LUẬN văn sư PHẠM NGỮ văn cách xưng hô của người việt bắc bộ và nam bộ

LÅÌI CM TẢ
Thåìi gian tháúm thoạt thoi âỉa, bäún nàm hc â gáư n kãút thục, lng täi
khäng khi bäưi häưi xao xuún khi sàõ p phi chia tay våïi tháưy cä, bả n b, sàõp
phi råìi xa mại trỉåìng thán u â gàõn bọ cn g täi sút bäún nàm hc .
Trang viãút âáưu tiãn trong lûn vàn ny täi xin gåíi låìi cm ån chán thnh nháút
âãún tháưy Hun h Käng Tên, ging viãn gin g dảy bäü mọn Ngổợ Vn õaợ tỏỷ n tỗnh
chố dỏựn giuùp tọi hon thn h täút lûn vàn. V täi cng xin by t lng biãút ån
sáu sàõc âãún qu tháưy cä trong bäü män Ngỉỵ Vàn â táûn tám ging dảy cho
chụng täi trong sút bäú n nàm qua. Cm ån táút c cạ c bản sinh viãn låïp Sỉ
phảm Vàn K25 â âäün g viãn giụp âåỵ täi trong quạ trỗnh hoỹc tỏỷp vaỡ thổỷc hióỷn
luỏỷn vn.
Mỷc duỡ tọi õaợ cọỳ gừng nhổng vỗ kióỳn thổùc coỡn haỷn chóỳ nón khäng
trạnh khi nhỉỵng thiãúu sọt sai láưm. Täi ráút mong âỉåüc sỉû âọn g gọ p kiãún ca
qu tháưy cä.
Täi xin chán thnh cm ån!
Cáưn Thå, ngy 30-4-2003
Sinh viãn thỉûc hiãûn
Âäù Thë Thanh Nhi

Trang 1


MỦC LỦC
Trang
Låìi cm tả
A.Måí âáưu
1. L do chn âãư ti .....................................................................................1
2. Lëch sỉí váún âãư ..........................................................................................1
3. Phảm vi nghiãn cỉïu ..................................................................................4
4. Mủc âêch nghiãn cỉïu ................................................................................5
5. Phỉång phạp nghiãn cỉïu ...........................................................................5

B. Näüi dung
Chỉång I: Âàûc âiãøm chung ca tỉì xỉng hä tiãún g Viãût ..................................6
1.Vàn họa giao tiãúp c a ngỉåìi Viãût Nam ......................................................6
1.1. Âënh nghéa vãư giao tiãúp .........................................................................6
1.2. Vàn họa giao tiãúp c a ngỉåìi Viãût Nam ..................................................6
1.2.1. Âàûc trỉng ca mäüt nãư n vàn họa näng nghiãûp
mang tênh cäüng âäưng cao...............................7
1.2.2. Âàûc trỉng ca mäüt nãư n vàn họa mang tênh nhán vàn ch nghéa...........8
1.2.3. Âàûc trỉng ca mäüt nãư n vàn họa cọ tênh bn âëa cao............................9
1.2.4. Âàûc trỉng ca mäüt nãư n vàn họa mang âáûm triãút l ám dỉång.............11
1.2.5. Âàûc trỉng ca mäüt nãư n vàn họa giu m u sàõc tháưn linh tên ngỉåỵng....12
1.3. Tỉì xỉng hä ...........................................................................................13
1.4. Cạ ch xỉng hä ca ngỉåìi Viãût Nam .......................................................15
1.4.1. Cạch xỉng hä bàịng âải tỉì nhán xỉng .................................................15
1.4.2. Xỉng bàịn g cạc tỉì chè chè quan hãû thán täüc .........................................21
1.4.3. Xỉng hä bàịng tãn riãng ......................................................................22
1.4.4. Xỉng hä bàịng tỉì chè chỉïc vủ x häüi ...................................................25
2. Cạc dản g xỉng hä ca ngỉåìi Viãût ............................................................29
2.1. Xỉng hä hai ngỉåìi ................................................................................29
2.2. Xỉng hä ba ngỉåìi .................................................................................30
2.3. Xỉng hä thán máût .................................................................................30
2.4. Xỉng hä tän trng v coi thỉåìng...........................................................32

Trang 2


Chỉång II: Cạc h xỉng hä ca ngỉåìi Viãût thãø hiãûn qua hai phỉång ngỉỵ:
Bàõc bäü v Nam bäü.......36
1. Âënh nghộa vóử phổồng ngổợ ......................................................................36
2. Sổỷ hỗnh thaỡnh phổồng ngổợ ......................................................................36

3. Phán loải, miãu t cạch xỉng hä ca ngỉåì i Viãût Nam ............................38
3.1. Cạ ch xỉng hä ca ngỉåìi Vióỷt Bừc bọỹ ...................................................38
3.1.1. Caùch xổng họ trong gia õỗnh ............................................................38
3.1.1.1. Xỉng hä ca våü v chäư n g ..............................................................39
3.1.1.2. Xỉng hä giỉỵa äng b v chạu ........................................................46
3.1.1.3. Xỉng hä giỉỵa cha mẻ v con .........................................................50
3.1.1.4. Xỉng hä giỉỵa anh chë v em ..........................................................57
3.1.2. Cạch xỉng hä trong h hn g thán täüc ...............................................62
3.1.2.1. Xỉng hä vãư bãn näüi .......................................................................65
3.1.2.2. Xỉng hä vãư bãn ngoả i ...................................................................67
3.1.3. Xỉng hä ngoi x häüi .......................................................................69
3.1.3.1. Xỉng hä våïi ngỉåìi .......................................................................70
3.1.3.2. Xỉng hä våïi bản b ngang hng ....................................................72
3.1.3.3. Xỉng hä våïi ngỉåìi nh tøi hån ....................................................74
3.2. Cạ ch xỉng hä ca ngỉåìi Vióỷt Nam bọỹ .................................................75
3.2.1. Caùch xổng họ trong gia õỗnh .............................................................76
3.2.1.1. Xỉng hä ca våü v chäư n g ..............................................................76
3.2.1.2. Xỉng hä giỉỵa äng b v chạu ........................................................82
3.2.1.3. Xỉng hä giỉỵa cha mẻ v con .........................................................86
3.2.1.4. Xỉng hä giỉỵa anh chë v em ..........................................................90
3.2.2. Cạch xỉng hä trong h hn g thán täüc ...............................................93
3.2.2.1. Xỉng hä vãư bãn näüi .......................................................................95
3.2.2.2. Xỉng hä vãư bãn ngoả i ....................................................................98
3.2.3. Xỉng hä ngoi x häüi .......................................................................99
3.2.3.1. Xỉng hä våïi ngỉåìi låïn tøi.............................................................99
3.2.3.2. Xỉng hä våïi bản b ngang hng ...................................................101
3.2.3.3. Xỉng hä våïi ngỉåìi nh tøi hån ...................................................102
Chỉång III: Nháûn âënh vãư tỉì xæng hä tiãúng Viãût .......................................104

Trang 3

1. Nháûn âënh so sạnh theo tỉìng nhọm tỉång ỉïn g giỉỵa hai phỉång ngỉỵ ......104
1.1. Âiãøm giäúng nhau ................................................................................104
1.2. Âiãøm khạc nhau ..................................................................................105
2. Cạc h xỉng hä våïi cạc váún âãư trong âåìi säún g x häüi ...............................108
2.1. Cạ c màû t mảnh .....................................................................................108
2.2. Cạ c màû t ú u ........................................................................................108
3. Mäüt säú âàûc âiãøm âàûc th trong cạc h xỉng hä tiãún g Viãût våïi cạc h xỉng
hä trong cạc ngän ngỉỵ Cháu Áu .................................................................109
C. Kãút lûn
Pháưn thäúng kã ............................................................................................111
Ti liãûu tham kho .....................................................................................130

Trang 4


A. MỞ ĐẦU
1. L do chn âãư ti:
L mäüt ngỉåìi may màõn âỉåüc sinh ra trãn mnh âáút Kinh Bàõc, q
hỉång ca nhỉỵng ln âiãûu cho, nhỉỵng ln quan h mỉåüt m v sáu làõn g.
Nhỉng tøi thå ca täi lải gàõn liãưn våïi m n h âáút Nam bäü tr phụ, våïi nhỉỵng
ngỉåìi dán chán cháút, mäüc mảc. Täi tổỷ haỡ o vỗ mỗnh coù õổồỹc mỗnh coù õổồỹc hai
q hỉång- nåi sinh ra v nåi låïn lãn. Täi âỉåüc tiãúp thu mäüt lục hai nãưn vàn
hoạ ca miãưn Bừc vaỡ mióửn Nam vaỡ dỏửn trong tọi hỗnh thaỡnh mọỹt nióửm yóu thờch
vaỡ say mó tỗm hióứu hai nóửn vàn hoạ áúy.
Màûc d â säún g åí miãưn Nam gáưn 20 nàm nhỉng táút c nhỉỵng thọi quen,
táûp tủc sinh hoảt, cạch säún g, cạch xỉng hä ca ngỉåìi Bừc vỏựn khọng hóử bở phai
nhaỷt trong gia õỗnh tọi cuợng nhổ nhổợng ngổồỡi haỡng xoù m cuớa gia õỗnh täi. H
váùn mang nhỉỵng nẹt ráút riãng ca ngỉåìi Bàõc bọỹ. Chờnh vỗ thóỳ nhổợ ng õióửu naỡy

õaợ coù aớn h hỉåí ng ráút nàû n g âäúi våïi bn thán täi. Bãn cản h âọ hn g ngy täi cng
tiãúp xục våïi cạc bản b ngỉåìi Nam, nhỉỵng ngỉåìi näng dán Nam bäü nhỉỵ ng cún
sạch viãút vãư vàn hoạ Nam bäü...v täi cng thỉåìng cọ nhỉỵng dëp vãư nhaỡ caùc baỷn
beỡ cuớ a mỗnh chồi nhổ vóử caùc miãưn q ca An Giang, Tiãưn Giang, Sọc Tràng,
Bãún Tre...Thãú l täi lả i âỉåüc hiãøu biãút thãm vãư ngỉåìi dán phỉång Nam tháût th
gin dë.
Täi ch n âãư t i nghiãn cỉïu “Cạc h xỉng hä ca ngỉåìi Viãût Bàõc bäü v
Nam bäü” l dëp âãø cho täi nọi lón nhổợng suy nghộ, nhổợng hióứu bióỳt cuớa mỗnh vóử
ngổồỡi dỏn hai mióửn cuớ a mỗnh qua lồỡi n tióỳ n g nọi, qua cạch xỉng hä, v cạch
biãøu hiãûn tỗnh caớm cuớ a hoỹ trong lọỳi xổng họ. ọử n g thåìi qua viãûc thỉûc hiãûn âãư
ti ny täi s tháúy âỉåüc cạ i hay, cại âẻp trong cạch xỉng hä ca ngỉåìi dán Viãût
Nam nọi riãng v ca ngỉåìi Ạ Âäng nọi chung.

2. Lëch sỉí váún âãư :
Tỉì trổồùc õóỳn nay caùc cọng trỗnh nghión cổùu vóử caùch xỉng hä ca ngỉåìi
Viãût Nam tỉång âäúi nhiãưu. Cạc nh nghiãn cỉïu cn g â cọ âãư cáû p âãún caùch
xổng họ trong gia õỗnh nhổ giổợa vồỹ vaỡ chọửng, giỉỵa äng b v chạ u , giỉỵa cha mẻ
v con, giỉỵa anh chë v em. Tuy nhiãn h chè dỉìn g lải åí âọ m chỉa cọ ai âi
sáu vo nghiãn cỉïu mäüt cạc h ton diãû n cạch xỉng hä ca ngỉåìi Viãût Nam åí

Trang 1


trong gia õỗnh, trong hoỹ haỡng thỏn tọỹ c vaỡ ngoi x häüi. Màût khạ c khi nghiãn
cỉïu cạch xỉng họ trong gia õỗnh thỗ tọi cuợn g chố thỏỳ y pháưn låïn l h nghiãn cỉïu
åí phêa Bàõc, cn ồớ phờa Nam thỗ chổa thỏỳy cọng trỗnh nghión cổùu no .
Vãư tạc gi, cạc sạch, cạc bi viãút nghiãn cổùu vóử caùch xổng họ cuớa ngổồỡi
Vióỷt thỗ coù thóứ bn âãún nhỉ:

2.1. Quøn “Trong h ngoi lng”- Toan Ạnh NXB C Mau 1993 cọ âãư cáûp

âãún cạch xỉng hä c a ngỉåìi Viãût Nam nhỉng tạc gi Toan nh cuợn g chố trỗnh
baỡy mọỹ t caùc h tọứng quaùt, chỉa âi sáu v l m r cạch xỉng hä cuớa ngổồỡi Bừc.
ỷc bióỷt trong cọng trỗnh nghión cổùu cuớa mỗnh taùc giaớ cuợn g khọng hóử noùi gỗ
õóỳn caùc h xỉng hä ca ngỉåìi Nam. Tuy váûy , bi viãút ca tạc gi Toan nh l
mäüt trong nhỉỵng ti liãûu quan trng giụp täi nghiãn cỉïu âãư ti ny.

2.2. Trong “Ngỉỵ hc tr 97” ca Häüi ngän ngỉỵ hc Vióỷt Nam coù baỡi vióỳt Mọ
hỗnh anh ỏỳy- aớn h trong phỉång ngỉỵ Nam bäü” ca Cại Vàn Thại. Tạc gi chè
âãư cáûp âãún mäüt khêa cả nh nh âọ l viãûc gi n lỉåüc hay rụt gn trong cạ ch xỉng
hä ca ngỉåìi Nam bäü. ÅÍ âáy tạc gi cho ràịng “trong ngän ngỉỵ nọi, dảng tàõt ny
chè cọ thóứ õổồỹc õọửng tỗnh khi trong mọỹt ngổợ caớ n h củ thãø, âäúi tỉåüng giao tiãúp l
ngỉåìi bn ngỉỵ hồûc l ngỉåìi hiãøn nhiãn â hiãøu v cháúp nháûn nọ nhỉ l mäüt
phỉång ngỉỵ [21,47]”.

2.3. Âãún quøn “Ngỉỵ hc tr 99”- Häüi ngän ngỉỵ hc Viãût Nam tạc gi Hong
Anh Thi cọ bi viãút “Nhọm tỉì xỉng hä thán täüc trong tiãúng Nháût vaì tiãú ng Viãût”.
Trong baìi viãút ny tạc gi â nãu lãn låïp tỉì xỉng hä thán täüc trong hai ngän
ngỉỵ Nháût v Viãût. Sau âọ tạc gi â so sạnh viãûc sỉí dủn g låïp tỉì ny ca ngỉåìi
Nháût v ngỉåìi Viãût. Nhỉng tạc gi cng chè nọi âãún nhỉỵn g nẹt cå bn trong
cạc h xỉng hä ca ngỉåìi Viãût chung chung chỉï chỉa lm näøi báût âỉåüc tỉìng cạc h
xỉng hä ca ngỉåì i Viãû t tỉì n g miãưn. Màûc d váûy , bi viãút ny l cå såí âãø cho täi
tiãún haỡnh nghión cổù u õóử taỡi cuớ a mỗnh.
Cuợ ng trong “Ngỉỵ hc tr 99” tạc gi Lã Thanh Kim cọ b i viãút “Tỉì
xỉng gi v cạc h xỉng gi trong phỉång ngỉỵ Nghãû Ténh”. Bi viãút ny pháư n
låïn tạ c gi âi sáu vo cạch xỉng gi trong phỉång ngỉỵ Nghãû Ténh. Nhỉng nọ
cn g giụp cho täi nhiãư u khi thỉûc hiãûn âãư ti. ÅÍ mủc 14 tạc gi cọ viãút “Mäüt âàûc
âiãøm hãút sỉïc näøi báût biãøu hiãûn âa dản g, phong phụ c a xỉng gi trong tiãúng
Viãût l åí mäùi vng, mäù i âëa phỉång cọ mäüt säú lỉåün g tỉì xỉng gi khaïc nhau”
[13,74].

Trang 2


2.4. “Ngỉỵ hc tr 2000” cọ bi “Cå såí ca viãûc chuøn hoạ danh tỉì thán täüc
thnh tỉì xỉng hä trong tiãúng Viãût” ca Trỉång Thë Diãùm. Tạc gi Trỉång Thë
Diãùm â cho ràịn g “hãû thäúng tỉì xỉng hä trong tiãúng Viãût bao gäưm nhiãưu tỉì loải
khạc nhau nhàịm âạp ỉïn g tênh âa dả n g c a xỉng hä trong giao tiãúp xỉng hä. Hãû
thäúng ny bao gäưm hai nhọ m låïn l âải tỉì nhán xỉng chun d ng v tỉì xỉng
hä lám thåì i” [3,25].
C ng tạ c gi Trỉång Thë Diãùm trong “Lûn ạn tiãún sé ngỉỵ vàn”- Trỉåìng
Âải hc Vinh- tạc gi â nọi mäüt cạ ch ráút r v tỉì xỉng hä trong tiãúng Viãût
nhỉng l nhỉỵn g “tỉì xỉng hä cọ ngưn gäúc danh tỉì thán täüc”.

2.5. Quøn “Phỉång ngỉỵ Nam bäü” - Tráưn Thë Ngc Lang- NXB KHXH H Näüi
1995 âãư cáûp vãư tỉì xỉng gi ca Nam bäü trãn bỗnh dióỷ n chung vaỡ rỏỳt sồ saỡi.
Ngổồỡ i vióỳt cng khäng âi sáu vo nghiãn cỉïu ton diãûn cạch xỉng hä ca ngỉåì i
Nam bäü trong giao tiãúp hng ngy .

2.6. Trong quøn “Vàn hoạ v ngän ngỉỵ giao tiãúp ca ngỉåìi Viãût”- Hỉỵu ÂảtNXB Vàn hoạ Thäng tin Haỡ Nọỹ i 2000 laỡ mọỹ t cọng trỗnh khaùi quạt vãư vàn hoạ
giao tiãúp v cạc h xỉng hä ca ngỉåìi Viãû t Nam.

2.7. Quøn “Phong cạch hc v âàûc âiãøm tu tỉì tỉì vỉûng”- NXB Âải hc v
Trung hoỹc chuyón nghióỷp 1983. Cuỡ ỗnh Tuù coù trỗnh baỡy vãư “tỉì xỉng hä tiãúng
Viãût” nhỉng åí mỉïc âäü så saỡi.

2.8. aùng chuù yù hồn caớ laỡ cọng trỗnh nghión cỉïu cọ tênh cháút chun biãût vãư
cạc h xỉng hä trong gia õỗnh ngổồỡi Vióỷt cuớa Buỡi Minh Yóỳn trong quyóứn ặẽng
xổớ ngọn ngổợ trong giao tióỳp gia õỗnh ngổồỡi Viãût do Nguùn Vàn Khang ch
biãn. NXB vàn hoạ thäng tin. Tạc gi Bi Minh ún â nghiãn cỉï u ráút k vãư
cạc h xỉng hä c a ngỉåìi Viãût trong gia õỗnh. Nhổng ồớ cọng trỗnh naỡy taùc giaớ

cuợn g lải chè dỉìn g lải åí âọ m khäng âi tiãúp v o nghiãn cỉïu cạc h xỉng hä trong
h hng thán täüc, ngo i x häüi. Màût khạc tạ c gi cng váùn chỉa nghiãn cỉï u vãư
cạc h xỉng hä ca ngỉåì i Nam bäü. Tuy nhiãn cọ thãø nọi âáy l mäüt ti liãûu quan
trng nháút v hỉỵu êch nháút âäúi våïi lûn vàn täút nghiãûp naỡy cuớa tọi. Bồới dổỷa trón
cọng trỗnh cuớa Buỡi Minh Yóỳn maỡ tọi õaợ nghión cổùu vaỡ tỗm hióứu õổồỹc cạc h xỉng
hä ca ngỉåìi Nam bäü.

2.9. Bãn cản h âọ bi viãút c a Hun h Käng Tên “Kh nàng häüi nháûp ca väún tỉì
phỉång ngỉỵ Nam bäü trong tióỳn trỗnh chuỏứn hoaù tióỳng Vióỷt cuợng õóử cỏỷp õóỳ n
hiãûn tỉåün g rụt gn trong nọi nàng sinh hoảt hn g ngy ca ngỉåìi dán Nam bäü

Trang 3


vê dủ: äng áúy" äøng; b áúy " b . Tạc gi Hunh Käng Tên cho “âọ l hiãûn
tỉåüng biãún thanh åí låïp tỉì âải tỉì hoạ chè âäúi tỉåüng, thåìi gian, khäng gian. Hiãûn
tỉåüng ny khäng chè cọ nghéa tỉì vỉû ng m cn mang nghéa ngỉỵ phạ p ”
“chụng láûp thnh mäüt nhọm cọ trãn vi chủc tỉì” [28,28]. Ngoi ra tạc gi
Hun h Käng Tên c n cọ bi “Âäưn g bàịng säng Cỉíu Long- Mäi trỉåìng säúng v
nh hỉåíng ca nọ vo vàn hoạ, tỉ duy v ngän ngỉỵ”. ÅÍ bi viãút n y tạc gi â
âãư cáûp âãún ngän ngỉỵ âäư ng bàịn g säng Cỉíu Long vãư màût ngỉỵ ám, tỉì vổỷng. Nhỗn
chung ngọn tổỡ cuớa ngổồỡi õọửng bũng sọng Cổớu Long thüc väú n tỉì ca phỉång
ngỉỵ Nam bäü” [27,31] vaỡ Nhỗn chung trón bỗnh dióỷn ngọn ngổợ caùc yóỳu täú ngän
ngỉỵ c a ngỉåìi âäưng bàịng säng Cỉíu Long â phn ạnh âỉåüc tỉ duy ca
h”[27;32]. Bi viãút ny chè viãút vãư ngän ngỉỵ v tạc gi chè chụ trn g âãún sỉû
tạc âäün g ca nọ vo tỉ duy, tỉïc ngän ngỉỵ phn ạn h tỉ duy con ngỉåìi. Tuy
nhiãn bi viãút ny â giụ p täi hiãøu âỉåüc ngän ngỉỵ c a ngỉåìi dán âäưn g bàịng
säng Cỉíu Long nọi riãng v dán Nam bäü nọi chung. Nọ l tiãưn âãư giụp täi xạc
âënh âỉåüc hỉåï n g nghiãn cỉïu vãư cạc h xỉng hä ca ngỉåìi Nam bọỹ.
Nhỗn chung vồù i vồùi sọỳ lổồỹng thọỳng kó vỉìa nãu trãn ta cọ thãø tháúy âáy l

mäüt âãư ti tỉång âäúi háúp dáùn våïi cạc nh nghiãn cỉïu. Ngoaỡi caùc cọng trỗnh trón
coỡn coù caùc cọng trỗnh khaùc ca mäüt säú tạc gi nhỉng åí âáy täi chè õóử cỏỷp õóỳn
caùc cọng trỗnh cồ baớn, nọứi bỏỷt. Tuy nhión xeùt cho õóỳ n nay thỗ theo tọi chổa cọ
nh nghiãn cỉïu no nghiãn cỉïu mäüt cạ ch ton diãûn vãư cạch xỉng hä ca ngỉåìi
dán hai miãưn Bàõc-Nam. Do âọ âáy l mäüt hản chãú âäúi våïi täi khi thỉûc hiãûn âãư
ti ny. Màûc d täi â cäú gàõn g kho sạt thỉûc tãú, tham kho ti liãûu ...nhỉng chàõc
chàõn ráút cn nhiãưu thiãú u sọt do ti liãûu cọ hản v kho sạt thỉûc tãú cn êt.
D váûy täi váùn cäú gàõng lm hãút kh nàng ca mỗnh vaỡ mong õổồỹc sổỷ chố
dỏựn tỏỷn tỗnh cuớa quyù tháưy cä.

3. Phảm vi âäúi tỉåüng:
Âäúi våïi âãư ti Cạc h xổng họ cuớa ngổồỡi Vióỷt Nam thỗ nhổ tọi õaợ trỗnh
baỡy ồớ muỷc hai õaợ coù rỏỳt nhióửu taùc gi, nhiãưu sạch v bi viãút viãút vãư nọ. Song
chỉa cọ nh nghiãn cỉï u no nghiãn cỉïu mäüt cạc h to n diãûn vãư cạch xỉng hä
ca ngỉåìi Viãût Bàõc bäü v Nam bäü hồûc âi sáu vo tỉìng khờa caỷn h, bỗnh dióỷn
cuớa caùch xổng họ nhổ khi xổng họ trong gia õỗnh thỗ nhổ thóỳ naỡy coỡn xổng họ
trong hoỹ haỡng vaỡ ngoaỡi xaợ họỹi thỗ nhổ thãú no? Trong lû n vàn ny ca täi täi
s trỗnh baỡy tỏỳt cuớa caớ caùc h xổng họ cuớ a ngỉåìi Viãût Bàõc bäü v Nam bäü åí c ba
bỗnh dióỷn trong gia õỗnh, trong hoỹ haỡng thỏn tọỹc v ngoi x häüi.

Trang 4


Dỉûa trãn cå såí phán têch, kh o sạt täi tióỳn haỡnh tỗm hióứu vaỡ so saùnh õióứm
giọỳng vaỡ khaùc nhau trong cạch xỉng hä ca ngỉåìi dán mäùi miãưn ồớ caớ ba bỗnh
dióỷn trón.

4. Muỷc õờch nghión cổùu:
óử taỡi “Cạc h xỉng hä ca ngỉåìi Viãû t Bàõc bäü v Nam bäü” l mäüt âãư ti
ráút háúp dáùn âäúi våïi täi. Båíi åí mäüt chỉì n g mỉûc no âọ täi â êt nhiãưu hiãøu biãút

âỉåüc cạch ỉï ng xỉí, nhỉỵn g phong tủc, táûp quạn sinh hoảt v tênh cạch, cạch xỉng
hä ca ngỉåìi dán hai miãưn trong giao tióỳp haỡn g ngaỡy qua gia õỗnh tọi vaỡ nhổợng
ngổồỡi haỡn g xoùm cuớa gia õỗnh tọi. Vỗ thóỳ nọ â giụp cho täi ráút nhiãưu khi tiãún
hn h nghión cổùu õóử taỡi naỡ y .
Qua vióỷc tỗm hióứu “Cạch xỉng hä ca ngỉåìi Viãût Bàõc bäü v Nam bäü”
täi s têch lu v bäưi dỉåỵn g thãm cho mỗnh kióỳn thổùc vóử vn hoaù giao tióỳp cuớ a
ngổồỡi Viãût Nam nọi chung v c a ngỉåìi dán mäùi miãưn nọi riãng. Tỉì hai cạ ch
xỉng hä ca ngỉåìi Bàõc v ngỉåìi Nam täi s so sạnh nhỉỵ ng âiãøm tỉång âäưn g v
dë biãût âãø rụt ra âỉåüc nhỉỵng màût mản h v màût hản chãú trong hai cạ ch xỉng hä
v cọ hỉåïng phạt huy, khàõc phủc noù.
Trong quaù trỗnh nghión cổùu õóử naỡ y noù seợ gọp pháưn lm phong phụ thãm
väún tỉì vỉûng c a täi, täi s hiãøu âỉåüc cạc h xỉng hä, hiãøu õổồỹc tỏm tổ tỗnh caớm
cuớa hoỹ.

5. Phổồng phaùp nghión cổùu:
óứ hon thnh âỉåüc lûn vàn n y täi â kãút håü p ráút nhiãưu phỉång phạp.
Trỉåï c tiãn âọ l viãûc tiãúp xục våïi thỉûc tãú hay cn gi l phỉång phạp kho sạt
thỉûc tãú, âiãưn gi. Kãú âãún l phỉång phạp phán loải, miãu t, phán têch v so
sạnh âäúi chiãúu âãø lm näøi báût nãn sỉû giäúng v khạc nhau giỉỵa cạch xỉng hä
ca ngỉåìi dán hai miãưn . Cúi cn g l phỉång phạp täøn g håüp v thäúng kã.
Phỉång phạp täøng håüp l täi dng âãø tọứng hồỹp vaỡ khaùi quaùt vỏỳn õóử õaợ
trỗnh baỡy . Sau õoù phổồng phaù p thọỳng kó thỗ tọi duỡng âãø thäú ng kã cạc tỉì xỉng
hä âỉåüc dn g trong giao tiãúp hng ngy ca ngỉåìi Bàõc v ngỉåìi Nam.

Trang 5


CHỈÅNG 1:

ÂÀÛC ÂIÃØM CHUNG CA TỈÌ XỈNG HÄ

TRONG TIÃÚNG VIÃÛT
1. Vàn họa giao tiãúp ca ngỉåìi Viãût Nam:
1.1. Âënh nghéa vãư giao tiãúp:
Giao tiãúp l mäüt màût ca nhu cáưu x häüi ca con ngỉåìi. Ai trong chụng ta
cng phi hoảt âäüng lao âäüng, hc táûp, vui chåi...Qua nhỉỵng hoảt âäüng âọ, ny sinh
ra cạc mäúi quan hãû qua lải giỉỵa mi ngỉåìi våïi nhau tỉïc l xút hiãûn quan hãû giao
tiãúp ca âåìi säúng con ngỉåìi våïi mi ngỉåìi xung quanh.
Vỏỷy: Giao tióỳp laỡ mọỹt quaù trỗnh trao âäøi thäng tin giỉỵa cạc cạ nhán
thäng qua mäüt hãû thäúng bao gäưm cạc k hiãûu , cạc dáúu hiãûu v hnh vi. Giao
tiãúp cng cọ thãø hiãøu l cạc hỗnh thổùc bióứ u lọỹ tỗnh caớm , troỡ chuyóỷn, diãùn thuút ,
trao âäøi thỉ tỉì, thäng tin” (“Âãư cỉång bi gin g män hc k nàng giao tiãúp”.
Nàm 2000. Thaỷc sộ Trổồng Hoa Bỗnh- Trổồỡng aỷi hoỹc Cỏửn Thồ- Khoa Kinh tãúQun trë kinh doanh)[3,1].

1.2. Vàn họa giao tiãúp ca ngỉåìi Viãût Nam
“ Vàn họa theo nghéa räüng gäưm ton bäü cạc giạ trë váût cháút v tinh tháưn
âỉåüc sn sinh ra lỉu giỉỵ v trao truưn tỉì thãú hãû ny sang thãú hãû khạc. L mäüt
hãû thäú ng täøn g thãø nhỉỵng úu täú cọ quan hãû hỉỵu cå v máût thiãút våïi nhau (”Vàn
họa ỉï ng xỉí cạc dán täüc Viãût Nam- Lã Nhỉ Hoa (ch biãn). NXB Vàn hoïa
Thäng tin)[9,9]
Trong cå cáúu hãû thäúng vàn hoïa ỉïn g xỉí l mäüt bäü pháûn quan trng cáúu
thnh täøng thãø vàn họa. Vàn họa giao tiãúp bao gäưm hai phảm tr : phảm tr cọ
tênh nhán loải v phảm tr cọ tênh dán täüc. Trong âọ ngän ngỉỵ vỉìa l úu täú
cáúu thnh vỉìa cọ vai tr l õọỹng lổỷ c taỷo ra sổỷ hỗnh thaỡnh vaỡ phaùt triãø n c a vàn
họa giao tiãúp. Vàn họa giao tiãúp âọ khäng phi l khại niãûm hẻp chè dnh riãng
cho mäüt cäüng âäưng ngỉåìi åí mäüt âëa vỉûc báú t k hay mäüt täüc ngỉåìi nháút âënh
no âọ. Chụng l khạ i niãûm âäưng thåìi l giạ trë kinh nghiãûm mang tênh nhán
loải, tuy ràịng mäùi dán täüc, mäùi cäüng âäưn g ngỉåìi cọ hãû chøn giao tiãúp riãng
biãût ph håüp våïi âiãưu kiãûn x häüi, bn tênh ngỉåìi, sàõc thại vàn họa tám l cäüng
âäưng cạ nhán. Con ngỉåìi giao tiãúp våïi nhau trãn cå såí sỉû täưn tả i ca cäüng âäưng

Trang 6


äøn âënh Viãût Nam. Dán täüc ta l mäüt nỉåïc cọ bãư dy lëch sỉí tỉång âäúi láu di
v cn g chờnh vỗ thóỳ maỡ vn hoùa giao tióỳp cuớ a ngổồỡi Vióỷt Nam ta õổồỹc bióứu
hióỷn qua nhióửu hỗnh thỉïc v trảng thại vä c ng phong phụ. Song âỉåüc thãø hiãûn
r nháút v näøi báût nháút l qua cạc âàûc trỉng sau:

1.2.1. Âàûc trỉng ca mäüt nãưn vàn họa näng nghiãûp mang âáûm
tênh cäüng âäưng cao:
Trỉåïc hãút xẹt vãư thại âäü ca ngỉåì i Viãût Nam âäúi våïi viãûc giao tiãúp coï
thãø tháúy âàûc âiãøm näøi báût nháút ca ngỉåìi Viãût Nam l vỉìa thêch giao tiãúp lả i
vổỡa rỏỳt ruỷt reỡ.
Xaợ họỹi Vióỷt Nam õổồỹc hỗnh thaỡnh ch úu bàịng kiãøu sn xút näng
nghiãûp, säúng phủ thü c lỏựn nhau vaỡ rỏỳt coi troỹng vióỷc giổợ gỗn cạc mäúi quan hãû
täút våïi mi thn h viãn trong cäü n g âäưng. Chênh tênh cäün g âäưng ny l ngun
nhán khiãún ngỉåìi Viãût Nam âàûc biãût coi trng viãû c giao tiãúp , nọ cn l úu täú
gäúc rãù l m nãn sỉû trỉåìn g täưn ca bn sàõc vàn họa Viãût Nam chäú n g lải mi sỉû
cỉåỵng bỉïc v ạp âàût ca vàn họa nỉåïc ngoi. Màût khạc, kiãøu täø chỉïc x häüi
ln g x mang tênh cäüng âäưng chàût ch thỉåì ng tảo ra mäüt ạp lỉûc mảnh ngàn cn
sỉû tiãúp thu äư ảt nhỉỵ ng úu täú ngoải lai lm cho mi tiãún biãún vàn họa bao giåì
cn g diãùn ra tỉì tỉì khäng õọỹt bióỳn. Nghộa laỡ trong sổỷ phaùt trióứn thỗ tờnh kãú thỉìa
v sạng tảo ln l hai úu täú song hnh phạt triãøn trong kãú thỉìa âãø phạt triãøn .
Âọ l hai ngun tàõc biãûn chỉïn g mang tênh ngun l chung v cho c vàn họa
giao tiãúp nọi riãng.
Khi khun bo ngỉåìi khạc hồûc giạo dủc con chạu ngỉåìi Viãût Nam
ln hỉåï ng vãư tênh cäün g âäưng, coi trng sỉû thỉìa nháûn ca cäüng âäư ng, chäún g lải
mi biãøu hiãûn ca ch nghéa cạ nhán, êch k. Tinh tháưn ny âỉåü c thãø hiãûn ráút
củ thãø qua nhiãư u cáu thnh ngỉỵ, tủc ngỉỵ, ca dao:
Chàóng hản âãø giạ o dủc thỉïc con ngỉåìi trong quan hãû våïi ngỉåìi

khạc, khi àn äng b xỉa thỉåìng dảy :
“ Àn träng näưi ngäưi träng hỉåïng”
Hay khi nọi vãư trạch nhiãûm âäúi våïi nhau giỉỵa nhỉỵn g ngỉåìi trong cäü ng
âäưng ngỉåìi Viãût Nam thỉåìn g khun nh nhau phi cọ thỉïc âỉìng lm nh
hỉåíng âãún ngỉåìi khạc:
“ Con sáu b ráưu näưi canh”.

Trang 7


Phaới bióỳt thổồng yóu nhau, õuỡm boỹc lỏựn nhau thỗ cọ cáu:
“ Lạ ln h âm lạ rạch”

(thnh ngỉỵ)

“ Mäüt con ngỉûa âau c tu b c”

(thnh ngỉỵ)

“ Báưu åi thỉång láúy bê c n g
Tuy ràịng khạc giäúng nhỉng chung mäüt gi n ”

(ca dao)

nghéa ca thỉïc cọỹng õọửng, tinh thỏửn õoaỡn kóỳt thỗ laỷi coù cỏu:
Mọỹt cáy lm chàóng nãn non
Ba cáy chủm lải nãn hn nụi cao”

(ca dao)

1.2.2. Âàûc trỉng ca mäüt nãưn vàn họa mang âáûm mu sàõc
nhán vàn ch nghéa:
Näøi báût nháút trong õỷc trổng naỡy laỡ quan õióứm sọỳng troỹn g tỗnh trng
nghéa ca ngỉåìi Viãût Nam. Xẹt vãư quan hãû giao tiãú p ngưn gäúc vàn họa näng
nghiãûp våïi âàûc âiãø m troỹn g tỗnh õaợ dỏựn ngổồỡi Vióỷt Nam tồùi chọự lỏỳy tỗnh caớm,
lỏỳy sổỷ yóu gheùt laỡm nguyón từc æïng xæí, giao tiãúp våïi nhau. Nhæng giao tiãúp nhæ
thãú no? Âọ l mäüt cáu hi m ngỉåì i Viãût Nam ln quan tám. Qua thỉûc tiãùn
âåìi säúng ngỉåìi Viãût Nam luän hæåïng âãú n mäüt quan niãûm giao tiãúp theo chuớ
nghộa duy tỗnh. Noù õổồỹc nỏng lón thaỡn h mäü t kiãøu vàn họ a giao tiãúp nhàịm â m
bo sỉû âon kãút, nháút trê cho cü c säúng hi ha vui v:
“Låì i nọi chàón g máút tiãưn mua
Lỉûa låìi m nọi cho vỉìa lng nhau”

(ca dao)

Nhỉỵng cáu nọi ny khäng chè l mäüt biãøu hiãûn sinh âäüng ca vàn họa
giao tiãúp m nọ cn l sỉû âục kãút kinh nghiãûm säúng, kinh nghiãûm âáúu tranh x
häüi.
Âãø gii quút tranh cháúp cạc máu thùn ny sinh, ngỉåìi Viãût bao giåì
cn g cọ xu hỉåïng kãút håüp hai màût: mỷt tỗnh vaỡ mỷt lyù . Trong õoù mỷt tỗnh
thổồỡng âỉåüc ỉu tiãn. Chè khi no khäng gii quút âỉåüc vóử mỷt tỗnh mồùi phaới
õem lyù ra. Nhổng chố giaới quyóỳt vóử mỷt lyù thỗ ngổồỡi Vióỷt vỏự n chuù yù xem xeùt caớ
mỷt tỗnh. Nhióửu cỏu thaỡn h ngổợ, tuỷc ngổợ õổồỹc hỗnh thaỡn h laỡ sổỷ õuùc kóỳt sáu sàõc
cạc tỉåíng säún g, cạc quan niãûm ca ngổồỡi Vióỷt Nam.
Coù lyù coù tỗnh
Coù tỗnh coù lyù

Trang 8

Thỏỳu tỗnh õaỷt lyù
Vồùi yù thổù c nhổ vỏỷy ngổồỡi Viãût ln nhàõc nhåí nhau khi nọi nàng hnh
âäüng phi cán nhàõc lỉû a chn , trạnh kiãø u nọi vàng mảnh lm nh hỉåíng âãún
ngỉåìi khạc
Àn phi nhai nọi phaới nghộ
Uọỳn lổồợi baớy lỏửn trổồùc khi noùi
Trổồỹt chỏn thỗ dóự, trổồỹt mióỷng thỗ khoù.
Quan nióỷm sọỳng troỹ ng tỗnh trn g nghéa chi phäúi ráút mảnh âãún tỉ tỉåíng
v cạch thỉïc giao tiãúp ca ngỉåìi Viãût Nam. Trong gia õỗnh thỗ vồỹ chọửng laỡ
nghộa ồớ õồỡi, ai ồi chồù nọi nhỉỵng låìi thiãût hån”. Cn ngoi x häüi ai giuùp mỗnh
mọỹt chuùt gỗ thỗ õóửu phaới nhồù ồn, ai baớo ban mỗnh mọỹt tờ gỗ cuợng õóửu tọn laỡ m
tháưy. Trong nhỉỵng lục cọ cäng cọ viãûc ngỉåìi ta õóỳn vồùi nhau vỗ tỗnh chổù khọng
phaới vỗ xọi vỗ thët”. Tinh tháưn ny thãø hiãûn åí cạch ỉïng xỉí trong nhỉỵng lục cọ
dëp àn úng våïi nhau. Âáy l mäüt nẹt khạ âẻ p trong vàn họa áøm thỉûc ca ngỉåìi
Viãût l cạc h coi trng tinh tháưn, âàût tinh tháưn lãn trãn váût cháút.
“Låìi cho cao hån mám cäù” (th n h ngỉỵ)
ÅÍ phỉång diãûn n y ngỉåìi Viãût thỉåìng nháún mảnh âãún khêa cảnh vàn
họa giao tiãúp, coi nọ l mäüt biãøu hiãûn ca tinh tháưn tháøm m dán täüc.

1.2.3. Âàûc trỉng ca mäüt nãưn vàn họa lng x cọ tênh bn âëa cao.
Nhỉ trãn â nọi xaợ họỹi Vióỷt Nam õổồỹc hỗnh thaỡnh tổỡ saớn xuỏỳt näng
nghiãûp, ngỉåìi Viãût Nam âỉåüc täø chỉïc thnh cäün g âäưng x häüi qua âån vë lng
x. Nọ l loải âån vë hnh chênh gàõn bọ chàû t ch våïi õồỡi sọỳn g cuớa mọựi gia õỗnh,
mọựi caù nhỏn, õọửn g thåì i qui âënh cạc hn h vi ỉïn g xỉí, cạc kiãøu vàn họa giao tiãú p
ca mäùi dán täüc. Trong thỉïc c a ngỉåìi Viãût Nam quan hóỷ gia õỗnh, hoỹ haỡng
laỡ quan hóỷ thỏn tọỹc, quan hãû lng xọm l quan hãû x häüi mang tênh trỉûc tiãúp,
gáưn g i nháút âäúi våïi cüc säúng ca mäùi con ngỉåìi. Tỉì “lng” cho âãún “nỉåï c”
cọ sỉû gàõn bọ ráút âàûc biãût lm lu måì c cạc âån vë hn h chênh näúi tiãúp v trung
gian nhỉ huû n , tènh. “Lng” v “nỉåïc” gàõ n bọ våïi nhau nãn vãư màût thỉïc
ngỉåìi Viãût Nam ln coi “viãûc lng” cng l “viãûc nỉåïc” màûc d nọ åí hai cáúp

âäü khạc biãût.
Cọ lng cọ nỉåïc
Viãûc lng viãûc næåïc ...

Trang 9


Nhiãưu thọi quen táûp tủc ca ln g âỉåüc c ng cäú qua cạc thåìi k tråí
thnh mäüt thỉï lû t lãû riãng m mún thay âäøi cáưn phi cọ thåìi gian, cọ sỉû tạc
âäüng têch cỉûc âãún cå såí ca lût phạp tiãún bäü måïi cọ thãø l m cho chuù ng thay
õọứi. Nóỳu khọng thỗ seợ dỏựn õóỳn viãûc “phẹp vua thua lãû lng” (thnh ngỉỵ) .
Tênh bãưn vỉỵn g c a “lãû lng” bao giåì cng cọ hai màût : màût têch cỉûc v
màût tiãu cỉûc. Màû t têch cỉûc l nọ cọ vai tr bo täưn cạc âàûc trỉng vàn họa âëa
phỉång. Màût tiãu cỉû c lm cho nọ tiãúp thu nhỉỵn g úu täú têch cỉûc ca vàn họa
ngoải lai v vàn họa måï i cọ pháưn cháûm chả p v hản chãú.
Nãúu xẹt trong quan hóỷ giổợa caù nhỏn vaỡ cọỹng õọửng thỗ tinh tháưn ca vàn họa
lng x thỉåìng mang úu täú têch cỉûc, hỉåïng ngỉåìi ta tåïi thỉïc táûp thãø, tåïi tinh tháưn
trạch nhiãûm chung, hản chãú nhỉỵng biãøu hiãûn ca yù thổùc caù nhỏn. Theo quan nióỷm
cuớa ngổồỡi xổa thỗ mi giạ trë váût cháút v tinh tháưn âãưu âỉåüc âo bàị ng thang âäü ca
cäüng âäưng, láúy sỉû âạnh giạ ca cäüng âäưng lm chøn. Mi giạ trë thüc vãư cạ nhán
d låïn âãún âáu nãúu khäng âỉåüc cäüng âäưng ghi nháûn cng âãưu khäng cọ nghéa.
Quan niãûm troỹng tỗnh, troỹn g nghộa thóứ hióỷ n roợ nhỏỳt ồớ caùch quan nióỷm vóử
tỗnh thỏn mỏỷt vồùi nhổợn g ngỉåìi xung quanh. Ngỉåì i Viãût Nam ráút coi trn g mäúi
quan hãû thán thiãûn våïi xọm giãưng coi xọm giãưn g l ngỉåì i ph i giao tiãú p thỉåìng
xun trong thỉï c “täú i lỉía tàõt ân cọ nhau”. Sỉû giao tiãúp thỉåì ng xun áúy sinh
ra mọỹt kióứu quan hóỷ tỗnh caớm, mang tờnh cọỹng õọửng õỷc bióỷt, coù khi coỡ n quan
troỹng hồn caớ tỗnh maùu muớ ruọỹ t thởt. Vỗ vỏỷy , coù mọỹt nẹt vàn họa giao tiãúp ráút
âäüc âạo mang bn sàõc vn hoùa dỏn tọỹc, taỷo nón tỗnh thỏn aùi, gỏửn gi giỉỵ a nhỉỵng
ngỉåìi cng chung säúng.
“Bạn anh em xa mua lạng giãưng gáưn ”

Quan niãûm ny cn chi phäúi âãún c tỉ tỉåíng ca cạc báûc trë qúc, thỉåìng coi
quan hãû lán bang quäúc gia laì mäüt yãúu täú cọ tạc âäüng têch cỉûc âãún sỉû äøn âënh v phạt
triãøn âáút nỉåïc. Nhỉỵng bi hc lëch sỉí vãư sỉû chiãún thàõng ca dán täüc ta ln gàõn liãưn
våïi thại õọỹ hoỡa hióỳu theo kióứu troỹng tỗnh. Coù khi vỏựn sàơn sng âem lãù váût cäúng nảp
âãø tảo ra sỉû hoỡa hióỳu, õaớm baớo sổỷ hoỡa bỗnh cho dỏn tọỹc.
Vỗ quan hãû ln g xọm âỉåüc coi trng nãn mi caùc h ổùn g xổớ theo kióứu duy
tỗnh õóửu trồớ thnh phỉång chám, tênh cháút ca vàn họa giao tiãúp, õaớm baớo õổồỹc
sổỷ trong saùn g cuớ a tỗnh laỡng nghộa xoù m. Chuớ nghộa duy tỗnh cuớa ngổồỡi Vióỷt
Nam khäng chè âỉåüc bäüc läü qua khäng gian vàn họa m cn âỉåüc bäüc läü qua

Trang 10


thåìi gian. Cạc h ỉïng xỉí vàn họa ca ngỉåìi Viãû t Nam åí phỉång diãûn ny âỉåüc
thãø hiãûn qua nhiãưu cáu thn h ngỉỵ, tủc ngỉỵ, ca dao:
Cọ trỉåïc coù sau
Nhỗn trổồùc nhỗn sau
Nhỗn trổồùc ngoù sau
Coù trón coù dỉåïi
Cọ c , cọ måïi...
Theo trủc khäng gian ngỉåìi Viãût ln cọ thỉïc r vãư mäúi quan hãû våïi
xung quanh. Do õoù noùi hay laỡ m vióỷc gỗ õóửu phi chụ âãú n “sau” âãú n “trỉåïc”.
Cn theo truỷ c thồỡi gian thỗ trổồùc vaỡ sau õổồỹc hióứu l quan hãû kãú thỉìa nháút
quạn . Trong quan hãû x häüi ngỉåìi ra âåìi trỉåïc âỉåüc coi l ngỉåìi trãn. Tênh tän
ti tráût tỉû nãư nãúp tảo thn h mäüt táûp quạ n láu âåìi ca quan hãû x häü i , tảo thnh
mäüt kiãøu vàn họa giao tiãú p truưn thäúng :
Kênh gi u tr
Kênh trãn nhỉåìng dỉåïi
Phã phạn nhỉỵng k báút nhán, báút nghéa ngỉåìi Viãût cọ cáu thnh ngỉỵ:
Tr khäng tha, gi khäng thỉång

Cáu thnh ngỉỵ n y khäng chè âãư cáûp âãún nhỉỵng k cọ hn h âäü ng thä
bảo , ngỉåüc våïi ch nghéa duy tỗnh maỡ coỡn aùm chố nhổợn g ngổồỡ i àn nọi läù mng
khäng tn theo quy ỉåïc ca vàn họa giao tiãúp cọ tênh âàûc trỉng c a vàn họa
dán täüc.

1.2.4. Âàûc trỉng ca nãưn vàn họa mang âáûm triãút l ám dỉång.
Triãút l ám dỉång l mäüt triãút lyù õổồỹc hỗnh thaỡnh gừn lióửn vồùi vn hoùa
nọng nghióỷp. Nọ l mäü t nẹt âàûc trỉng ca vàn họa vng Nam Ạ nọi chung v
ngỉåìi Viãût Nam nọi riãng. Theo triãút l ny ngỉåìi Viãût Nam ln cọ mäüt thại
âäü trán trng sỉû hi ha trong quan hãû giỉỵa cạc sỉû váût, hiãûn tỉåüng. Láú y hi ha
lm ngun l cho sỉû äøn âënh v phạt triãøn . Quan hóỷ ỏm dổồng õổồỹc thóứ hióỷn
dổồùi nhióửu hỗnh thổùc õa dảng, phong phụ nhỉ: quan hãû trong - ngoi, trãn dỉåïi, cao - tháúp, cỉïng - mãưm...
ÅÍ gọc âäü ny vàn họa giao tiãúp ca ngỉåìi Viãût Nam thãø hiãûn qua thại âäü
khäng thiãn lãûch âảt âãún âäü hi ha vãư ám v dỉång. Ngy âáưu xn måïi ngỉåìi
ta gàûp nhau chục nhau âọ l låìi giao tiãúp âáư u nàm måïi. Bao giåì h cng mong

Trang 11


cho “mi sỉû âỉåüc vng trn”. “Vng trn” tỉåüng trỉng cho “tråìi âáút” l mäüt
biãøu hiãû n ca quan hãû ám dæång.
Triãút lyï ám dæång khäng chè bäüc läü qua vàn họa giao tiãúp m nọ cn
âỉåüc náng lãn åí báûc tháøm m, tảo thn h cạc “m” nghãû thût trong thå ca.
Trong ca dao âãø thãø hiãûn mäüt khaït khao vóử cuọỹc sọỳng hoaỡn myợ, mọỹ t
cuọỹc tỗnh troỹn vẻn ngỉåìi ta nọi :
“Lảy tråìi cho âàû n g vuäng troìn
Tràm nàm cho troün loìn g son våïi chaìng”
Âãø so sạnh sỉû hon m giỉỵ a cạc thãú hãû khạc nhau dán gian cọ cáu:
“Ba vng sạn h våïi by trn
Âåìi cha vinh hiãø n âåìi con sang giu”.

Trong Truûn Kiãưu c a Nguùn Du triãút l ám dỉång, quan niãûm vãư sỉû
vng trn c a tråìi âáút cng âỉåüc nhiãưu láưn nhàõc âãún:
Tràm nàm tênh cüc vng trn
Phi doỡ cho õóỳ n ngoỹn nguọửn laỷch sọng
Hoỷc :
Nghộ mỗnh pháûn mng cạnh chư n
Khn xanh biãút cọ vng tr n m hay.
Triãút l ám dỉång nh hỉåín g sáu sàõc âãún thại âäü ỉïn g xỉí, cạc h thỉïc giao
tiãúp ca ngỉåìi Viãût. Xỉí l mäúi quan hãû giỉỵa trong vaỡ ngoaỡi (gia õỗnh vaỡ xaợ họỹi)
caùc cuỷ nhỏỳn maỷn h:
Trong coù ỏỳm thỗ ngoaỡ i mồùi óm
óứ giaùo dủc âảo âỉïc lm con ngỉåìi Viãût Nam bao giåì cn g chụ âãú n
c cha láùn mẻ (cha - dỉång; mẻ - ám):
Cäng cha nhỉ nụi Thại Sån
Nghéa mẻ nhỉ nỉåïc trong ngưn chy ra
(Ca dao)

1.2.5. Âàûc trỉng ca nãưn vàn họa giu mu sàõc tháưn linh tên ngỉåỵng.
Do âàûc trỉng ca nãưn vàn họa näng nghiãûp, thãú giåïi tinh tháưn ca ngỉåì i
Viãût Nam mang âáû m m u sàõc tháưn linh tên ngỉåỵ ng. Âiãưu n y cọ thãø dãù dng

Trang 12


nháûn tháúy qua tủc thåì cụng, qua hãû thäúng cạ c âãưn âi, miãúu mảo , cha chiãưn...åí
cạc lng x Viãût Nam tỉì thåìi dỉûng nỉåïc âãún nay. Trong hỉåïng thåì tháư n linh cọ
nhỉỵng tủc thåì sau âáy :
° Caùc thỏửn linh õổồỹc hỗnh thaỡn h do truyóửn thuyóỳt, huưn thoải: Thạnh
Giọng, Liãùu Hảnh, Tạo qn...
° Cạc tháưn linh õổồỹc hỗnh thaỡnh tổỡ caùc nhỏn vỏỷt lởch sổớ nhổợng ngỉåìi cọ

cäng dỉûng nỉåï c, cạc anh hn g dán täüc nhỉ Hn g Vỉång, Tráưn Hỉng Âả o,
Quang Trung...
° Caùc thỏửn linh õổồỹc hỗnh thaỡnh tổỡ caùc nhỏn vỏỷt trong tạc pháøm vàn hc;
Quan Cäng, Bäư Tạt...
Do nh hỉåíng sáu âáûm ca vàn họa giu mu sàõc tháưn linh tên ngỉåỵng, ngỉåìi
Viãût cọ thọi quen giao tiãúp khạ âäüc âạo l khi nọi våïi ngỉåìi khạc âãø chỉïng t sỉû
trong sảch hay chán thnh ngỉåìi ta thỉåìng cọ cạc cáu “dáùn ngỉỵ” trỉåïc nhỉỵng âäúi
thoải hay âäüc thoả:
VD: Lả y tråìi lảy pháût; Cọ tråìi pháût chỉï ng giạm; Täi thãư cọ tråìi âáút
chỉïng giạm...
Khi than thán trạc h pháûn, oạn trạc h ngỉåìi khạc ngỉåìi ta thỉåìng nọi:
Tråìi cao âáút dy åi, cọ biãút cho täi khäng ?
Âáút cọ thäø cäng, säng cọ h bạ, cåï sao anh lải xám phảm lnh âëa
ca täi.
Nọi thãú khäng såü q tháưn ỉ ?
Nọi tọm lải cạ c âàûc trỉng vàn họa mang bn sàõc truưn thäúng dán täüc
Viãût Nam d nhiãưu hay êt, d trỉûc tiãúp hay giạn tiãúp âãưu l cå såí tảo ra cạc kiãø u
vàn họa giao tiãúp ca ngỉåìi Viãût. Ngoi ra nẹt âàûc trỉng ca vàn họa giao tiãú p
l khäng cháúp nháûn cạc h nọi läün xäün . Chàóng hản ngỉåìi dỉåïi måìi ngỉåìi trãn
phi xỉng ngäi cáøn tháûn , trỉåìng håüp khäng ngäi l trỉåìng håüp nọi träúng âỉåüc
gi l con nh vä giạo dủc.
Vê dủ: Khi måìi khäng âỉåüc nọi träún g l “måìi äng b xåi cåm, måìi bäú
mẻ àn cåm, måì i anh chë àn cåm” m phi nọ i l “Chạu måìi äng b xåi cåm,
con måìi bäú mẻ xåi cåm, em måìi cạc anh cạc chë xåi cåm, cạc em àn cåm”.
Ngỉåìi cọ vai vãú cao nháút trong nh khi måìi cåm âỉåüc quưn nọi theo
kiãøu vä nhán xæng.

Trang 13

Vê dủ: Ngỉåìi äng cọ thãø nọi “Thäi c nh àn cåm âi“
Âáy l nghi thỉïc ch o måìi khạ phọứ bióỳn trong bổợa n cuớa gia õỗnh ngổồỡi
Vióỷt Nam nhổng khọng phaới laỡ bừt buọỹc cho moỹi gia õỗnh. ọỳi vồùi mọỹt sọỳ gia
õỗnh ồớ Nam bọỹ khi n cồm thỗ thổồỡn g khọng coù thoùi quen chaỡo mồỡ i. V cọ thãø
nọi nghi thỉïc chao måìi c ng l mäüt nẹt trong vàn họa giao tiãúp ca ngỉåì i Viãût
Nam.

1.3. Tỉì xỉng hä.
Trỉåïc hãút ta hiãøu xỉng hä (hay cn gi l xỉng gi) l thût ngỉỵ dng
âãø chố tổỷ goỹi tón mỗnh (xổng) vaỡ goỹi tón ngổồỡi khạc” (hä). Cọ thãø nọi trong
báút k mäü t cüc giao tiãúp no cng khäng thãø thiãúu âỉåüc tỉì “xỉng” v tỉì “hä”.
Ngay c trong trỉåìn g håüp vàõng màût (zero), cn g cọ thãø coi l mäüt sỉû cọ màût
khäng hiãûn hỉỵu mang ti mäüt nghéa nháút âënh. Tuy nhiãn do ngän ngỉỵ c a
mäùi dán täüc phn ạnh v thãø hiãûn âàûc âiãøm tỉ duy vàn họa phong tủc truư n
thäúng riãng ca dán täüc âọ nãn viãûc âạnh giạ vãư sỉû xút hiãûn hay khäng xút
hiãûn tỉì xỉng hä cn g nhỉ nhỉ cạ ch “xỉng” v “hä” l cọ khạc nhau. Âáy cng
l mäüt trong nhổợng lyù do giaới thờch vỗ sao khi giao tióỳp bàịn g ngoải ngỉỵ ngỉåìi ta
êt nhiãưu mang thọi quen läúi tỉ duy bn ngỉỵ vo viãûc sỉí dủng tỉì xỉng hä trong
cáu, nhỉ d ng tỉì xỉng hä vo trong nhỉỵn g cáu âạng l khäng cáưn dng tỉì xỉng
hä. Ngay trong mäù i ngỉåìi dán khi giao tiãúp bũn g ngọn ngổợ cuớa dỏn tọỹc õoù thỗ ồớ
mọựi giai âoản lëch sỉí v åí cạ c cäüng âäưn g nọi nàng khạc nhau do nhiãưu l do
m c ng coù caùch xổng họ khaùc nhau vaỡ nhỗn nhỏỷ n khạc nhau vãư cạc h dng tỉì
xỉng hä. Trong giao tiãúp cọ ráút nhiãưu nhán täú cạc âäüng âãún sỉû lỉûa chn tỉì ngỉỵ
xỉng hä. V ngay trong mäúi quan hóỷ giổợa xổng vaỡ họ cuợn g hỗnh thaỡn h nãn
hai mäúi quan hãû phi tæång häù. Tuy nhiãn cạc mäúi quan hãû vãư xỉng hä trong
giao tiãúp phủ thüc vo tỉìng bäúi cn h giao tiãúp củ thãø.
Âäúi vồùi ngổồỡi Vióỷt Nam thỗ coù mọỹt hóỷ thọỳng nghi thỉïc låì i nọi ráút phong
phụ. Trỉåïc hãút âọ l sỉû phong phụ trong hãû thäúng tỉì xỉng hä Tiãúng Viãût. Tỉì
xỉng hä Tiãúng Viãût khäng chè dng âãø “xỉng” v “hä” nhàịm thãø hiãûn mäú i quan
hãû giỉỵa âäúi tỉåün g khi giao tiãúp m cn l phỉång tiãûn õóứ bióứ u õaỷt tỗnh caớm . Khi

õọỳi tổồỹng giao tióỳp thay õọứi thỗ tổỡ xổng họ seợ thay õọứi theo. Nhiãư u nh nghiãn
cỉïu â nọi vãư sỉû phong phụ ca låïp tỉì xỉng hä Tiãúng Viãû t. Sỉû phong phụ âọ
khäng chè thãø hiãûn åí säú lỉåüng tỉì xỉng hä m cn thãø hiãûn trong cạ ch phä diãù n.

Trang 14


Giao tiãúp khäng chè nhàị m thäng bạo mäüt näüi dung naỡo õoù maỡ coỡn nhũm
chinh phuỷc tỗnh caớ m ca ngỉåìi khạc . Tỉì xỉng hä khäng chè l tỉì dng âãø tỉû
xỉng v gi ngỉåìi khạ c m c n gọp pháưn tảo nãn nhëp cáư u giao cm giỉỵa âäi
båì tám häưn. Khi xỉng hä ta â xaïc âënh mäú i quan hãû theo vai (thán - sồ, gia
õỗnh - xaợ họỹi ) vaỡ thaùi õọỹ tỗnh caớm cuớa mỗnh (ỏm tờnh - trung hoỡa - dổồng tênh).
Âäú i tỉåün g giao tiãúp cng dãù dng c m nháûn âỉåüc âiãưu áúy v s lỉû a chn tỉì
xỉng hä cng nhỉ hnh vi ngän ngỉỵ thêch håüp. Thỉûc tiãùn cho tháúy khäng phi
bao giåì chụng ta c ng dãù dn g xỉí l cạc mäú i quan hãû trãn âãø chn tỉì xỉng hä
ph håüp nháút.
Trong häüi thoải nãúu ngỉåìi ny giỉỵ vai ngäi thỉï nháút, ngỉåìi kia laỡ ngọi
thổù hai thỗ õóỳ n lổồỹt tióỳ p theo ngỉåìi kia lải giỉỵ vai ngäi thỉï nháút v ngỉåìi ny
lải giỉỵ vai ngäi thỉï hai. Âàûc biãût mäùi nhán váût häüi thoải cáưn cọ sỉû hiãøu biãút vãư
ngỉåìi kia nhỉ nghãư nghiãûp , tøi tạc , quan hãû xaợ họỹi, quan hóỷ gia õỗnh, gia
tọỹc ...õóứ traù n h tỗnh traỷn g luù ng tuùng, khoù xổớ khọng biãút xỉng hä nhỉ thãú no cho
phi. Viãûc d ng âụng tỉì xỉng hä thãø hiãûn väún vàn họa , sæû hiãøu biãút, tênh lëch
thiãû p, sæû tän troüng âäúi vồùi ngổồỡi nghe. Vồùi õỷc trổng rióng cuớa mỗnh tổỡ xỉng hä
trong tiãúng Viãût ráú t âa dản g vãư chng loải, linh hoảt v giu mu sàõc biãøu cm
trong sỉí dủng.
Vãư màût cáúu trục cạ c tỉì xỉng hä trong tiãúng Viãût khäng gàõn liãưn våïi
âäüng tỉì, khäng biãø u thë nghéa ngỉỵ phạp bàịn g cạc dản g thỉïc ngỉỵ phạp c a
âäüng tỉì m bàịn g cạc phỉång tiãûn tỉì vỉûng.
Ú Nhỉ trãn â nọi trong tiãúng Viãût trỉåïc hãút âọ l sỉû phong phụ trong
hãû thäú ng xỉng hä. Trong khi cạc ngän ngỉỵ khạc (Phỉång Táy, Trung Qúc ) chè

sỉí dủng cạ c âải tổỡ nhỏn xổng thỗ tióỳng Vióỷt ngoaỡi caùc õaỷi tổỡ nhán xỉng åí ngäi
thỉï nháút l täi , tao, ta, tåï, chuï ng tao, chuï ng täi, chuïng ta, chuïng tåï, v cạc âải
tỉì nhán xỉng ngäi thỉï hai l my , bay, chụ n g my, chụng bay, v âải tỉì nhán
xỉng ngäi thỉï ba l nọ, hàõn , y, va, nghè, chụ n g nọ. ..trong tiãúng Viãût cn sỉí
dủng mäüt säú lỉåüng cạc danh tỉì chè quan hãû h hng thán thüc l m tỉì xỉng hä
nhỉ anh, em, chụ, chạu, củ , äng, b, cha, mẻ, thêm...âãø thay thãú cho âải tỉì . V
nhỉỵng danh tỉì thán täüc ny cọ xu hỉåïng láú n ạt cạc âải tỉì nhán xỉng. Ngoi ra
ngỉåìi ta cn láú y c tiãúng âãû m giỉỵa v tãn ca nỉỵ giåïi (thë) âãø dng lm tỉì xỉng
hä, tháû m chê cn d ng c cạc h nọi träún g khäng âãø xỉng hä. Tuy nhiãn nhỉ váûy
váùn chỉa â m ngỉåìi ta c n láúy cạc âải tỉì chè chỉïc tỉåïc ca cạ nhán, chỉïc vủ

Trang 15


x häüi nhỉ : ch tëch, tháưy giạo, bạc sé, giạo sỉ, k sỉ... âãø dng lm tỉì xỉng
hä.

1.4. Cạch xỉng hä ca ngỉåìi Viãût Nam.
Cạc h xỉng hä âäúi vồùi mọỹt caù nhỏn thỗ luọn luọn bióỳn õọỹng tuỡy thuọỹc vaỡo
nhióửu mọỳi quan hóỷ : quan hóỷ gia õỗnh (thán - så), quan hãû x häü i v km theo
õoù laỡ quan hóỷ õaùnh giaù tỗnh caớm (troỹng - khinh). Chờnh nhổợng mọỳi quan hóỷ gia
õỗnh, xaợ họỹi, tỗnh cm âan chẹo vo nhau l ngun nhán tảo nãn nhỉỵn g cạc h
xỉng hä khạc nhau ca ngỉåìi Viãût. Âáy l mäü t âiãưu m báút cỉï ngỉåìi Viãût Nam
no cng dãù dn g nháûn ra v cng ln ln thỉûc hiãûn.

1.4.1. Xỉng hä bàịng âải tỉì nhán xỉng.
Ú Nghéa ca tỉì chè ngäi.
Tỉì trỉåïc âãún nay âãø miãu t hãû thäúng âải tỉì chè ngäi ca ngän ngỉỵ no âọ sau
khi xạc âënh säú lỉåüng âải tỉì åí ba ngäi cạc nh ngän ngỉỵ thỉåìng liãût kã åí mỉïc âäü ny
hay mỉïc âäü khạc cạc trỉåìng håüp sỉí dủng khäng âụng våïi nghéa väún cọ ca mäüt säú

âải tỉì chè ngäi. Trỉåïc hãút ta nháûn tháúy bn thán ca âải tỉì chè ngäi l väún cọ nghéa
tỉû thán chỉï khäng phi l mäüt “tên hiãûu träúng” hồûc “âån vë räùng” vãư ngỉỵ nghéa nhỉ
ngỉåìi ta tỉìng hiãøu. M nghéa ca âải tỉì chè ngäi cọ thãø âỉåüc quy vãư ba nhọm âọ
l:
+ Âỉåüc sỉí dủ ng våïi nghộa vọỳn coù cuớa noù (nghộa tổỷ thỏn) mỗnh, ta - ngäi I
säú êt
Vê dủ:
1- Sang rọt rỉåüu tỉì h snh ra chẹn v phán tráưn vãư cại thỉï âỉûn g rổồỹu
ỏỳy
Caùi huợ naỡy, khọng phaới laỡ mỗnh cọỳ yù lm dạng.
2- Ta âi ta nhåï q nh
Nhåï canh rau múng nhåï c dáưm tỉång.
(Ạ Nam Tráưn Tún Khi)
+ Âỉåü c sỉí dủn g khäng våïi nghéa väún cọ ca noù nhổng vỏựn xaùc õởnh õổồỹc
yù nghộa ngọi : Mỗnh - ngọi I sọỳ nhióửu; Mỗnh - ngọi II sọỳ ờt; Ta ngọi I sọỳ nhióửu .
Vờ duỷ: 1- Mỗnh õaợ xa nhau gỏửn mọỹt nm rọửi...
2- Mỗnh, mỗnh lỏỳy cho täi cại áú m nỉåïc .

Trang 16