LUẬN văn sư PHẠM hóa LI TRÍCH ROTENONE từ rễ cây THUỐC cá (derris elliptical benth fabaceae)

TR12NG Đ3I H4C C5N TH6
KHOA S1 PH3M
B7 MÔN HÓA

LI TRÍCH ROTENONE T8 R9
CÂY THUAC CÁ
(Derris elliptical Benth - Fabaceae)

LuBn văn TCt nghiDp
Ngành sE phFm Hóa hc K32

GV h12ng d3n:
ThS. GVC Nguy3n Văn Hùng

Sinh viên: Mai Ph12ng
L2p: S1 ph4m Hóa h5c K32
MSSV: 2060431

C6n Th2, 2010


L2I CM 6N

Do đây là l1n đ1u tiên th2c hi3n m4t đ5 tài nghiên c6u khoa h7c nên trong quá
trình th2c hi3n tôi g8p r9t nhi5u khó khăn. Vì vAy, đB hoàn thành tCt đ5 tài ngoài s2 nD
l2c cEa bFn thân, tôi còn nhAn đc s2 đ4ng viên, giúp đ r9t nhi5u cEa quí th1y cô, gia
đình, bn bè và nhng ngi xung quanh. Chính vì vAy, trang đ1u tiên cEa bài báo cáo tôi
xin chân thành gi li cFm n đn:
- Th1y Nguyn Văn Hùng, thc s, giFng viên chính B4 môn Hóa, Khoa S Phm,
trng Đi H7c C1n Th đã tAn tình hng dn, theo sát, ch dy và to m7i đi5u ki3n
thuAn li đB tôi hoàn thành tCt đ5 tài.

- Cô Thái Th Tuyt Nhung, cô Nguyn Th Thu ThEy, cô Lê Th L4c, cô Nguyn
Th Tuyt Nhung, th1y Nguyn Phúc ĐFm, th1y Nguyn Đi5n Trung và các th1y cô khác
trong b4 môn đã tAn tình giúp đ, ch bFo và truy5n th kin th6c cho tôi suCt 4 năm h7c
đB tôi hoàn thành luAn văn tCt nghi3p.
- Gia đình, th1y cô, bn bè luôn đ4ng viên, giúp đ tôi trong suCt thi gian th2c
hi3n đ5 tài.
M4t l1n na xin chân thành cFm n!


NHN XÉT CA GIÁO VIÊN H1NG DN


NHN XÉT CA GIÁO VIÊN PHN BIN


MC LC
Trang

TÓM TT N7I DUNG Đ TÀI ................................................................1
L2I M Đ5U .............................................................................................2
1/. LÍ DO CH N Đ! TÀI.............................................................................2
2/. CÁC GI" THUY#T C$A Đ! TÀI .........................................................4
3/. CÁC PH%&NG PHÁP, PH%&NG TI'N TH(C HI'N Đ! TÀI.............4
3.1/. Phng pháp.........................................................................................4
3.1/. Phng ti3n ..........................................................................................
5
4/. CÁC B%)C TH(C HI'N Đ! TÀI.........................................................5
N7I DUNG .................................................................................................6
1/. LÍ THUY#T ............................................................................................6
1.1/. Gii thi3u v5 cây thuCc cá.....................................................................6

1.1.1/. Mô t4 cây thu5c cá.............................................................................6
1.1.2/. Phân b5 sinh thái ...............................................................................7
1.1.3/. B6 ph7n dùng.....................................................................................7
1.2/. Thành ph1n hóa h7c cEa r cây thuCc cá ...............................................
7
1.3/. Tính ch9t cEa rotenone..........................................................................9
1.4/. Tác dng cEa rotenone ..........................................................................9
1.5/. Tính v, công năng cEa cây thuCc cá .....................................................11
1.6/. Công dng cEa cây thuCc cá..................................................................11
1.7/. Cách nhAn bit rotenone trong cây thuCc cá ..........................................12
2/. TH(C NGHI'M .....................................................................................12


2.1/. Dng c, hóa ch9t .................................................................................12
2.1.1/. D8ng c8 .............................................................................................12
2.1.2/. Hóa ch9t ............................................................................................13
2.2/. Li trích và tinh ch rotenone .................................................................13
2.2.1/. Qui trình li trích và tinh chA rotenone ................................................13
2.2.2/. Các b12c tiAn hành li trích và tinh chA rotenone................................14
2.2.3/. KAt qu4 cBa quá trình li trích và tinh chA ...........................................15
2.2.4/. Đo nhi3t đ4 nóng chFy .......................................................................15
2.3/. Phân tích đnh tính ................................................................................15
2.4/. Phân tích rotenone tinh ch b*ng ph+ IR...............................................16
2.5/. Phân tích rotenone tinh ch b*ng phng pháp HPLC ..........................16
KT LUN VÀ KIN NGH ....................................................................17
TÀI LIU THAM KHO ..........................................................................18
PH LC....................................................................................................19


TÓM TT N7I DUNG Đ TÀI

Cây thuCc cá (Derris elliptica) là loài dây leo gD, h7 ĐAu (Fabaceae), phân bC
nhi5u , các vùng nhi3t đi và cAn nhi3t. - Vi3t Nam, cây thuCc cá thng m7c , , các
tnh vùng núi th9p (di 1.000m), trung du, ven r.ng nguyên sinh, r.ng th6 sinh, đ/i và
cF , các loi hình núi đá vôi. Ngi ta tr/ng cây thuCc cá chE yu đB l9y r. R cây thuCc
cá có ch6a rotenone có tác dng thuCc cá, tr. sâu nên đc tr/ng nhi5u , các vùng nuôi
tr/ng thEy sFn, các vùng ven biBn và các vùng sFn xu9t nông nghi3p nh: Cà Mau, Bc
Liêu, Trà Vinh, Phú QuCc,…. Cây thuCc cá đc tr/ng vi di3n tích ln đB l9y r mang
li hi3u quF kinh t cao, m4t kg r cây thuCc cá giá t. 15.000 – 20.000 đ/kg, nhng năm
đc giá ngi nông dân thu đc t. 14 – 20 tri3u đ/ng/1.000m2, thu nhAp cao hn
nhi5u so vi tr/ng khoai, mì, lúa,…
Li trích rotenone t. r cây thuCc cá đB phc v cho các ngành sFn xu9t nông
nghi3p (dùng đB thuCc cá, làm thuCc tr. sâu,…) có hi3u quF sinh h7c, ít Fnh h,ng đn
môi trng (do thành ph1n đ4c trong ch ph0m b phân hEy m9t tác dng trong vòng 6 - 7
ngày sau khi tip xúc vi không khí và ánh sáng m8t tri) hn là t+ng hp rotenone b*ng
các hóa ch9t hu c.
Đ5 tài này th2c hi3n vi3c li trích rotenone t. r cây thuCc cá b*ng dung môi
chloroform vi quy trình li trích phù hp vi các đi5u ki3n trong phòng thí nghi3m.
Sau đây là n4i dung đ5 tài.

1


L2I M Đ5U
1. LÍ DO CH4N Đ TÀI:
H*ng năm, thi3t hi v5 sâu b3nh chim khoFng 20% t+ng sFn lng sFn xu9t nông
nghi3p trên th gii, tng đng hàng trăm t USD do hàng chc loài sâu r1y phá hoi.
ĐB kh1c phc tình trng này, con ngi luôn tìm tòi, nghiên c6u tìm ra nhng phng
pháp hi3u quF đB di3t tr. các loi côn trùng có hi nói trên. Chính vì th, nhi5u loi thuCc
tr. sâu ra đi, v9n đ5 đ8t ra , đây là nhng đ4c tC trong các loi thuCc tr. sâu này thng

khó b phân hEy, gây Fnh h,ng x9u đn môi trng. Do đó, các nhà khoa h7c luôn tìm
tòi, nghiên c6u và ngh ti các hp ch9t có s2n trong t2 nhiên ít đ4c hi ti môi trng.
Rotenone đc chit xu9t t. cây thuCc cá là m4t trong nhng hp ch9t đc tìm ra th3a
mãn nhng yêu c1u nói trên.
Ngoài tác dng tr. sâu, rotenone còn có tác dng thuCc cá làm sch ao nuôi cá,
tôm phc v cho ngành nuôi tr/ng thEy sFn.
Hot ch9t rotenone t. r cây thuCc cá g1n 100 năm qua đã đc nhi5u nc trên
th gii t. Châu Á đn Châu Âu, Châu M nghiên c6u và s dng có hi3u quF đB di3t tr.
sâu r1y phá hoi cây tr/ng và các loài cá d. - Vi3t Nam, t. gia th k 20 mi có m4t sC
công trình nghiên c6u v5 hot ch9t rotenone. Vào nhng năm 80 mi có m4t sC nghiên
c6u s dng cây thuCc cá làm thuCc tr. sâu , mi5n B1c. Đn năm 1993 - 1994 mi b1t
đ1u nhng nghiên c6u sâu hn v5 đ8c điBm sinh hóa và các phng pháp chit su9t đnh
tính và đnh lng.
- nc ta, cây thuCc cá (còn g7i là dây mAt, dây tóc kèn) đc tr/ng ph+ bin
trong dân gian đB phc v cho ngành sFn xu9t nông nghi3p nh: thuCc cá làm sch các
ao nuôi tôm hay tr. sâu cho rau màu, cây ăn quF. Cây thuCc cá là loi cây d tr/ng đem
li hi3u quF hi3u quF kinh t cao.
Cây thuCc cá là loi dây leo h7 đAu đc tr/ng nhi5u , khu v2c Đông Nam Á và
các đFo Tây Nam Thái Bình Dng, , nhng vùng ven biBn đ9t cát vùng núi th9p và
trung du.
Đ5 tài này nghiên c6u cách li trích rotenone - m4t hot ch9t có trong cây thuCc cá
t. r cây thuCc cá (có hàm lng rotenone cao nh9t) t. dung môi chloroform có tác dng
2


làm ng4 đ4c các loài đ4ng vAt máu lnh (cá, sâu,…) mà ít có hi vi các loài đ4ng vAt
máu nóng, con ngi và môi trng sCng.
Vi3t Nam là m4t nc nông nghi3p có ngu/n nguyên li3u v5 r cây thuCc cá
phong phú nên vi3c li trích rotenone có ý ngha r9t quan tr7ng phc v cho ngành nông
nghi3p và thEy sFn. Chính vì th vi3c ch7n đ5 tài “Li trích rotenone t. r cây thuCc cá”

nh*m nghiên c6u phng pháp li trích rotenone phù hp vi đi5u ki3n phòng thí nghi3m.
Rotenone là m4t isoflavonoid tan nhi5u trong acetone, benzene, chlorobenzene,
ethylene dichloride, chloroform. D2a vào tính tan cEa rotenone đB ch7n dung môi li trích
và kt tinh phù hp.
Đ5 tài “Li trích rotenone t. r cây thuCc cá” ch gii hn nghiên c6u phng pháp
li trích b*ng phng pháp ngâm d1m vi dung môi chloroform. Sau khi thu đc
rotenone thô tinh ch li b*ng phng pháp kt tinh vi dung môi thích hp. Sau đó phân
tích li sFn ph0m b*ng ph+ IR, xác đnh đ4 tinh khit cEa sFn ph0m b*ng phng pháp
HPLC và đo nhi3t đ4 nóng chFy.
Các công trình nghiên c6u v5 vi3c “Li trích rotenone t. r cây thuCc cá”:
- Hot ch9t rotenone chit xu9t t. cây derris – Tp chí khoa h7c k thuAt Nông
Lâm nghi3p, sC 2/2002.
- Nghiên c6u quá trình hình thành dch chuyBn và tích t hot ch9t rotenone trong
t2 nhiên cEa Phan Phc Hi5n, Nguyn Công Hào, Mai Đình Tr, Nguyn Cu Th
Hng Giang.
- M4t sC phng pháp xác đnh rotenone trong cây derris ellitica benth trong tuyBn
tAp các công trình khoa h7c, báo cáo khoa h7c ti h4i ngh khoa h7c phân tích lí hóa và
và sinh h7c Vi3t Nam l1n th6 nh9t, xu9t bFn năm 2000.
- M4t sC tính ch9t hóa lí cEa rotenone trong cây derris ellitica , đ/ng b*ng Sông
Cu Long cEa Phan Phc Hi5n, Hà Th L3 Ánh.
- Extraction of rotenone from Derris elliptica and Derris malaccensis by
pressurized liquid extraction compared with maceration - Science direct.
- Determination of rotenone residues in raw honey by solid - phase extraction and
high - performance liquid chromatography - Science direct.

3


M4t sC phng pháp hi3n đi li trích rotenone t. r cây thuCc cá:
- Phng pháp chit b*ng dung môi áp su9t cao (Pressurized liquid extraction –

PLE):
Đây là phng pháp chit di nhi3t đ4 và áp su9t cao, cho phép s dng dung
môi ho8c hDn hp dung môi vi đ4 phân c2c khác nhau. Nhi3t đ4 thay đ+i trong khoFng
t. nhi3t đ4 phòng đn 2000C. Áp su9t thay đ+i t. 500 – 3.000psi. Phng pháp chit này
đã chit thành công m4t sC hp ch9t nh: polyphenol t. quF táo, catechin và epicatechin
t. quF nho. Phng pháp chit rotenone t. r cây thuCc cá đc áp dng vi dung môi
chloroform, 95% ethanol. Đi5u ki3n chit tCt nh9t cEa phng pháp PLE là nhi3t đ4
500C, áp su9t 2.000psi. Đây là phng pháp ít tCn thi gian và dung môi so vi phng
pháp ngâm d1m.
- Phng pháp chit siêu ti hn SC - CO2 (Suppereritical Cacbon dioxide):
Phng pháp này nh1m vào vi3c s dng CO2 siêu ti hn đB chit rotenone t.
cây thuCc cá. Kt quF đ4 tinh khit cEa rotenone đc tính nh là m4t hàm sC cEa các
thông sC: áp su9t (9, 15, 20, 30, 40 MPa) và nhi3t đ4 (400C, 600C), đi5u ki3n chit tCt
nh9t là , nhi3t đ4 600C và áp su9t 44MPa. Phng pháp chit này thu đc hàm lng và
đ4 tinh kit cEa rotenone cao hn so vi vi3c dùng bình chit Soxhlet.

2/. CÁC GI THUYT CA Đ TÀI:
Sau khi hoàn thành đ5 tài g/m 2 ph1n:
- Ph1n lí thuyt:
+ Gii thi3u chung v5 cây thuCc cá: mô tF v5 cây, thành ph1n hóa h7c cEa cây, b4
phAn thng dùng, các công dng cEa cây.
+ Gii thi3u v5 rotenone: công th6c hóa h7c, công dng và m4t sC phng pháp li
trích rotenone.
- Ph1n th2c nghi3m: phng pháp li trích rotenone t. r cây thuCc cá b*ng dung
môi chloroform, các phng pháp phân tích đnh tính và đnh lng.

3/. CÁC PH16NG PHÁP, PH16NG TIN THC HIN Đ TÀI:
3.1/. PhEng pháp:

4

Tìm tài li3u v5: cây thuCc cá, rotenone, phng pháp li trích, qui trình li trích,
phng pháp kt tinh, đo nhi3t đ4 nóng chFy,…
Phng pháp quan sát, làm vi3c trong phòng thí nghi3m:
- Dùng phng pháp li trích r1n – l3ng, c thB là phng pháp ngâm d1m đB li
trích rotenone t. r cây thuCc cá.
- Dùng phng pháp kt tinh phân đon b*ng dung môi thích hp đB thu đc
rotenone tinh khit.
- Phân tích đnh tính sFn ph0m tinh ch đc b*ng phng pháp s1c kí bFn m3ng,
đo nhi3t đ4 nóng chFy.
- Phân tích sFn ph0m tinh ch b*ng ph+ IR, phng pháp HPLC.
3.1/. PhEng tiDn:
- Máy vi tính.
- Mng internet.
- Sách, tp chí hóa h7c, tp chí khoa h7c công ngh3.
- Dng c hóa ch9t trong phòng thí nghi3m hóa hu c.

4/. CÁC B1C THC HIN Đ TÀI:
Đ5 tài th2c hi3n g/m 3 giai đon:
- Giai đon 1: NhAn đ5 tài, tìm tài li3u có liên quan đB th2c hi3n đ5 tài, th2c hi3n
đ5 tài trong phòng thí nghi3m.
Thi gian th2c hi3n t. 7/2009 đn gia 4/2010.
- Giai đon 2: T+ng hp tài li3u lí thuyt và th2c nghi3m, vit luAn văn, vit bài
báo cáo.
Thi gian th2c hi3n t. 4/2010 đn đ1u 5/2010.
- Giai đon 3: Báo cáo luAn văn.
Thi gian th2c hi3n 5/2010.

5

N7I DUNG
1/. LÍ THUYT:
1.1/. Gii thiDu v cây thuCc cá: [1], [4], [6], [7]
- Tên khoa h7c: Derris elliptical (Roxb) Benth.
- Tên khác: Dây thuCc cá, dây mAt, dây cóc, long kén, liBu lây (Tày).
- Tên nc ngoài: Tuba root (Anh), derris (Pháp).
- H7: ĐAu (Fabaceae).
1.1.1/. Mô t7 cây thu8c cá: [6], [9], [10], [12]
- Dây leo: to, dài 7 - 10m.
- Cành: cành non có lông mn. Cành già s1n sùi, màu nâu đen.
- Lá: lá kép g/m 9 - 13 lá chét, m7c so le, dài 20 - 35cm, cuCng chung có lông. Lá
chét lúc đ1u m3ng sau dai, dày, hình mác, gCc tròn, đ1u nh7n; dài 7,5 - 15cm; r4ng 2,5 4cm, lá non lúc đ1u hi có lông , m8t trên, sau nh2n, có lông mn , m8t di, gân n+i r9t
rõ.
- Cm hoa m7c thành chùm dài 10 – 20cm , k4 lá, có lông mn, hoa màu h/ng
ho8c màu tr1ng, đài hoa màu h/ng hình phu, có lông dài dng mi, răng r9t ng1n, cánh
hoa có lông mn m7c m8t ngoài.
- QuF thuôn ho8c hình mác; dài 3,5 - 8cm; r4ng 1,7 - 2cm; có cánh r4ng , phía
trên, ht 1 – 4cm.
- Mùa quF: tháng 8.
- Thi gian thu hoch r tCt nh9t là khoFng cuCi năm 2 ho8c đ1u năm 3 đây là thi
điBm hàm lng rotenone cao nh9t.
- Cây thuCc cá đc tr/ng b*ng cách cuCng luCng ch8t thân cây thành t.ng khúc
dài khoFng 0,4 – 0,5m giâm lên mDi cây cách nhau 1m.
- Cây thuCc cá thích hp vi m7i loi đ9t, là loi cây chu ánh sáng mnh nhng
a ni mát hn, thng đc tr/ng xen gia các cây cao su, d.a. Nhi3t đ4 thích hp 27 280C, đ9t bón vôi cho năng su9t r cao hn.
6

1.1.2/. Phân b8 sinh thái:[6]
Phân bC nhi5u , vùng nhi3t đi và cAn nhi3t đi. - vùng nhi3t đi châu Á, cây
thuCc cá đc tr/ng nhi5u nh9t , các vùng Đông Nam và Nam châu Á g/m các nc:
Malayxia, Inđônexia, Vi3t Nam, 5n Đ4,.... - Vi3t Nam cây thuCc cá đc tr/ng nhi5u ,
Cà Mau, Bc Liêu, Trà Vinh, Phú QuCc, các tnh vùng núi th9p (di 1.000m) và trung
du. Cây m7c ven r.ng nguyên sinh, r.ng th6 sinh, đ/i và , cF loi hình r.ng núi đá vôi.
Là loi cây a sáng có thB sCng đc trên nhi5u loi đ9t, thng leo lên các cây gD
nh3 ho8c cây bi.
Cây con m7c lên t. ht ho8c b*ng cách dâm cành có khF năng tái sinh sau khi
ch8t.
1.1.3/. B9 phAn dùng: [1], [6], [7]
Cây thuCc cá đc tr/ng chE yu đB l9y r. R cây đc thu hoch vào cuCi năm
hai (hot ch9t cao nh9t). Đào r không b3 r con (r này ch6a nhi5u hot ch9t). R cây
thuCc cá ng1n dài không đ/ng đ5u đng kính trung bình 1cm, m8t ngoài xám nâu đn
đ3 nht vi nhng đng nh3 chy dài. V3 dày dính ch1c vào gD màu nâu h/ng, b6 r9t
nhi5u x, v hi ng7t nh1y, sau đó nóng và h1c. R cây thuCc cá sau khi thu hoch có thB
bFo quFn b*ng 2 cách: phi n1ng thAt nhanh, bFo quFn ni khô mát đn đ4 0m khoFng
10% ho8c ngâm r cây trong nc đn khi s dng đem ra giã nh3 r/i đem đi ti lên rau
màu đB tr. sâu ho8c thuCc cá làm sch ao nuôi.
Cành và lá cây thuCc cá có thB qu9n thành vòng đeo lên s.ng trâu bò đB đu+i các
vi sinh vAt gây b3nh.
1.2/. Thành ph!n hóa hc c"a r# cây thuCc cá: [6]
R cây thuCc cá ch6a:
Rotenone: 0,3 – 12%.
Summatrol.
Deguelin: 0,2 – 2,9%.
Tephrosin.
Toxicarol: 0 – 4,4%.
Eleptinol.
7

127 – hydroxyrotenon.
Ngoài ra, r còn có maackin, elipton, acid tubaic.
Hot ch9t chính rotenone đc Nagai chit ra t. năm 1902, tên t. ch roten là tên
NhAt BFn cEa cây thuCc cá. R phFi ch6a 3% rotenone mi có tác dng. Hàm lng
rotenone ph thu4c vào các yu tC khí hAu và cách tr/ng nh nhi3t đ4 cao, lng ma,
khoFng cách tr/ng,….

H2C

H3C

C

O

O

R

O

H

H
OCH3
OCH3

H3C

H3C

R H: rotenone
R OH: sumatrol

O

O

O

R1

O

O
R
OCH3

R1 R H: deguelin
R1 H, R OH: tethrosin
R1 OH, R H: toxicarol

OCH3

O

O

H

O
eliptinol

H
OH

O CH 3
O CH 3

1.3/. Tính ch$t c"a rotenone: [6], [8], [11]
Công th6c phân t: C23H22O6
Công th6c triBn khai đc Butennandt xác đnh t. năm 1928 vi 5 vòng: 2 vòng
benzene, 1 vòng pyran, 1 vòng pyron, 1 vòng furan ngoài ra còn có 2 nhóm metoxy.

8


H2C

H3C

C

O

O

O

H

O
H
OCH3
OCH3

Rotenone là ch9t kt tinh hình lăng tr, không màu, quay trái, đc xp vào nhóm
isoflavonoid.
Tên

g7i

khác:

(2R,6aS,12aS)-1,2,6,6a,12,12a-dexahidro-2-isopropenyl-8,9-

dimethoxychromeno(3,4-b)furo(2,3-b)choromen-6-one: tubatoxin.
Nhi3t đ4 nóng chFy: 159 - 1640C.
Nhi3t đ4 sôi: 210 - 2200C.
KhCi lng riêng: 1,27g/cm3 , 200C.
Tính tan: , 200C h1u nh không tan trong nc: 0,16mg/l; hi tan trong ethanol:
2g/l; cacbon tetracholoride: 6g/l; amyl acetate: 16g/l; xylene: 34g/l; r9t tan trong acetone:
66g/l; benzene: 80g/l; chlorobenzene: 135g/l; ethylene dichloride: 330g/l; chloroform:
472g/l.
Khi tip xúc vi không khí, ánh sáng rotenone b phân hEy thành các ch9t
dehydrorotenon và rotenonon.

1.4/. Tác d%ng c"a rotenone: [5], [6]
Rotenone r9t đ4c vi đ4ng vAt máu lnh b*ng đng ăn uCng ho8c do tip xúc,

đc dùng đB thuCc cá và làm thuCc tr. sâu trong nông nghi3p nh9t là ngh5 tr/ng rau.

Các rotenoid là nhng hot ch9t có đ4 đ4c mang tính ch7n l7c cao, r9t đ4c đCi vi cá, sâu
b7, côn trùng và hi đ4c đCi vi các đ4ng vAt có vú. Đ4c tính rotenone thB hi3n trên đ4ng
vAt máu lnh do đng uCng hay do tip xúc vi n/ng đ4 10-6, đ4c tính cEa deguelin kém
hn 10 l1n, tephrosin kém hn 40 l1n, toxicarol kém hn 400 l1n. Tác dng cEa rotenone
mnh g9p 4 -10 l1n nicotin
9


Dung dch 75mg rotenone trong 100 lit nc , 230C đE git cht cá vàng trong
vòng 2 gi vi tri3u ch6ng ngng th, và trc khi cht có m4t thi kì b kích thích. R
dây thuCc cá cho vào nghi5n nh3 cho vào nc vi n/ng đ4 1 ph1n tri3u làm cá say và b
b1t d dàng.
Dùng đB di3t cá tp trong ao, đ1m nuôi tôm. Cách dùng, l9y r cây đAp dAp cho ra
ch9t nh2a tr1ng, hòa trong nc té đ5u m8t đ1m. C6 3 - 5kg r cây thuCc cá dùng cho
1.000m2 ao có m6c nc sâu 15 - 20cm.

ĐCi vi côn trùng, sâu hi mùa màng rotenone khCng ch đc r9t nhi5u loi sâu,
r3p, bm, nhAy, b7 tr hi rau màu, ngô, lúa và cây ăn quF. Rotenone tác dng làm li3t
trung tâm hô h9p cEa sâu b7, sau khi tip xúc vi thuCc sâu b7 yu d1n r/i cht.
Trong chăn nuôi gia c1m, rotenone di3t đc ve, b7 chét, rAn r3p,… giúp công tác
bFo v3 tCt.
Dng chit b*ng ethanol và b*ng chloroform cEa r cây thuCc cá git cht 100%

Cc vi n/ng đ4 tng 6ng là 100 ph1n tri3u và 20 ph1n tri3u.
ĐCi vi đ4ng vAt máu nóng, rotenone h1u nh không có đ4c tính khi dùng qua
đng tiêu hóa nhng nu tiêm vào mch máu thì gây li3t hô h9p và cht do ngt th,.
ĐCi vi ngi, khi uCng phFi lng ít dung dch rotenone mi pha loãng , n/ng
đ4 thng dùng đB thuCc cá, tr6 b ng4 đ4c s4 th9y đau bng, nôn ma nhi5u do tác
dng gây ói sau khi nuCt vào cEa rotenone. Trng hp uCng lng nhi5u ho8c dung
dch đAm đ8c rotenone thì ngoài tác dng gây nôn tr6 còn b co giAt toàn thân, xFy ra

tình trng 6c ch hô h9p, h đng huyt sau cùng gây cht do b tê li3t trung khu hô
h9p.
Rotenone đc đánh giá là m4t ch9t chCng khCi u mnh vì có tác dng đ4c t bào
mnh đCi vi các dòng ung th fibrosarcom, ung th ru4t, ung th ph+i,…nhng không

đ8c hi3u vi b9t kì loi t bào nào.
1.5/. Tính v&, công năng c"a cây thuCc cá: [6]
Cây thuCc cá có tác dng cha viêm m8i d 6ng, sát trùng, ch dng (tr ng6a).

1.6/. Công d%ng c"a cây thuCc cá: [9], [10]

10


ĐCi vi ngui và súc vAt r cây thuCc cá dùng làm thuCc t0y giun, dùng cha gh6
di dng thuCc m.
M4t sC vùng , Vi3t Nam, ngi ta thu hái cây thuCc cá ti làm vòng đeo trên
s.ng nhng con trâu bò b giòi ho8c có kí sinh trùng, mùi cEa cây thuCc cá s4 làm cho
nhng con vAt này t2 đ4ng b3 đi.

- NhAt BFn, r và thân cây thuCc cá giã nát đ9p ti chD ho8c s1c l9y nc ra cha
gh6.

- Philippin, ngi ta dùng cây thuCc cá đB t2 t.
- Borneo, ngi ta dùng cây thuCc cá dùng đB t0m tên đ4c.
ĐB thuCc cá, ngi ta l9y m4t ít r cây giã nh3 thF vào nc cá b nhim đ4c nên
ngt th, r/i n+i lên m8t nc, b1t cá này thF vào nc sch cá s4 sCng li.

ĐB tr. sâu trong nông nhi3p l9y 1 - 3kg r cây thuCc cá ti giã nát cho vào 10 lít
nc khu9y k ngâm trong 24 gi, l7c b3 bã đem ti trên rau màu có sâu trên di3n tích

khoFng 360m2. Có thB giã nh3 phi khô r/i dùng di dng thuCc b4t ho8c tr4n vi xà
phòng thành dng nh8 dch, không dùng b4t cây nguyên ch9t mà thng tr4n vi b4t tacl,

đ9t sét, thch cao,… vi t l3 15 - 30%. C1n tránh tr4n vi nhng ch9t có tính ki5m vì
ch9t có tính ki5m làm m9t tác dng cEa rotenone. Có thB dùng b4t rotenone tr4n vi các
ch9t tr khác vi t l3 rotenone trung bình là 0,25 – 0,5%, tCi đa là 1%. B4t rotenone có
thB bFo quFn đc lâu hn b4t r cây thuCc cá. Ngi ta có thB phCi hp rotenone hay r
cây thuCc cá vi pyrethrin đB có tác dng nhanh hn.

ĐB tăng đ4 dính hay ch9t nh8 hóa ngi ta thng dùng thêm m4t sC ch9t kt dính
nh: d1u lc, d1u th1u d1u, anbumin, casein,… Dùng nhng ch9t kt dính không có phFn

6ng hóa h7c, không làm giFm tác dng cEa rotenone.
M4t công th6c dùng r cây thuCc cá khác là: r cây thuCc cá 250g, xà phòng 250g,
nc 100 lít. Ra sch r, giã nát ngâm vào 15 lít nc trong 24 gi, l7c l9y nc trong,
bã ngâm vào nc 10 lít nc trong 3 gi l7c li. Khi dùng thêm nc đã pha s2n xà
phòng theo t l3 trên cho đE 100 lít nc. Dùng bm bm ti lên nhng ni có sâu.

1.7/. Cách nhBn bi't rotenone trong cây thuCc cá: [5]
ĐB nhAn bit s2 có m8t cEa rotenone ngi ta dùng nhng phFn 6ng sau đây:

11


- PhFn 6ng Durham, Howard 1933: đun 0,05g b4t r cây thuCc cá vi 5ml
chloroform, l7c, ph1n l7c đc cô trên m8t kính đ/ng h/, thêm 2 gi7t acid sunfuric đ8c s4
xu9t hi3n màu vàng cam r9t rõ sau ngã sang màu nâu và tím khi thêm m4t ht nitric natri,
phFn 6ng nhy ti 1/10mg.
- PhFn 6ng Jones và Smith: dung dch 0,1% trong acetone thêm axit nitric r/i nc
và ki5m hóa b*ng ammoniac s4 xu9t hi3n màu xanh tím mnh r/i m9t.

2/. THC NGHIM: [2], [3], [5], [8]
2.1/. D%ng c%, hóa ch$t:
2.1.1/. DBng cB:
Erlenmeyer 1lít: 3 cái
Becher 1 lít: 2 cái
Becher 500ml
Becher 200ml
Becher 100ml
Becher 50ml

9ng đong 5ml
9ng đong 100ml
Đ8a thEy tinh
9ng nghi3m
Phu l7c

9ng vi quFn
Gi9y l7c
Gi9y s1c kí
Bp đi3n
Li amiang
H3 thCng l7c áp su9t kém

12


Máy s9y
Máy cô quay chân không.

2.1.2/. Hóa chCt:
Chloroform.
Carbon tetraChlorua.
Ethanol tuy3t đCi.
Dietyl eter.
Aceton.
Methanol.
Na2S2O4.
KI
H2SO4.

2.2/. Li trích và tinh ch' rotenon: [2], [3], [5]
2.2.1/. Qui trình li trích và tinh chD rotenon

B(t r# cây thuCc cá
- Ngâm trong CHCl3

D&ch chi't
- Cô b*ng máy cô
13
quay chân không


2.2.2/. Các b1Ec tiDn hành li trích và tinh chD rotenone:
- R cây thuCc cá khoFng 2 năm tu+i sau khi khai thác , Bn Tre đem s9y khô ,
nhi3t đ4 500C ti khCi lng không đ+i r/i đem xay thành b4t.
- B4t r cây đem ngâm vi chloroform (ngâm khoFng 3 l1n cho ki3t), l7c l9y nc
trong thu đc dch chit.
- L9y dch chit đem cô cn dch chit b*ng máy cô quay chân không thu đc cao
chit.

- Hòa cao chit vi CCl4 đun nóng thu đc hp ch9t rotenone - CCl4.
- Hòa hp ch9t vi ethanol tinh khit kt tinh li s4 thu đc rotenone. Kt tinh
khoFng 3 l1n b*ng ethanol. Vì rotenone là ch9t d b oxi hóa nên c1n thêm Na2S2O4 đB
chCng oxi hóa.
- Sau đó kt tinh li b*ng phng pháp kt tinh 2 dung môi acetone – methanol đB
thu đc rotenone tinh kit.
14


2.2.3/. KDt qu7 cFa quá trình li trích và tinh chD:
- B4t r cây thuCc cá:

300g

- Hp ch9t rotenone - CCl4: 79,8g
- Kt tinh l1n 1:

17,17g (b*ng ethanol tuy3t đCi)

- Kt tinh l1n 2:

10,4g

(b*ng ethanol tuy3t đCi)

- Kt tinh l1n 3:

3,6g

(b*ng ethanol tuy3t đCi)

- Kt tinh l1n 4:

3,06g (b*ng acetone-methanol)

2.2.4/. Đo nhiDt đ( nóng ch)y:
- Cách tin hành:
Cho m4t ít rotenone vào Cng vi quFn, r/i cho vào máy đo.
Chnh máy v5 nhi3t đ4 thích hp và tin hành đo, đ7c kt quF khi b4t rotenone b1t

đ1u chFy và khi đã chFy hoàn toàn l9y kt quF trung bình.
- Kt quF:
L1n đo
Nhi3t đ4 đo 0C

1

2

3

162,7

161,2

162

162 0C

Nhi3t đ4 trung bình

2.3/. Phân tích đ&nh tính: [8]
S1c kí bFn m3ng:
-

BFn m3ng silica gel G: 2110cm

-

H3 dung môi: Chloroform / diethyl ether (95 : 5)

-

ThuCc phun hi3n màu: dung dch HI, dung dch FeCl3.

-

Kt quF:
+ Dùng thuCc phun hi3n màu HI: vt màu xanh lc, Rf =

4.6
= 0.648
7.1

+ Dùng thuCc phun hi3n màu FeCl3: vt màu xanh đAm, Rf =

2.4/. Phân tích rotenone tinh ch' b*ng ph+ IR:
15

4. 5

= 0.643 .
7


- Mu rotenone tinh kit đc phân tích b*ng ph+ IR b*ng phng pháp IR
(r70kk010, r70kk020) , trung tâm dch v phân tích thí nghi3m thành phC H/ Chí Minh.
So sánh ph+ IR chu0n cEa rotenone và ph+ IR cEa rotenone tinh ch thu đc kt quF nh
sau:
Bc sóng cm-1

Nhóm ch6c

Rotenone chu0n

Rotenone tinh ch

2800

2830

ν C − H (vòng thm)

3090

3020

ν C =O

1610

1610

ν C = C (vòng thm)

1520

1514

ν C =C

1675

1674

ν CH

2900

2900

1095 - 1000

1092 - 1005

ν OCH

3

3

ν C − 0 (este)

NhAn xét mu rotenone chu0n và mu rotenone tinh ch phù hp nhau.

2.5/. Phân tích rotenone tinh ch' b*ng phEng pháp HPLC:
Mu rotenone tinh ch đc phân tích b*ng phng pháp HPLC – AOAC official
methods of analysis (1990). Kt quF tinh sch 86,4%

16


KT LUN VÀ KIN NGH:
Đ5 tài “Li trích rotenone t. r cây thuCc cá” b*ng phng pháp ngâm d1m và thu
đc sFn ph0m khá tinh kit b*ng phng pháp kt tinh khá đn giFn phù hp vi đi5u
ki3n phòng thí nghi3m.
Trong th2c t, vi3c li trích rotenone có m4t ý ngha r9t quan tr7ng giúp cho ngi
nông dân thuAn ti3n hn trong ngành sFn xu9t nông nghi3p. Nhng ch ph0m t. rotenone
g7n nh: d vAn chuyBn và bFo quFn hn r cây thuCc cá.
Tuy nhiên đ5 tài này m1c phFi nhc điBm là khá tCn kém v5 dung môi, hi3u su9t
cha cao l1m. Vì vAy, trong tng lai nu có đi5u ki3n s4 nghiên c6u đ5 tài này vi m6c

đ4 r4ng và sâu hn nh: li trích rotenone b*ng dung môi khác ít tCn kém hn, tìm cách
nâng cao hi3u su9t cEa quá trình li trích đB có thB 6ng dng r4ng rãi trong th2c t.

17


TÀI LIU THAM KHO
[1]. Võ Văn Chi, Tr1n Hp: Cây cC có ích D ViEt Nam, tAp 1, năm 1999.
[2]. Phan Phc Hi5n, Nguyn Công Hào, Mai Đình Tr, Nguyn Cu Th Hng

Giang: Nghiên cFu quá trình hình thành d
ch chuyn và tích t8 ho
t ch9t rotenone trong

t
nhiên, Tp chí khoa h7c công ngh3 sC 3 – 2000.
[3]. Phm Hoàng H4: Cây cC min Nam ViEt Nam, năm 1970.
[4]. ĐD T9t Li: Nhng cây thu5c và v
thu5c ViEt Nam, Nhà xu9t bFn Khoa h7c k
thuAt, 1977.
[5]. Nguyn Kim Phi Phng: Ph1ng pháp cô l7p hp ch9t hu c, Nhà xu9t bFn

Đi hoc QuCc gia thành phC H/ Chí Minh, năm 2007.
[6]. Nguyn Kim Phi Phng: Th
c t7p hóa hu c 1, Nhà xu9t bFn Đi h7c QuCc
gia thành phC H/ Chí Minh, năm 2003.
[7]. Cây thu5c và đ6ng v7t làm thu5c D ViEt Nam, nhà xu9t bFn Khoa h7c k thuAt,
năm 2004.
[8]. />[9]. />[10].
[11].
[12]. .

18