1.2. Nâng cao vai trò của báo chí trong đấu tranh phòng chống tham
nhũng.................................................................................................................50
3.3.1.3. Xây dựng chính sách bảo vệ những người cung cấp thông tin về vụ
việc tham nhũng và tham gia đấu tranh phòng chống tham nhũng...............51
3.3.1.4. Xây dựng chế độ ưu đãi, biểu dương, khen thưởng những người có
thành tích tốt trong đấu tranh phòng chống tham nhũng ..............................52
3.3.1.5.Từng bước xây dựng văn hoá chống tham nhũng trong toàn xã hội...
...........................................................................................................................52
3.3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng, chống tham
nhũng ....................................................................................................................51
KẾT LUẬN ..............................................................................................................58

Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Quá trình thực hiện công cuộc đổi mới đất nước cùng với xu thế mở cửa thị
trường và hội nhập quốc tế của đất nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn về mọi
mặt. Những kết quả đạt được từ việc đổi mới hệ thống chính trị, cơ chế quản lý kinh
tế, cải cách hành chính, cải cách tư pháp, hoàn thiện hệ thống pháp luật và hội nhập
quốc tế đã tạo ra tiền đề quan trọng và tạo đà thuận lợi cho việc thực hiện mục tiêu
phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tuy nhiên, cùng với những thành tựu tích cực
đã đạt được, tình hình xã hội cũng bộc lộ những tiêu cực rất nghiêm trọng, đặc biệt là
nạn tham nhũng. Tham nhũng đang trở thành một vấn nạn mang tính toàn cầu, tác hại
của tham nhũng gây ra đã không dừng lại ở phương diện thiệt hại về vật chất với hàng
ngàn tỷ đồng mà còn là một nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế – chính trị, gây mất đoàn
kết nội bộ, làm giảm sút lòng tin của nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý
của Nhà nước, tiềm ẩn các xung đột lợi ích, làm tăng thêm khoảng cách giàu nghèo.
Hậu quả do tham nhũng gây ra là rất nguy hại, to lớn. Vì vậy, việc phòng, chống tham
nhũng hiện nay ở nước ta đang trở nên hết sức quan trọng và cấp thiết.
Trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay, tình hình tham nhũng vẫn đang diễn biến
phức tạp trên nhiều lĩnh vực, đang là một thách thức lớn và có tính nguy hiểm cao.
Cho nên, việc ngăn chặn, từng bước đẩy lùi tham nhũng, loại bỏ dần các cơ hội, điều
kiện phát sinh tham nhũng, góp phần xây dựng bộ máy nhà nước trong sạch, vững
mạnh, hoạt động hiệu quả, đội ngũ cán bộ, công chức liêm chính, lành mạnh hóa các
quan hệ xã hội, củng cố lòng tin của nhân dân, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội đang
là mục tiêu quan trọng của Đảng và Nhà nước ta. Để việc đấu tranh phòng, chống
tham nhũng có hiệu quả cao, đáp ứng được nhu cầu cấp thiết đang đặt ra, phải phát
huy được sức mạnh tổng hợp của toàn bộ hệ thống chính trị và toàn xã hội. Bởi vì, đây
là nhiệm vụ không chỉ của riêng cơ quan, tổ chức nào mà đây là cuộc đấu tranh cần có
sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, các ngành, các cơ quan, tổ chức, cán bộ, đảng viên

và cá nhân trong toàn xã hội.Và, để góp phần tạo nên sức mạnh tổng hợp này, ta không
thể không kể đến vai trò quan trọng và trách nhiệm của xã hội trong công cuộc đấu
tranh phòng, chống tham nhũng. Vai trò và sự tham gia của xã hội trong phòng, chống
tham nhũng là một yếu tố quan trọng trong hệ thống phòng chống tham nhũng. Việc
tìm hiểu về vai trò tích cực và trách nhiệm của xã hội trong việc phát hiện, ngăn ngừa
và tham gia vào phòng, chống tham nhũng giúp ta có thể tìm ra các giải pháp phòng
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

1

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

chống tham nhũng hữu hiệu nhằm đẩy lùi tệ nạn nguy hiểm này. Xuất phát từ các lý do
trên, người viết chọn đề tài “vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống
tham nhũng” làm luận văn tốt nghiệp của mình. Việc phân tích và tìm hiểu về vai trò
và trách nhiệm của xã hội trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng sẽ giúp chúng ta
hiểu rõ bản chất về vai trò, trách nhiệm quan trọng và tầm ảnh hưởng đến việc ngăn
ngừa và chống tham nhũng của xã hội, trên cơ sở đó đề ra những biện pháp đấu tranh
phòng, chống tham nhũng có hiệu quả trong tình hình hiện nay.
2. Mục đích của việc nghiên cứu đề tài
Thông qua đề tài, người viết muốn làm rõ những lí luận chung về tham nhũng
và phòng, chống tham nhũng; nêu lên vai trò tích cực và trách nhiệm của xã hội trong
công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng. Từ đó, đưa ra một số giải pháp nâng cao
vai trò của xã hội trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng và phương hướng đấu
tranh phòng chống tham nhũng có hiệu quả hơn ở Việt Nam hiện nay.
3. Phạm vi nghiên cứu
Về phạm vi nghiên cứu: trên cơ cở là các quy định pháp luật hiện hành về

phòng, chống tham nhũng, các văn bản pháp luật khác có liên quan phục vụ cho việc
nghiên cứu đề tài.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình nghiên cứu, người viết đã vận dụng phương pháp phân tích để
làm sáng tỏ mục đích và đối tượng nghiên cứu của đề tài. Ngoài ra, người viết còn sử
dụng phương pháp so sánh, phương pháp liệt kê, dẫn chứng, tổng hợp, phân tích luật
viết để hoàn thành luận văn.
4. Bố cục đề tài
Kết cấu đề tài “vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham
nhũng”, ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục và danh mục tài liệu tham khảo thì nội
dung chính được chia làm ba chương:
Chương 1: Những vấn đề lí luận chung về tham nhũng và phòng, chống tham
nhũng. Ở chương này, người viết nêu khái quát về khái niệm, đặc điểm, nguyên nhân,
hậu quả, phân loại tham nhũng; nêu lên khái quát về khái niệm phòng, chống tham
nhũng, các nguyên tắc đấu tranh phòng, chống tham nhũng và các biện pháp đấu tranh
phòng chống tham nhũng.
Chương 2: Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng. Ở
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

2

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

chương này, người viết trình bày về vai trò và trách nhiệm của xã hội theo quy định
của pháp luật Việt Nam về phòng, chống tham nhũng. Cụ thể là, nêu lên vai trò và
trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên, vai trò và trách
nhiệm của báo chí, vai trò và trách nhiệm của doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp,

hiệp hội ngành nghề, vai trò và trách nhiệm của ban thanh tra nhân dân và của công
dân trong công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng.
Chương 3: Thực trạng và giải pháp nâng cao hiệu quả phòng, chống tham
nhũng ở Việt Nam hiện nay. Trong chương này, người viết trình bày những kết quả đạt
được trong thực tế khi áp dụng những quy định của pháp luật về phòng, chống tham
nhũng, từ đó nêu lên những tồn tại, yếu kém và nguyên nhân dẫn đến những tồn tại
yếu kém đó trong phòng, chống tham nhũng. Trên cơ sở đó, đưa ra những giải pháp để
nâng cao hiệu quả trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

3

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CHUNG VỀ THAM NHŨNG VÀ PHÒNG,
CHỐNG THAM NHŨNG
1.1. Khái niệm về tham nhũng
1.1.1. Định nghĩa tham nhũng
Tham nhũng là một hiện tượng tiêu cực của xã hội, xuất hiện từ rất sớm, từ khi
có sự phân chia quyền lực và hình thành nhà nước, nó tồn tại song song cùng với sự
phát triển của nhà nước. Tham nhũng là một tệ nạn có tác động xấu đến nhiều mặt của
đời sống xã hội như: chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội, an ninh quốc gia,... Việt Nam và
các quốc gia trên thế giới đều coi tham nhũng như là một hiểm họa cần phải chủ động
phòng ngừa và kiên quyết đấu tranh đẩy lùi tệ nạn này. Về khái niệm tham nhũng, hiện
nay có rất nhiều câu trả lời cho vấn đề này, tùy theo hoàn cảnh xã hội mỗi nước, mỗi

thời kỳ mà có những khái niệm về tham nhũng cũng khác nhau. Dưới đây là một số
khái niệm về tham nhũng:
Theo tài liệu hướng dẫn của Liên hiệp quốc về phòng, chống tham nhũng thì:
“Tham nhũng là sự lợi dụng quyền lực nhà nước để trục lợi riêng”1. Theo Ngân hàng
Thế giới (World Bank, viết tắt là WB) thì tham nhũng là “lạm dụng công quyền để tư
lợi”. Theo cách tiếp cận này thì khái niệm tham nhũng ở đây được hiểu là chỉ được
xảy ra trong khu vực công, mang yếu tố quyền lực nhà nước. Tham nhũng xảy ra khi
người có hành vi tham nhũng trong khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình đã
lạm dụng quyền lực đó để có hành vi trục lợi riêng.
Theo Tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International - TI), tham
nhũng là “hành vi của người lạm dụng chức vụ, quyền hạn, hoặc cố ý làm trái pháp
luật để phục vụ cho lợi ích cá nhân”. Chức vụ là một vị trí công tác dựa trên cơ sở
niềm tin, mà từ đó một người được nhận một thẩm quyền hành động nhân danh một
định chế nào đó”2. Theo khái niệm này thì người nào có chức vụ, quyền hạn đã có
hành vi lạm dụng chức vụ, quyền hạn đó hay cố ý làm trái quy định pháp luật nhằm
mục đích phục vụ cho lợi ích riêng thì được coi là đã có hành vi tham nhũng.
Theo từ điển tiếng Việt thì “tham nhũng là lợi dụng quyền hành để nhũng nhiễu

1

Phan Xuân Sơn, Phạm Thế Lực: Nhận diện tham nhũng và các giải pháp phòng, chống tham nhũng ở
Việt Nam hiện nay, Nxb.CTQG, nam 2010, trang 19.
2
Danh Đức,Việt Báo: công cụ chống tham nhũng của Tổ chức minh bạch quốc tế, [ truy cập ngày 18/02/2012].

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

4

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang

Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

nhân dân và lấy của dân”3. Theo khái niệm này thì chủ thể thực hiện hành vi tham
nhũng phải là người có quyền hành đã lợi dụng quyền hành đó để thực hiện hành vi
nhũng nhiễu nhân dân và lấy tài sản của nhân dân.
Theo Pháp lệnh chống tham nhũng năm 1998 (được sửa đổi, bổ sung năm
2000). Tại Điều 1 có quy định: “tham nhũng là hành vi của người có chức vụ, quyền
hạn, lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó để tham ô, hối lộ hoặc cố ý làm trái pháp luật vì
động cơ vụ lợi”. Theo khái niệm này thì tham nhũng có những đặc trưng như: chủ thể
thực hiện hành vi tham nhũng là người có chức vụ, quyền hạn, đã vì động cơ vụ lợi mà
lợi dụng hoặc lạm dụng chức vụ, quyền hạn đó để chiếm đoạt tài sản hoặc lợi ích vật
chất khác gây thiệt hại đến tài sản, lợi ích của nhà nước, của tập thể, của nhân dân,
xâm phạm đến hoạt động đúng đắn của các cơ quan Đảng, Nhà Nước, các tổ chức xã
hội, làm suy yếu nền kinh tế, quốc phòng và an ninh quốc gia.
Theo Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm
2007). Tại khoản 2 Điều 1 quy định: “tham nhũng là hành vi của người có chức vụ,
quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó để vụ lợi”. Theo khái niệm này thì hành
vi tham nhũng có các dấu hiệu đặc trưng như: chủ thể của tham nhũng là người có
chức vụ, quyền hạn, khi thực hiện hành vi tham nhũng thì người có chức vụ, quyền
hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình để thực hiện hành vi vi phạm pháp luật
vì động cơ vụ lợi riêng, nhằm thu lợi bất chính.
* Nhìn chung, các khái niệm về tham nhũng cho chúng ta thấy rằng, tham
nhũng là một hiện tượng xã hội tiêu cực, là mối nguy cơ lớn xâm hại đến hệ thống
chính trị và bộ máy nhà nước. Tham nhũng là hành vi được thực hiện bởi người có
chức vụ, có quyền hạn trong xã hội đã lợi dụng chức vụ và quyền hạn đó để trục lợi
gây ra nhiều thiệt hại nghiêm trọng đến tài sản của Nhà nước, của tập thể và cá nhân,
ảnh hưởng đến uy tín của Đảng và Nhà nước.
1.1.2. Đặc điểm của tham nhũng

Dựa trên các khái niệm về tham nhũng, chúng ta có thể nhận biết được tham
nhũng qua các đặc điểm sau đây:
* Về chủ thể: chủ thể thực hiện các hành vi tham nhũng phải là người có chức
vụ, quyền hạn. Đây là dấu hiệu bắt buộc để xác định đối tượng nào có điều kiện để trở
thành chủ thể thực hiện hành vi tham nhũng.
Người có chức vụ, quyền hạn được hiểu là những người giữ những vị trí nhất
3

Nxb. Đà Nẵng, Từ điển Tiếng Việt, năm 1998, tr. 878.

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

5

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

định trong bộ máy nhà nước hoặc những người mà pháp luật quy định cho họ những
quyền hạn nhất định như: quyền quản lý vật tư, tài sản, cấp phát ngân sách, quản lý
nhân sự, quyền cấp và thu hồi các loại giấy phép… cũng có thể đó không phải là cán
bộ, công chức trong bộ máy nhà nước nhưng được nhà nước uỷ quyền hoặc trao quyền
thực hiện một nhiệm vụ hoặc công vụ trong thời gian nhất định.
Theo điều 277 Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) qui định:
“người có chức vụ là người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình
thức khác có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một công vụ
nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện công vụ”. Còn theo khoản 3
Điều 1 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007)
thì người có chức vụ, quyền hạn bao gồm:

- Cán bộ, công chức, viên chức.
- Sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, công nhân quốc phòng trong các cơ quan,
đơn vị thuộc Quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan
chuyên môn - kỹ thuật trong cơ quan, đơn vị thuộc Công an nhân dân.
- Cán bộ lãnh đạo, quản lý trong doanh nghiệp của nhà nước; cán bộ lãnh đạo,
quản lý là người đại diện phần vốn góp của nhà nước tại doanh nghiệp.
- Người được giao thực hiện nhiệm vụ, công vụ có quyền hạn trong khi thực
hiện nhiệm vụ, công vụ đó.
Như vậy, yếu tố quyền lực là dấu hiệu đặc trưng đầu tiên và cũng là đặc trưng
cơ bản của hành vi tham nhũng. Ở nước ta quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân,
nhân dân thực hiện quyền lực của mình thông qua hoạt động của bộ máy nhà nước do
nhân dân bầu ra một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Tuy nhiên, một số người được giao
giữ một nhiệm vụ nào đó trong bộ máy nhà nước đã coi đó như là quyền lực riêng của
mình để thực hiện hành vi tham nhũng nhằm thu lợi riêng. Vì thế, hành vi tham nhũng
luôn là hành vi của những người có chức vụ và quyền hạn. Đây cũng được coi là dấu
hiệu đặc trưng để phân biệt các hành vi tham nhũng với các hành vi vi phạm pháp luật
khác. Chẳng hạn như, cũng là hành vi chiếm đoạt tài sản, tiền bạc nhưng không được
thực hiện bởi những người có chức vụ, quyền hạn thì không được xem là có hành vi
tham nhũng. Và việc xem xét trách nhiệm hình sự để áp dụng đối với người này sẽ
không thuộc nhóm các tội phạm về tham nhũng được quy định trong Bộ luật hình sự
mà sẽ được áp dụng đối với các quy định thuộc nhóm các tội phạm về xâm phạm sở
hữu.
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

6

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

* Về hành vi: khi thực hiện hành vi tham nhũng thì người có chức vụ, quyền
hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó để thực hiện hành vi vi phạm pháp luật.
Yếu tố lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vi phạm pháp luật cũng là một đặc trưng
của hành vi tham nhũng. Chỉ khi nào người có chức vụ và quyền hạn đã lợi dụng vị trí
đó để thực hiện các hành vi tham nhũng thì mới vi phạm pháp luật về tham nhũng. Bởi
vì, không phải khi nào người có chức vụ, quyền hạn vi phạm pháp luật cũng đều do sự
lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vi phạm. Người có chức vụ, quyền hạn có thể có hành
vi vi phạm pháp luật nhưng không phải do lợi dụng chức vụ, quyền hạn thì hành vi đó
không phải là hành vi tham nhũng.
Những hành vi được gọi là hành vi tham nhũng bao gồm các hành vi sau đây4:
- Tham ô tài sản.
- Nhận hối lộ.
- Lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi.
- Lạm quyền trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để gây ảnh hưởng với người khác để trục lợi.
- Giả mạo trong công tác vì vụ lợi.
- Đưa hối lộ, môi giới hối lộ được thực hiện bởi người có chức vụ, quyền hạn
để giải quyết công việc của cơ quan, tổ chức, đơn vị hoặc địa phương để vụ lợi.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn sử dụng trái phép tài sản của Nhà nước vì vụ lợi.
- Nhũng nhiễu vì vụ lợi.
- Không thực hiện nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để bao che cho người có hành vi vi phạm pháp
luật vì vụ lợi; cản trở, can thiệp trái pháp luật vào việc kiểm tra, thanh tra, kiểm toán,
điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án vì vụ lợi.
* Về mặt động cơ và mục đích: việc thực hiện hành vi tham nhũng phải có
động cơ vụ lợi, nhằm mục đích thu lợi bất chính.
Dấu hiệu vụ lợi được hiểu là được hưởng lợi một lợi ích vật chất hoặc tinh thần
mà không có căn cứ pháp luật - bất hợp pháp. Theo khoản 5 Điều 2 Luật phòng,

4

Điều 3 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007).

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

7

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007) thì “vụ lợi là lợi ích
vật chất, tinh thần mà người có chức vụ, quyền hạn đạt được hoặc có thể đạt được
thông qua hành vi tham nhũng”. Người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ
quyền hạn mà pháp luật trao cho mình để mang lại những lợi ích riêng. Những người
này đã hành động không xuất phát từ nhu cầu công việc mà vì những lợi ích riêng mà
đó có thể là một khoản tiền, khoản vật chất có giá trị, hay ngay cả những điều kiện trực
tiếp làm phát sinh một lợi ích vật chất.
Từ những phân tích trên cho thấy, nếu một hành vi lạm dụng chức vụ, quyền
hạn của người có chức vụ, quyền hạn nhưng không vì mục đích vụ lợi thì không thể
xem là tham nhũng. Ngược lại nếu một hành vi có vụ lợi mà không thông qua con
đường quyền hạn cũng không thể xem là có hành vi tham nhũng. Suy cho cùng, một
hành vi được gọi là tham nhũng phải thỏa mãn ba đặc điểm là: phải là người có chức
vụ quyền hạn, hành vi phải có mục đích vì vụ lợi, giữa chức vụ, quyền hạn và vì vụ lợi
phải có mối liên hệ trực tiếp là người có chức vụ, quyền hạn phải lợi dụng chức vụ,
quyền hạn đó để thực hiện hành vi vi phạm pháp luật nhằm mục đích chính là vụ lợi.
1.1.3. Nguyên nhân và hậu quả của tham nhũng
1.1.3.1. Nguyên nhân của tham nhũng

Ở nước ta hiện nay, tham nhũng đang được coi là một căn bệnh nguy hiểm, là
mối đe doạ đối với toàn xã hội. Nó đang là một thách thức to lớn đối với hệ thống
pháp luật và việc thực thi pháp luật ở nước ta. Do vậy, tích cực đấu tranh để ngăn chặn
loại tội phạm nguy hiểm này đang là nhu cầu cấp thiết. Để công cuộc đấu tranh phòng,
chống tham nhũng có hiệu quả cao, cần xác định đúng các nguyên nhân gây nên tham
nhũng để có biện pháp ngăn chặn và tiến tới đẩy lùi một cách hiệu quả.
Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng tham nhũng, có những nguyên
nhân sâu xa thể hiện nguồn gốc và bản chất của tham nhũng, cũng có những nguyên
nhân cụ thể trực tiếp dẫn đến tham nhũng. Có thể khái quát một số nguyên nhân cơ
bản gây ra tham nhũng như sau:
Thứ nhất, nguyên nhân từ bên trong hệ thống tổ chức và thực thi quyền lực nhà
nước, muốn tìm nguyên nhân của tham nhũng trước hết ta cần tìm bên trong hệ thống
tổ chức và thực thi quyền lực nhà nước. Tham nhũng xuất hiện là do quyền lực công
chưa được hình thành một cách dân chủ và không thực thi một cách công khai, minh
bạch. Cách tổ chức không hợp lý tạo ra sự tập trung quyền lực cao ở một số khu vực
và thiếu quyền lực ở một số khu vực khác. Từ đó, việc tổ chức và thực thi quyền lực
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

8

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

nhà nước thiếu đúng đắn, không bao quát hết các lĩnh vực của đời sống xã hội. Do đó,
tạo nên sự chồng chéo, có nguy cơ độc quyền cao, tạo lập các chính sách và các thiết
chế xã hội thiếu khả thi hoặc hiệu quả không cao dẫn đến bộ máy công quyền không
thể kiểm soát hoặc khó kiểm soát các hoạt động xã hội. Vì thế, tạo tiền đề cho các vấn
nạn xã hội xuất hiện, trong đó có tham nhũng.5

Thứ hai, nguyên nhân gây ra tham nhũng là do bản chất của con người, xuất
phát từ những thói vụ lợi, tham lam và ích kỷ. Chủ nghĩa cá nhân là nguyên nhân gây
ra các tệ nạn trong đó có tham nhũng. Những người có chủ nghĩa cá nhân lúc nào cũng
xuất phát từ lòng ham muốn danh lợi, địa vị xã hội cho cá nhân mình mà không nghĩ
đến lợi ích của tập thể, của nhân dân và toàn xã hội. Trong đời sống xã hội chủ nghĩa
cá nhân biểu hiện rất tinh vi, đa dạng, nó thường xuyên tìm các kẻ hở của các cơ chế,
chính sách, của hệ thống pháp luật để trục lợi. Hội nghị lần thứ ba của Ban chấp hành
Trung ương khóa X nhận định về bản chất của một số cán bộ, đảng viên có chủ nghĩa
cá nhân có nêu rõ: “công tác cán bộ nói chung và việc quản lý giáo dục đảng viên, cán
bộ, công chức nói riêng còn nhiều yếu kém. Một bộ phận không nhỏ đảng viên, cán bộ,
công chức suy thoái về tư tưởng chính trị, phẩm chất đạo đức lối sống. Không ít cán
bộ lãnh đạo chủ chốt các cấp, các ngành còn thiếu gương mẫu trong việc giữ gìn
phẩm chất đạo đức, chưa đi đầu trong công cuộc đấu tranh chống tham nhũng, lãng
phí và thực hành tiết kiệm”6. Do đó, muốn hạn chế được tình trạng tham nhũng cần
phải kiên quyết đấu tranh chống lại chủ nghĩa cá nhân, chống lại những thói vụ lợi
tham lam, ích kỷ. Cần phải xây dựng một hệ thống quản lý nhà nước hoàn thiện và
chặt chẽ hơn, bởi vì nếu hệ thống tổ chức quyền lực nhà nước đúng đắn thì con người
muốn tham nhũng cũng không thể tham nhũng được.
Thứ ba, là do ảnh hưởng tiêu cực của nền kinh tế thị trường. Mặt tiêu cực của
nền kinh tế thị trường sẽ dẫn đến tham nhũng nhiều hơn. Sự chuyển đổi cơ chế kinh tế
từ cơ chế kinh tế tập trung sang cơ chế kinh tế thị trường đã có nhiều tác động đến xã
hội, đến các đội ngũ đảng viên, cán bộ. Kinh tế thị trường một mặt thúc đẩy mọi hoạt
động sản xuất kinh doanh, tạo ra nhiều lợi nhuận, thúc đẩy phát triển kinh tế; mặt
khác, ảnh hưởng tiêu cực của nền kinh tế thị trường có tác động vào ý thức xã hội,
trong đó có một bộ phận cán bộ, đảng viên vì lợi ích vật chất nên họ sống thực dụng,
chạy theo lợi ích của cá nhân, thực hiện các hành vi vi phạm pháp luật nhằm tư lợi
riêng. Điều này sẽ tạo điều kiện cho tham nhũng phát triển.
5

6

Phan Xuân Sơn, Phạm Thế Lực: Nhận diện tham nhũng và các giải pháp phòng, chống tham nhũng ở Việt
Nam hiện nay, Nxb.Chính trị quốc gia, năm 2010.
Văn kiện Hội nghị Ban chấp hành Trung ương lần thứ ba, khóa X, 2006, Nxb. Chính trị quốc gia, tr 13.

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

9

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

Thứ tư, hệ thống chính sách, pháp luật chưa đồng bộ. Sự nghiệp đổi mới đất
nước mà trọng tâm là đổi mới quản lý kinh tế với việc xác định phát triển nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã đặt ra yêu cầu hết sức quan trọng là phải
xây dựng một hệ thống cơ chế chính sách pháp luật đầy đủ và từng bước hoàn thiện.
Trong khi đó, mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng việc xây dựng thể chế pháp luật vẫn
không theo kịp, mặt khác chưa phản ánh và điều chỉnh kịp thời những vấn đề đang đặt
ra trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường có định hướng. Cơ chế chính sách
pháp luật trong thời kỳ đổi mới chưa được hoàn thiện, thiếu cụ thể, còn có sơ hở và
thiếu nhất quán. Những nhược điểm đó làm nảy sinh tệ tham nhũng, tiêu cực.
Thứ năm, việc kiện toàn các cơ quan, tổ chức trong hệ thống chính trị chưa theo
kịp sự phát triển của đời sống kinh tế - xã hội. Đây là một nguyên nhân rất quan trọng
của những yếu kém và bất cập trong quá trình đổi mới đất nước, trong đó có tệ nạn
tham nhũng.
Thứ sáu, một bộ phận cán bộ, công chức thiếu tính chuyên nghiệp, ý thức tu
dưỡng, rèn luyện kém về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống còn thấp. Trước tác
động của mặt trái của cơ chế thị trường, nhiều cán bộ, công chức do không tự giác rèn

luyện, tu dưỡng đạo đức đã chạy theo các lợi ích riêng trước mắt dẫn đến vi phạm
pháp luật, nảy sinh tham nhũng. Đạo đức “cần, kiệm, liêm, chính” nhiều lúc bị chủ
nghĩa thực dụng, cá nhân lấn át. Công tác quản lý, giáo dục, kiểm tra cán bộ, công
chức bị buông lỏng, yếu kém, không theo kịp với tình hình. Việc sử dung, quy hoạch,
bổ nhiệm cán bộ chưa được thường xuyên bồi dưỡng, đào tạo nhằm nâng cao trình độ
chuyên môn, trau dồi phẩm chất chính trị. Nhiều tổ chức Đảng, thủ trưởng cơ quan
quản lý cán bộ, đảng viên còn lỏng lẻo, chế độ sinh hoạt, kiểm điểm công tác bị bỏ bê
hoặc mang tính hình thức, sức chiến đấu của các chi bộ, đảng bộ bị hạn chế, công tác
phê bình và tự phê bình kém. Còn tình trạng e dè, nể nang mà không dám đấu tranh
với các vi phạm của cán bộ, đảng viên trong chi bộ, tổ chức của mình. Việc xử lý cán
bộ vi phạm còn chậm trễ, thiếu nghiêm khắc, nương nhẹ, thậm chí còn bao che lẫn
nhau, không xử lý hoặc xử lý không nghiêm về trách nhiệm đối với người đứng đầu
nơi để xảy ra những vụ tiêu cực, tham nhũng lớn.
Thứ sáu, việc tổ chức thực hiện các chủ trương, giải pháp về phòng, chống
tham nhũng được đề ra chưa đáp ứng được nhu cầu, hiệu quả chưa cao. Đây là một
trong những nguyên nhân quan trọng, phổ biến. Việc tổ chức thực hiện phòng, chống
tham nhũng ở nhiều nơi, nhiều lúc còn mang tính phong trào, chưa tạo được ý thức tự
giác, thường xuyên của các cơ quan, tổ chức, đơn vị trong phòng ngừa, đấu tranh
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

10

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

chống tham nhũng, tiêu cực.
1.1.3.2. Hậu quả của tham nhũng
Tham nhũng gây ra hậu quả rất nghiêm trọng đến đời sống xã hội, thể hiện trên

tất cả các lĩnh vực:
Về kinh tế, tham nhũng làm cho tài sản của Nhà nước bị thất thoát nghiêm
trọng, kinh tế nhà nước giảm sút, thua lỗ, kém hiệu quả, không phát huy được vai trò
chủ đạo, định hướng; gây cản trở sự phát triển khả năng cạnh tranh và hiệu quả của
nền kinh tế nói chung; làm giảm khả năng hấp dẫn của môi trường đầu tư và dần dần
làm suy yếu nền kinh tế.
Về xã hội, tham nhũng là một trong các yếu tố dẫn đến sự phân hóa giàu nghèo,
bất công trong xã hội. Nhân dân bất bình, suy giảm lòng tin vào sự lãnh đạo của Đảng
và sự quản lý của Nhà nước, từ đó, dẫn đến sự mất ổn định trong xã hội.
Về chính trị, tham nhũng vừa là nguyên nhân, vừa là điều kiện làm cho một bộ
phận cán bộ, đảng viên thoái hoá, biến chất; bộ máy nhà nước kém hiệu lực; các chủ
trương, chính sách của Đảng và Nhà nước bị vô hiệu hoá; sự lãnh đạo của Đảng bị suy
yếu.
Trong lĩnh vực sản xuất, kinh doanh: tham nhũng chủ yếu xảy ra trong thực
hiện các hợp đồng sản xuất, kinh doanh, tiêu thụ sản phẩm trong các doanh nghiệp nhà
nước. Thông qua các hành vi gian lận thương mại, hoàn thuế giá trị gia tăng, nâng
giá… để tham nhũng.
Trong lĩnh vực đầu tư xây dựng: tình trạng tham nhũng xảy ra ở tất cả các khâu,
bằng nhiều thủ đoạn, từ khâu lập dự án, thiết kế kỹ thuật, giải quyết vốn, xin phép đầu
tư xây dựng, rút bớt hoặc thay thế vật liệu, thay đổi kết cấu... Hậu quả của nó là công
trình chất lượng kém, nhanh xuống cấp.
Trong lĩnh vực đất đai, đầu tư cho nông nghiệp và phát triển nông thôn: tham
nhũng trong lĩnh vực này là chuyển đổi quyền sử dụng đất, cấp đất… những cán bộ
quản lý đất đai đã làm sai giá đền bù quyền sử dụng đất, thu hồi đất, cấp đất không
đúng thẩm quyền… sẽ gây bất bình trong nhân dân.
Xét ở góc độ an ninh quốc gia có thể thấy tác hại của tệ nạn tham nhũng là làm
suy yếu trước hết là tiềm lực kinh tế, sau là tiềm lực quốc phòng của đất nước. Ngoài
ra, tệ nạn tham nhũng còn làm phai nhạt lý tưởng cách mạng, ý chí chiến đấu của nhân
dân nói chung và của thế hệ trẻ nói riêng.
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

11

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

Tóm lại, các vấn đề do tham nhũng gây ra có ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự
phát triển kinh tế, ổn định xã hội, xâm hại các giá trị đạo đức, cản trở đến sự phát triển
bền vững của đất nước.
1.1.4. Phân loại tham nhũng
Phân loại tham nhũng là biện pháp cần thiết trong đấu tranh phòng, chống tham
nhũng. Trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, việc phân loại tham nhũng rất quan
trọng, vì nó cho phép chúng ta nhận diện rõ hơn về tham nhũng và đề ra những
phương thức, biện pháp phòng, chống thích hợp cho từng loại tham nhũng.
* Tham nhũng lớn và tham nhũng nhỏ7:
Theo Bộ công cụ phòng, chống tham nhũng của Liên hợp quốc thì “tham nhũng
lớn” là loại tham nhũng xâm nhập đến tận những cấp bậc cao nhất của Chính phủ quốc
gia, làm xói mòn lòng tin vào sự quản lý đúng đắn, nguyên tắc nhà nước pháp quyền
và sự ổn định của nền kinh tế. Còn “tham nhũng nhỏ” là tham nhũng liên quan đến
việc đổi chác một số tiền rất nhỏ, việc làm ơn không đáng kể bởi những người tìm
kiếm sự ưu đãi hoặc việc lợi dụng bạn bè hay họ hàng để nắm giữ chức vụ nhỏ. Khác
biệt lớn nhất giữa tham nhũng lớn và tham nhũng nhỏ là ở chỗ, tham nhũng lớn làm
biến dạng hoặc mục nát các chức năng trọng tâm của Chính phủ, còn tham nhũng nhỏ
phát triển và tồn tại trong bối cảnh của các khuôn khổ xã hội và quản lý đã được thiết
lập.
* Tham nhũng chính trị
Tham nhũng chính trị được hình thành do sự cấu kết giữa những người có ảnh
hưởng trong hệ thống chính trị, chủ yếu là những quan chức cấp cao trong bộ máy cầm

quyền, nhằm tạo ra những quyết định, hay tìm cách tác động vào những quyết sách của
Nhà nước có lợi cho một cá nhân, doanh nghiệp hoặc những nhóm lợi ích nào đó.
Tham nhũng chính trị còn nhằm thay đổi các quy định của pháp luật thành những quy
định phục vụ quyền lợi của những kẻ tham nhũng. Tham nhũng chính trị thường được
che đậy và bảo mật rất chặt chẽ, chủ yếu diễn ra dưới các hình thức sau đây:
- Dùng vị trí chính trị, ảnh hưởng chính trị để can thiệp vào việc có hoặc không
đưa ra một quyết định mang tính chính trị (chính sách, đạo luật, hiệp định, hiệp ước,
thỏa thuận…) một cách thiên vị nhằm mục đích vụ lợi.
- Tham nhũng chính trị cũng có thể diễn ra dưới các hình thức mua bán, trao đổi
7

Thanh tra chinh phủ: giới thiệu các công ước quốc tế về phòng chống tham nhũng, Nxb tư pháp, năm 2006.

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

12

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

các chức vụ chính trị, vị trí có quyền lực, để sau đó sử dụng chức vụ đó, vị trí đó trục
lợi cá nhân.
Chủ thể của tham nhũng chính trị là các cơ quan quyền lực nhà nước, chính trị
gia, những nhà hoạt động chính trị xã hội, những cá nhân, nhóm, tổ chức, … có vị thế
chính trị đáng kể.
* Tham nhũng hành chính
Tham nhũng hành chính là hình thức tham nhũng xảy ra phổ biến trong các
quan hệ mang tính chấp hành và điều hành của đội ngũ công chức hành chính. Ở đây,

quyền lực hành chính, các trình tự thủ tục hành chính đã được các công chức sử dụng,
gây khó khăn cho công dân để trục lợi cho bản thân. Tham nhũng hành chính gồm các
loại hình sau đây:
- Tham nhũng để đạt được hoặc đẩy nhanh việc thực hiện một thủ tục, một
quyết định cụ thể nào đó mà công dân hay tổ chức có quyền được hưởng từ cơ quan
hành chính nhà nước.
- Vi phạm các quy định của pháp luật hoặc việc thực hiện pháp luật mang nặng
tính thiên vị.
Chủ thể của tham nhũng hành chính là các công chức nhà nước - những người
làm việc trong bộ máy hành chính.
* Tham nhũng kinh tế
Tham nhũng kinh tế là tham nhũng xảy ra trong lĩnh vực quản lý hoạt động sản
xuất kinh doanh, dịch vụ… của các doanh nghiệp nhà nước, được thực hiện bởi những
người có thẩm quyền trong quản lý nhà nước về kinh tế, những người có thẩm quyền
trong doanh nghiệp nhà nước.
Tham nhũng trong kinh tế thường thấy là các cơ quan hoặc quan chức nhà nước
tạo ra những rào cản, tạo ra những chậm trễ, khó khăn về thủ tục để đòi hối lộ. Trong
nhiều trường hợp, việc làm hay không làm của một cơ quan nhà nước, hay một công
chức nhà nước (ra một đạo luật hay không, quyết định một chính sách hay không) là
do thông đồng với giới kinh doanh cụ thể để tạo thuận lợi cho họ, nhưng gây thiệt hại
cho một giới khác hoặc cho toàn xã hội.
Về phía các chủ thể kinh doanh, đó là đưa hối lộ để tìm kiếm lợi nhuận phi
pháp, tìm lợi thế cạnh tranh không lành mạnh, lợi dụng các chính sách hoặc cơ quan
nhà nước để thực hiện sự thôn tính, chiếm lĩnh thị phần, buôn lậu, đầu cơ,…
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

13

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang

Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

Tham nhũng kinh tế ở nước ta chủ yếu được xem xét, và thường xảy ra trong
khu vực kinh tế nhà nước (khu vực công). Chủ thể của tham nhũng kinh tế thường là
những người quản lý, nắm giữ các nguồn lực kinh tế trong khu vực quốc doanh.
1.2. Khái niệm về phòng, chống tham nhũng
1.2.1. Khái niệm phòng, chống tham nhũng
Tham nhũng có đặc thù riêng là được thực hiện bởi người có chức vụ, quyền
hạn. Cho nên những thiệt hại do chính những hành vi tham nhũng của những cán bộ
thoái hóa, biến chất gây ra sẽ làm ảnh hưởng một cách nghiêm trọng đến sự phát triển
chung của toàn xã hội, ảnh hưởng to lớn đến uy tín và lòng tin của nhân dân vào sự
lãnh đạo của Đảng, vào chất lượng hoạt động của các cơ quan, tổ chức được Nhà nước
trao quyền. Chính vì vậy, Nhà nước ta đã đưa ra nhiều biện pháp để kịp thời phát hiện,
ngăn chặn và xử lý nghiêm minh những người có hành vi tham nhũng. Luật phòng,
chống tham nhũng đã quy định hai chế định quan trọng là phòng ngừa tham nhũng và
chống tham nhũng.
Phòng ngừa tham nhũng được hiểu là việc luật hóa những hành vi và hoạt động
trong quản lý nhà nước nhằm hạn chế đến mức thấp nhất có thể xảy ra tình trạng tham
nhũng8. Phòng ngừa tham nhũng được coi là yếu tố quan trọng, mang tính chiến lược,
quyết định hiệu quả đấu tranh chống tham nhũng.
Chống tham nhũng có thể được hiểu là các biện pháp của Nhà nước nhằm tác
động trực tiếp đến các đối tượng thực hiện hành vi tham nhũng từ hình thức kỹ luật
đến truy cứu trách nhiệm hình sự.
1.2.2. Nguyên tắc đấu tranh phòng, chống tham nhũng
Vấn đề phòng, chống tham nhũng là vấn đề cấp thiết, được Đảng và Nhà nước
ta nhận định là một nhiệm vụ quan trọng. Để đảm bảo cho công tác phát hiện, xử lý
tham nhũng được nhanh chóng, đúng người, đúng với hành vi tham nhũng thì cần phải
đảm bảo một số nguyên tắc sau9:
- Mọi hành vi tham nhũng đều phải được phát hiện, ngăn chặn và xử lý kịp thời,

nghiêm minh.
- Người có hành vi tham nhũng ở bất kỳ cương vị, chức vụ nào đều phải bị xử
lý kịp thời, nghiêm minh theo quy định của pháp luật.
8
9

Phan Trung Hiền, Giáo trình Luật hành chính Việt Nam, trường Đại học Cần Thơ, tr 91.
Điều 4 Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007).

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

14

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

- Tài sản bị chiếm đoạt do hành vi tham nhũng phải được thu hồi, tài sản do
tham nhũng mà có phải bị tịch thu, người có hành vi tham nhũng gây thiệt hại thì phải
bồi thường.
- Để công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng đạt hiệu quả, có quy định sự
khoan hồng của nhà nước đối với những người có hành vi tham nhũng nhưng đã chủ
động khai báo, tích cực hạn chế thiệt hại do hành vi trái pháp luật của mình gây ra, nộp
lại tài sản đã tham nhũng thì tùy trường hợp mà được xem xét giảm nhẹ hoặc miễn xử
lý kỷ luật, giảm nhẹ hình phạt hoặc miễn truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định
của pháp luật. Tuy nhiên nhà nước ta cũng quy định những khung, mức hình phạt tăng
nặng cho những người có hành vi tham nhũng mà dùng những thủ đoạn xảo quyệt để
che giấu hành vi vi phạm, cản trở cơ quan, tổ chức có thẩm quyền trong việc phát hiện,
xử lý.

- Việc xử lý tham nhũng phải được thực hiện công khai theo quy định của pháp
luật.
- Người có hành vi tham nhũng đã nghỉ hưu, thôi việc, chuyển công tác vẫn
phải bị xử lý về hành vi tham nhũng do mình đã thực hiện.
Tất nhiên, những nguyên tắc trên chỉ có thể thực hiện triệt dể khi luật phòng,
chống tham nhũng và các văn bản hướng dẫn tạo được khung pháp lý và các điều kiện
cần thiết, thống nhất và đồng bộ để hoạt động phát hiện và xử lý hành vi tham nhũng
được thực hiện nghiêm minh.
1.2.3. Biện pháp đấu tranh phòng, chống tham nhũng
Các biện pháp đấu tranh phòng chống tham nhũng bao gồm biện pháp phòng
ngừa tham nhũng và biện pháp xử lý đối với các hành vi tham nhũng.
* Các biện pháp phòng ngừa tham nhũng có ý nghĩa rất tích cực trong việc hạn
chế tình trạng tham nhũng xảy ra, cụ thể như các biện pháp sau đây:
Thứ nhất là, biện pháp công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ quan, tổ
chức, đơn vị. Biện pháp này được quy định rõ ràng, cụ thể từ Điều 11 đến Điều 33
trong Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007).
Công khai, minh bạch là một giải pháp quan trọng trong hệ thống các giải pháp phòng
ngừa tham nhũng. Theo đó, về nguyên tắc, toàn bộ hoạt động của bộ máy nhà nước
phải được công khai, trừ trường hợp pháp luật quy định phải bí mật. Một số lĩnh vực
dễ phát sinh tham nhũng, buộc phải công khai như: mua sắm công, quản lý dự án đầu
tư, xây dựng, tài chính và ngân sách nhà nước, huy động và sử dụng các khoản viện
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

15

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

trợ, quản lý và cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, quản lý và sử dụng đất ở, nhà ở, y
tế, giáo dục, khoa học - công nghệ, thể dục thể thao, thanh tra, kiểm toán nhà nước,
hoạt động giải quyết công việc của công dân, doanh nghiệp, tư pháp, công tác cán bộ.
Cơ quan, tổ chức, cá nhân, trong đó có các cơ quan báo chí được phép yêu cầu các cơ
quan nhà nước phải trả lời công khai về các hoạt động của mình theo quy định của
pháp luật. Các cơ quan được yêu cầu chỉ được phép từ chối cung cấp thông tin nếu nội
dung yêu cầu thuộc về bí mật nhà nước.
Thứ hai là, xây dựng và thực hiện các chế độ, định mức, tiêu chuẩn. Một trong
những nguyên nhân cơ bản của tình trạng tham nhũng, lãng phí tài sản của nhà nước
đó là việc hệ thống chế độ, định mức, tiêu chuẩn trong quản lý nhà nước chưa đầy đủ,
chưa hoàn thiện, việc thực hiện không đúng hoặc cố ý làm trái. Tại Điều 34 và Điều 35
Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007) đã quy
định trách nhiệm của các cơ quan nhà nước có liên quan trong việc xây dựng, hoàn
thiện và bảo đảm thực hiện nghiêm chỉnh chế độ, định mức, tiêu chuẩn trong quản lý
nhà nước và trong các hoạt động kinh tế-xã hội. Đồng thời, trách nhiệm pháp lý cụ thể
của đối tượng vi phạm cũng đã được xác định rõ, góp phần răn đe cũng như tạo cơ sở
pháp lý rõ ràng cho việc xử lý vi phạm. Việc quy định này nhằm xác định ranh giới
giữa hành vi nên thực hiện và hành vi trái với quy tắc nghề nghiệp thông qua “yếu tố
chuẩn” là chế độ, định mức, tiêu chuẩn. Tùy thuộc vào từng ngành nghề, các điều kiện
đặc thù của cơ quan, đơn vị mà chế độ, định mức, tiêu chuẩn có thể khác nhau. Tuy
nhiên tất cả các chế độ, định mức này phải thống nhất với các văn bản quy phạm pháp
luật ở trung ương, các hướng dẫn của đơn vị quản lý ngành và văn bản ở địa bàn địa
phương đó10.
Thứ ba là, thiết lập các quy tắc ứng xử, quy tắc đạo đức nghề nghiệp, việc
chuyển đổi vị trí công tác của cán bộ, công chức, viên chức11. Cán bộ, công chức phải
ứng xử theo các quy tắc nhất định như báo cáo và xử lý báo cáo về dấu hiệu tham
nhũng, trách nhiệm trong việc nhận quà và tặng quà, thực hiện quy tắc đạo đức nghề
nghiệp. Việc chuyển đổi vị trí công tác của cán bộ, công chức, viên chức được coi là
một giải pháp quan trọng nhằm ngăn ngừa hiện tượng cấu kết, móc nối hình thành
“đường dây” tiêu cực, tham nhũng.

Thứ tư là, minh bạch trong tài sản và thu nhập12. Luật Phòng, chống tham
nhũng đã quy định một cách khá toàn diện và đầy đủ những nội dung cơ bản nhất của
10
11
12

Phan Trung Hiền, Giáo trình Luật hành chính Việt Nam, trường Đại học Cần Thơ, tr 101
Từ Điều 36 đến Điều 43 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007)
Từ Điều 44 đến Điều 53 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007)

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

16

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

hệ thống minh bạch tài sản, bao gồm những vấn đề chính sau: cán bộ, công chức phải
kê khai tài sản hàng năm. Để tránh che dấu, tẩu tán tài sản tham nhũng, ngoài việc kê
khai tài sản của bản thân, cán bộ, công chức còn phải kê khai tài sản của vợ hoặc
chồng và con chưa thành niên. Việc xác minh tài sản được tiến hành trong một số
trường hợp nhất định. Khi xem xét đề bạt, bổ nhiệm, bầu cử hoặc có hành vi tham
nhũng thì thủ trưởng cơ quan tổ chức việc xác minh tài sản để xem cán bộ, công chức
có kê khai trung thực hay không. Bản kết luận về sự minh bạch trong kê khai tài sản
được công khai trong một số trường hợp nhất định theo yêu cầu và trên cơ sở quyết
định của cơ quan, tổ chức có thẩm quyền. Người có nghĩa vụ kê khai tài sản sẽ phải
chịu trách nhiệm kỷ luật nếu kê khai không trung thực, nếu là người ứng cử thì sẽ bị
loại khỏi danh sách bầu cử, người được dự kiến bổ nhiệm, phê chuẩn sẽ không được

bổ nhiệm, phê chuẩn vào chức vụ dự kiến.
Thứ năm là, quy định chế độ của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị kinh
tế khi để xảy ra tham nhũng13. Đề cao trách nhiệm của người đứng đầu là một yếu tố
quan trọng trong quản lý nhà nước nói chung và phòng, chống tham nhũng nói riêng.
Luật Phòng, chống tham nhũng quy định một cách chi tiết về trách nhiệm của người
đứng đầu tổ chức, cơ quan, đơn vị, bao gồm những nội dung chính sau:
- Phân định trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức với cấp phó được
giao phụ trách các lĩnh vực; theo đó, người đứng đầu phải chịu trách nhiệm chung và
phải chịu trách nhiệm trực tiếp đối với lĩnh vực do mình quản lý, cấp phép, chịu trách
nhiệm trực tiếp đối với lĩnh vực được giao phụ trách.
- Phân cấp trách nhiệm rõ ràng cho người đứng đầu đơn vị, phải chịu trách
nhiệm trực tiếp khi để xảy ra hành vi tham nhũng trong đơn vị mình.
- Để tạo cơ sở xử lý trách nhiệm người đứng đầu, trong kết luận thanh tra, kiểm
toán, điều tra phải có kết luận về trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức,
đơn vị xảy ra tham nhũng là yếu kém trong quản lý, buông lỏng quản lý hay bao che
cho hành vi tham nhũng.
Thứ sáu là, cải cách hành chính, đổi mới công nghệ quản lý và phương thức
thanh toán14. Đây cũng là biện pháp phòng ngừa tham nhũng rất tích cực và hiệu quả.
* Các biện pháp xử lý đối với hành vi tham nhũng:
Các biện pháp xử lý đối với hành vi tham nhũng có tác dụng răn đe và phòng
13
14

Điều 54, 55 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007)
Điều 56, 57 và 58 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2007).

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

17

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

ngừa tình trạng tham nhũng xảy ra như biện pháp truy cứu trách nhiệm hình sự và biện
pháp xử lý bằng hình thức kỹ luật. Tùy theo tính chất và mức độ mà người vi phạm sẽ
bị xử lý bằng hình thức kỷ luật hay truy cứu trách nhiệm hình sự.
- Hình thức xử lý kỷ luật như khiển trách, cảnh cáo, cách chức, bãi nhiệm sẽ
được áp dụng đối với cán bộ, còn riêng đối với công chức thì hình thức xử lý kỷ luật
bao gồm: khiển trách, cảnh cáo, hạ bậc lương, giáng chức, cách chức, buộc thôi việc15.
.

- Hình thức xử lý bằng việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với những người

có hành vi vi phạm đủ các yếu tố cấu thành tội phạm về tham nhũng thì theo quy định
của Bộ luật hình sự năm 1999 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009) sẽ bị xử lý về các
tội16 như: tội tham ô tài sản; tội nhận hối lộ; tội lạm dụng chức vụ, quyền hạn để chiếm
đoạt tài sản; tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ; tội lạm quyền
trong khi thi hành công vụ; tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng tới người
khác để trục lợi; tộị giả mạo trong công tác.

15
16

Điều 78,79 Luật cán bộ, công chức năm 2008.
Từ Điều 278 đến Điều 284 Bộ luật hình sự năm 1999 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009).

GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

18

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang


Vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng

CHƯƠNG 2
VAI TRÒ VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA XÃ HỘI TRONG PHÒNG, CHỐNG
THAM NHŨNG
Tham nhũng là một tệ nạn mang tính chất toàn cầu, đây là một nhận định được
cả thế giới thừa nhận. Đấu tranh phòng, chống tham nhũng đang là đòi hỏi bức xúc của
xã hội, là quyết tâm chính trị của Đảng và Nhà nước ta. Công tác đấu tranh phòng,
chống tham nhũng chỉ có thể mang lại hiệu quả thiết thực nhằm ngăn chặn, đẩy lùi tệ
nạn nguy hiểm này khi phát huy mạnh mẽ vai trò, trách nhiệm của cả hệ thống chính
trị với sự đồng hành của toàn thể xã hội. Tìm hiểu về vai trò tích cực và trách nhiệm
của xã hội theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành cũng là nội dung chính của
chương này.
2.1. Vai trò và trách nhiệm của Mặt trận tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành
viên trong phòng, chống tham nhũng
Để công tác phòng, chống tham nhũng đạt hiệu quả cao cần phải phát huy sức
mạnh tổng hợp của toàn bộ hệ thống chính trị. Và, trong đó không thể không nhắc đến
vai trò, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt
trận Tổ quốc Việt Nam, bởi vì đây là một lực lượng quan trọng và đông đảo góp phần
tích cực tạo nên sức mạnh tổng hợp này.
2.1.1. Vị trí, chức năng và nhiệm vụ của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
Theo Điều 1 Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 1999 quy định thì: “Mặt
trận Tổ quốc Việt Nam là liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của các tổ chức
chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và các cá nhân tiêu biểu trong
các giai cấp, các tầng lớp xã hội, các dân tộc, các tôn giáo và người Việt Nam định cư

ở nước ngoài”. Điều 9 Hiến pháp năm 1992 (được sửa đổi, bổ sung năm 2001) cũng
đã khẳng định rằng: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên là cơ sở
chính trị của chính quyền nhân dân”. Điều đó, khẳng định Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
có vị trí và vai trò hết sức quan trọng và là một bộ phận không thể thiếu trong hệ thống
chính trị của nước ta.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là tổ chức đại diện cho khối đại đoàn kết toàn dân
tộc, giữ vai trò phát huy dân chủ trong hệ thống chính trị. Tổ chức và hoạt động của
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam được thực hiện theo nguyên tắc tự nguyện, hiệp thương
dân chủ, phối hợp và thống nhất hành động. Mục tiêu và nhiệm vụ chính trị của Mặt
trận Tổ quốc Việt Nam là phát huy truyền thống đoàn kết toàn dân, tăng cường sự nhất
GVHD: Nguyễn Hữu Lạc

19

SVTH: Nguyễn Thị Quyền Trang