Tập Bài Giảng Về Lịch Sử Việt Nam Thời Lê Sơ Tại Khoa Lịch Sử Trường Đại Học Khoa Học Xã Hội Và Nhân Văn ĐH Quốc Gia Việt Nam

T p bài gi ng v l ch s Vi t Nam th i Lê S
t i
Khoa L ch s tr ng i h c Khoa h c Xã h i và Nhân v n
thu c
i h c Qu c gia Vi t Nam (Hà N i)

YAO Takao



2009

2011

12

19

15
Le Loi
17

1971

15

20

i

ii


M cl c
Bài th 1
vàL ch s biên so n b Lam S n Th c l c

Kh i ngh a Lam S n

1

M đ u

1

I. Cu c Kh i ngh a Lam S n

2

I.1. Quá trình c a s th c l ch s

2

I.2. Quan đi m l ch c p chính quy n

3

I.3. V n đ t cách nhìn c a các h c gi n

c ngồi

4

II. L ch s biên so n b LSTL

8

II.1. N i dung b LSTL

8

II.2. Vi c biên so n b LSTL qua các th i k

10

Ti u k t

17

<Cơng trình nghiên c u tham kh o>

17

Bài th 2
Khai hoang ru ng đ t

đ o Hà Nam, Yên H ng

Th i Lê s

-Hình th c khai hoang do dân làng t nguy nM đ u

24
24

I. Vi c khai hoang ru ng đ t

đ ng b ng

24

I.1. Vi c nghiên c u v khai thác đ ng b ng sông H ng

Nh t B n

24

I.2. Ba hình th c khai hoang

25

I.3. Th t c khai hoang do dân làng t nguy n

26

II. Vi c khai thác

đ o Hà Nam, huy n Yên H ng

II.1. L ch s và v trí c a đ o Hà Nam

II.2. Phân tích hai chi c bia đá th i H ng

31
31

c

33

II.3. Nh ng quan viên can d s ki n này

39

III. Tính cá bi t và tính ph bi n

42

III.1. Tính cá bi t c a vùng An Bang

42

III.2. Tính Ph bi n

43

Ti u k t

47

<Cơng trình nghiên c u tham kh o>

48

iii


Bài th 3
Vùng Gia H ng

-Xã h i vùng tr ng-

th i Lê Thánh Tông

M đ u

53
53

I. Chúc th Vi t Nam và v n t đ a ph

ng ph Gia H ng

55

I.1. Chúc th Vi t Nam

55

I.2. Chúc th h

57

inh và h Hà

II. Nguyên v n, b n d ch t m và chú thích chúc th h
III. Phân tích chúc th

inh

58
64

III.1. (A) Ph n vi t đ u và (D) Ph n vi t cu i

64

III.2. (B) Ph n vi t v tái s n (b t đ ng s n)

65

III.3. (C) Các l (quy n l i và ngh a v c a Quan lang)

66

Ti u k t

67

<Cơng trình nghiên c u tham kh o>

69

iv


Bài th 1

Kh i ngh a Lam S n
và
L ch s biên so n b Lam S n Th c l c
YAO Takao
GS. HQG Hiroshima, Nh t B n
M đ u
T nh ng n m 1990, chính sách

im iđ

c ti n hành, n n kinh t và chính tr Vi t Nam

d n đi vào n đ nh. Cùng v i chính sách đó nh ng gi i hịa đ i ngồi mang tính qn s khi n quan
đi m đ u tranh gi i phóng dân t c b m nh t đi, các v anh hùng dân t c ho c các di tích chi n
tr

ng đang tr thành nh ng đ a đi m du l ch1). Vì th vi c nghiên c u h c thu t và th c ch ng v

cu c kh i ngh a Lam S n không phát tri n. Trên t p chí Nghiên c u L ch s (NCLS) c ng ít có bài
nhan đ này2). Vi c nghiên c u l ch s b phân hóa nh , đa s là nghiên c u v đ a b , c n hi n đ i
và l ch s n

c ngoài.

Nh t B n, n y sinh v n đ Sách giáo khoa L ch s m i3) khi n gi i s h c
trong n

c ph i đ a ra Ủ ki n. Ví d :

Philippine đã và đang sôi n i v l p t

ông Nam Á

ng anh hùng đ c l p

Boniphasio. Benedict Anderson cho ra đ i cu n Imagined Community (Kh i C ng đ ng T
t

ng) (b n b sung) và đã đ

ng

c d ch sang ti ng Nh t. Nhi u h c gi Nh t B n đang quan tâm đ n

quan đi m l ch s c p chính quy n.
Tác gi (sau này vi t t t là TG) là chuyên gia l ch s nhà Lê s , h n 20 n m liên t c s u t m
tài li u nên ít có quan tâm đ n ch ngh a dân t c th i c n hi n đ i. Th còn c n ph i chú Ủ đ n ch
ngh a yêu n

c th i c trung đ i và s c g ng vi t l ch s do nh ng ng

Theo nhà s h c ng

i th i k đó.

i Vi t hi n nay (t c quan đi m l ch s c p chính tuy n, quan đi m l ch

s dân t c ch ngh a) thì l ch s Vi t Nam là “l ch s ch ng ngo i xâm, b o v đ t n

c, và duy trì

nhà n

, nhà H và

Lê

c th ng nh t. Nhà LỦ đánh nhà T ng, nhà Tr n
đánh nhà Minh

, và nhà Tây S n

đánh nhà Nguyên Mông

đánh nhà Thanh

.V

ng tri u nào c ng chi n đ u

oanh li t, cu i cùng th ng l i!” Tuy v a r i nêu ra s suy thoái quan đi m l ch s đ u tranh gi i
phóng dân t c, nh ng trong cu n thông s ho c Sách giáo khoa S chia nhi u trang dành cho vi c
quá trình đ u tranh. Lê L i

, ng

i ch huy quân đ i dành đ c l p, c ng đ

c coi nh là m t v

anh hùng dân t c và th k th 15 là m t th k quang vinh nh t trong l ch s Vi t Nam đúng theo
quan đi m l ch s đó.

1


I. Cu c Kh i ngh a Lam S n
I.1. Quá trình c a s th c l ch s
n th k th 14, c c u chính tr nhà Tr n (t t c nh ng quan ch c cao đ u trong tay tông
th t h Tr n) b phá d n vì h u qu c a chi n tranh ch ng quân xâm l

c Nguyên Mông. Thay vào

đó t ng l p quan l i khoa c chuy n lên gi i chính tr [Momoki Shiro
2001: 192-94; 2011: 318-25].

bên ngoài kinh thành, s mâu thu n xã h i gây ra nhi u cu c d y

lo n c a nông dân và nô t . Cịn
đơ Th ng Long
Ng

1982: 106-09;

phía Nam thì th l c n

c Chiêm Thành

b chi m hai l n và vua Du Tơng

i c u th ch đó là H Q Ly

tr nên m nh. Kinh

b t ngò b ch t tr n.

, ngo i thích nhà Tr n và đ

l p quan l i khoa c m i. Ông c g ng b o v nhà n

cs

c và đ a ra nhi u ph

ng h c a t ng

ng pháp c i cách xã

h i đ gi i quy t nh ng mâu thu n đó. Sau khi tiêu di t th l c c (t c tông th t nhà Tr n), ơng lên
ngơi vua vào n m 1400.
Nói chung, hi n nay nh ng c i cách c a nhà H đ

c đánh giá cao. Th nh ng, v ph

ng

pháp c i cách thì thi u kiên nh n q m c (ví du: ơng bu c nhi u nơng đân di c xu ng phía Nam
đ gi i quy t tình hình thi u ru ng đ t

đ ng b ng sông H ng), cho nên nhân dân khơng hoan

nghênh, th m chí ph n đ i. Nhân c h i đó, vua Minh V nh L c

thành công xâm l

c và nhà

H k t thúc ch sau 7 n m.
Nhà Minh b t đ u cai tr m t cách tr c ti p đ cho đ t Vi t Nam tr thành lãnh đ a c a Trung
Hoa. Nh ng ng

i Vi t không khu t ph c l i cai tr đó.

nhi u n i th l c ch ng quân Minh v

n

lên, tiêu bi u nh t là th l c H u Tr n. Hai v vua H u Tr n cùng chi n đ u ch ng quân Minh, l p ra
chính quy n

b c Trung b . Nh ng th t không may, m i quan h hai v vua x u đi, cho nên chính

quy n đó b qn Minh đánh phá.

Sau đó tình hình Vi t Nam v n không yên. N m 1417, Lê L i kh i ngh a

Lam S n thu c

Thanh Hóa. Quân Lê L i chi n đ u kéo dài 10 n m, cu i cùng quân Minh ch u th a nh n s th t b i,
r i kh i thành

ông Quan

(Hà N i) rút v n

do tham m u Nguy n Trãi

i cáo

c. Lê l i lên ngôi vua và tun b Bình Ngơ

kh i th o.

Làm vi c nhân ngh a là c t yên dân. N i binh c u dân tr
i Vi t th c là m t n
Các tri u Tri u,
ch m i ph

c c n tr b o. Ngh nh n

c ta

c v n hi n. Cõi b sông núi đã riêng. Phong t c B c Nam c ng khác.

inh, LỦ, Tr n n i nhau d ng n

ng.

2

c. Cùng Hán,

ng, T ng, Nguyên làm


V n ch
V

ng đ u b cáo này hay đ

c trích d n khi đ c p đ n ch ngh a dân t c

Vi t Nam.

ng tri u Lê (1428-1527, 1531-1789) kh i đ u t đó.

I.2. Quan đi m l ch c p chính quy n
Nh v a nêu, theo quan đi m l ch s c p nhà n
ch ng ngo i xâm gi n

c hi n đ i thì l ch s Vi t Nam là l ch s

c.

C ng hòa Dân ch Vi t Nam (nay là C ng hòa Xã h i ch ngh a Vi t Nam) là m t n

c theo

ch ngh a xã h i. Do v y, gi i s h c c ng theo ch ngh a Mác - Lênin, chú Ủ đ n c hai cu c đ u
tranh giai c p và đ u tranh dân t c, đánh giá l i nh ng nhân v t, v
trong l ch s . R t nhi u công trình nghiên c u đ
i h c T ng h p Hà N i (Nay là tr

ng tri u, hay nh ng s ki n

c công b do các h c gi thu c khoa S tr

ng KHXH&NV) và

ng

y ban Khoa h c Xã h i Vi t Nam (Nay

là Vi n KHXH Vi t Nam) vi t. Theo nguyên t c: S h c là khoa h c, các h c gi v a s u t m tài
li u v a d ch sang ti ng Vi t r t chính xác. Tuy nhiên, v v n đ cu c đ u tranh giai c p hay đ u
tranh dân t c quan tr ng h n thì khó gi i quy t do nh h

ng chi n tranh4). Lê L i, nhân v t chính

c a cu c kh i ngh a Lam S n, c ng có c hai s đánh giá trái ng
giá cao là vì ơng đ

c nhau hồn tồn. M t bên đánh

c coi nh là anh hùng gi i phóng dân t c theo cách nhìn đ u tranh dân t c. M t

bên khác ph đ nh ơng vì v sau ông l p ra m t v

ng tri u phong ki n, th a hi p t ng l p đ a ch

theo cách nhìn đ u tranh gi i c p.
Hai s đánh giá trái ng
t c Minh Thái T

c nhau th t gi ng v i s đánh giá v Chu Nguyên Ch

c a C ng hòa Nhân dân Trung Hoa. Chu Nguyên Ch

đánh giá cao là vì chi n đ u ch ng v
đ

,

ng c ng đ

c

ng tri u ngo i t c. Nh ng hi n nay s đánh giá này khơng

c chú ý là vì Trung Qu c đang lo v n đ dân t c thi u s . Cịn ơng c ng b phê phán là vì chính

sách phong t a gây ra s đình tr c a phát tri n kinh t hàng hóa, cu i cùng b các n
v

ng

t qua [Danjo Hiroshi
V y

c ph

ng Tây

1995: m đ u].

Vi t Nam ra sao? Cu n L ch s Vi t Nam t p I [UBKHXHVN 1971] do UBKHXHVN

biên so n và ra đ i vào n m 1971 là sách tiêu bi u nh t c a quan đi m l ch s c p chính quy n c
g ng cân b ng s đánh giá trái ng
v i t cách là anh hùng c u n
cách là ng

c. Trong ch

ng VI cu n sách này, Lê L i đ

c. Sau đó trong ch

ng VII Lê Thái T

i k t h p th l c phong ki n mà l p ra v

c đánh giá cao

b phê phán v i t

ng tri u phong ki n ph n đ ng. T t nhiên

đ c gi đ u bi t r ng Lê L i t c là Lê Thái T mà!
M c dù v y, cách nhìn quan đi m l ch s đ u tranh giai c p b suy gi m là do chi n tranh
ch ng M kéo dài5). N m 1975 chi n tranh ch ng M k t thúc, nh ng tình hình qu c t xung quanh
Vi t Nam v n còn ác li t. Vi t Nam ph i liên t c đ i l p v i Campuchia (chính quy n Polpot) và
3


Trung Qu c.

trong n

nhân v t l ch s đ

c thì khơng có đ đi u ki n đ gi i quy t nh ng mâu thu n xã h i, nên các

c coi nh là nh ng v ti n b i chi n đ u c u n

c6). Lê L i c ng đ

ch

ng

vinh d đó.
Sau khi hịa bình, v c b n thì xu h
thân t t

ng này không thay đ i b i hai lý do. Th nh t là b n

ng ch ngh a xã h i do quan đi m l ch s đ u tranh giai c p đã suy y u trên th gi i. Th

hai là con cháu kêu g i yêu c u ph c h i danh d c a nh ng v nhân v t l ch s mà đã t ng b phê
phán nh là thành ph n ph n đ ng. G n đây, phong trào ph c h i dịng h đang đung sơi và chính
ph Vi t Nam c ng ng h phong trào đó. Do v y, hi n nay vi c phê phán m t nhân v t l ch s nào
đó m t cách nghiêm ch nh thì ít x y ra. H n th n a, nh ng nhân v t và di tích l ch s tr thành tài
nguyên du l ch. Ai mà phê phán đ

c n a. Ng

i ta xóa hai ch “đ u tranh” và v n dùng t “ch

ngh a dân t c”.
Cu n Kh i ngh a Lam S n [Phan Huy Lê & Phan

i Doãn 1965] do Phan Huy Lê và Phan

i Doãn cùng vi t là tác ph m nghiên c u cu c Kh i ngh a Lam S n n i ti ng nh t trên l p tr

ng

đ u tranh dân t c và v n còn giá tr to l n cho h c gi th h sau7).
Cu n này miêu t tình hình xã h i đen t i cu i đ i nhà Tr n, đánh giá c i cách nhà H , Ủ đ
và th c t c a ách th ng tr nhà Minh, quá trình và th ng l i c a cu c kh i ngh a Lê L i. Th t may
đ i v i Lê L i, cu n này không đ c p đ n th i k Lê s , t c là th i k ông b phê phán. Hình nh
anh hùng tr nên r c r . Trong th i k ch ng M c u n
làm nhà lãnh đ o h i đó, t c Bác H

8)

c, ng

i dân Vi t Nam d l y hình nh đó

.

TG khơng bao gi phê phán tác ph m này vì có ph n xun t c ho c gi i thích m t cách vơ lý.
Nh v a nêu trên,

Vi t Nam s h c ph i là khoa h c. Theo đ i nguyên t c đó hai th y c g ng s u

t m tài li u đ a ph

ng c c k nhi u và quý báu9). Và hai th y là ng

d n b

i Minh Th c l c

t cu n c a Yamamoto Tatsuro

1950] là vì h i đó khơng có đi u ki n xem đ
Và sau 1965, khi tìm th y đ

c nguyên v n. Th t đáng đ

[Yamamoto

c cho là tác ph m b t h .

c tài li u m i, hai th y b xung n i dung và in l i cho đ n b n th t

bây gi . Nói th t là b n thân TG c ng đ

c hai th y cung c p tài li u và nh ng thông tin hi m hoi.

I.3. V n đ t cách nhìn c a các h c gi n
N u các h c gi n

i ki m t n, nói rõ vi c trích

c ngồi

c ngồi ch đ ng theo l p tr

ng và ph

ng pháp c a h c gi Vi t Nam

thì khơng có ngh a gì. V y nh ng v n đ t cách nhìn c a h c gi n

c ngồi là gì?

cơng trình nghiên c u n i ti ng nh t là cu n Nghiên c u l ch s An Nam I: Chinh l
hai tri u đ i Nguyên và Minh c a Yamamoto v a nêu.

4

Nh t B n

c An Nam c a


Vi c kh o ch ng b t đ u t s so sánh ngày tháng trong b
S ký Toàn th (vi t t t là TT)

i Minh Th c l c và b

i Vi t

. S d ph i so sánh nh v y là vì nhà H khơng

theo l ch nhà Minh, cho nên trong hai b tài li u này có nhi u chênh l ch nhau v ngày tháng (th m
chí n m).
Sau đó trong ph n II “Chinh l

c An Nam c a nhà Minh” thì ơng vi t v s di t vong c a nhà

Tr n, chính sách ngo i giao nhà H , chi n l

c nhà Minh xâm l

c

i Vi t, th c t chi ph i c a

nhà Minh, cu c n i d y H u Tr n và Lê L i,...v.v. theo th t th i gian m t cách t m .

Giá tr c a cu n sách này là vi c kh o ch ng, đ c bi t v đ a danh. Ông s d ng b TT,
Nam Nh t th ng chí (NTC)

ng Khánh

,

Khâm đ nh Vi t s Th ng giám C

a d chí ( DC)

ng m c (CM)

i
10)

,

, và nhi u b n đ do chính

quy n th c dân Pháp đã biên so n. Thành qu đó bây gi thì ph i đính chính l i ph n nào đó, nh ng
v n có giá tr to l n.
T t nhiên có nhi u v n đ ph i phê phán. Th nh t, ơng khơng quan tâm tính th i đ i, cho nên
khơng so sánh m c đích và s h n ch c a hai tri u đ i Nguyên và Minh. Tuy cu n sách này có h n
700 trang nh ng khơng có ph n “K t lu n”! Nói c c đoan, theo tên sách, TG c m th y r ng tác
ph m này không ch vi t l ch s Vi t Nam mà cịn vi t v chính sách c a hai tri u đ i Trung Qu c
đ i v i Vi t Nam.
Th hai, ông c ng đã c g ng s u t m tài li u
nh ng v tài li u đ a ph

Hà N i và Hu trong th i k Th chi n II,

ng thì khơng đáng k . V l i nói thêm m t chút thì ơng đã vi t đa s tr

c

n m 1945, nh ng th t không may, nh ng tài li u mà ông s u t m b b m M đ t cháy, cho nên vi c
nghiên c u l ch s Vi t Nam c a ông sau n m 1945 khơng phát tri n nhi u11).
Cịn

ph

ng Tây, cơng trình n i b t là Lu n án Ti n s c a J. K. Whitmore [Whitmore

1968]. Ông t s m ch trích r ng trong quân đ i Lê L i có nhi u nhân v t quê là Thanh Hóa, t c
quân đ i này mang đ m tính khu v c. Do v y ông đ t tên quân đ i này là “T p đồn Thanh Hóa”.
TG c ng theo sáng ki n c a ơng. Tuy nhiên đi m quan tâm chính c a ơng là l ch s chính tr th i Lê
s , cho nên ông không đ c p nhi u đ n lý do kh i ngh a và tính dân t c c a t p đồn này.
Lu n án Ti n s c a E. S. Unger [Unger 1983] c ng chú Ủ đ n tính khu v c c a t p đoàn Lê
L i. Theo sáng ki n c a ông Whitmore, bà nêu rõ s phân ly gi a võ th n Thanh Hóa và v n th n
đ ng b ng sơng H ng v hình nh chính quy n Lê m i b t đ u. Ti p theo, bà phân tích t t
tâm lý c a Nguy n Trãi d a theo b Lam S n Th c l c (LSTL), TT, và
bà, Lê L i c ng ch u nh h

c Trai t p

ng và
. Theo

ng m t ít c a Nguy n Trãi và lánh t p đoàn võ th n d n. Xin l i TG

không tán thành ý ki n c a bà. B i nh ng tài li u tham kh o đ u là tài li u đ

c biên so n sau khi

nhà Lê thành l p, cho nên có ph n thuy t minh tính chính th ng c a vua Lê. Bà đánh giá Lê L i là
ng

i khai minh và tiên ti n, nh ng s đánh giá thì quá m c.
5


Bà c ng g p h n ch c a tài li u biên so n, n u đ c tài li u đ a ph

ng do hai th y Lê và

Dỗn s u t m thì bà s đ i ý ki n12).
Bây gi hoàn c nh đã thay đ i h n, ngày càng t t lên cho vi c đi tìm tài li u m i. Tình hình
Vi t Nam thì TG đã gi i thi u trong nh ng bài khác [Yao 2003; 2004b]. Th thì, th h may

này

m n chúng ta ph i đ t v n đ nh th nào?
i) V n đ tính khu v c
Danjo Hiroshi, chuyên nghiên c u l ch s nhà Minh s , ch r ng lý do chinh ph c Vi t Nam
c a vua V nh L c là thái đ b t tu n c a nhà H và tham v ng đ a tr t t Hoa Di vào th gi i Á
ông13) [Danjo 1995: 67-69]. Cịn cách đ i phó c a bên Vi t Nam thì đ

c phân tích nh th nào?

N i xu t thân c a t p đoàn Lê L i đa s là Thanh Hóa, khơng nên xem nh là anh hùng c a
c n

c. Ngoài cu c kh i ngh a Lê L i ra, các h c gi ch trích cịn có nhi u th l c đ a ph

ng

khác ch ng l i nhà Minh. Trong nh ng th l c đó, m c đích n i d y c a H u Tr n thì d hi u. Hai
v vua H u Tr n ch tr

ng r ng mình là ng

i chính th ng th a k ngôi v vua Vi t Nam. Th cịn

Lê L i và các th l nh khác thì th nào? Sau khi vua V nh L c b ng hà thì t p đồn Lê L i m i phát
tri n và d n d n thu hút nh ng th l c khác.
Nguy n Trãi là cháu ngo i c a nhà Tr n và đ ti n s . Nhi u h c gi đoán r ng chính ơng là
nhà đ o di n l y Lê L i ch u vai trị vua có tài v n võ. TG nghi ng là lúc đ u Lê L i ch a có Ủ
đ nh ch ng l i h n v i nhà Minh. N u Nhà Minh ch u th a nh n nh ng quy n bính mà Lê L i đã có
đ

c v i t cách là m t ph đ o

thì ơng s n sàng ng ng chi n.
ng Bình Ngơ

Nh ng h c gi khác c ng nghi ng nh v y. N u phân tích k v n ch
thì d hi u là ng

i vi t v n ch

ng này là Nguy n Trãi. V n ch

i cáo

ng này bi u hi n đ m ch ngh a

đ c l p d a trên c s lý lu n chính th ng nhà Nho. Ki n th c v kinh đi n và c s Trung Hoa r t
chích xác. Làm sao Lê L i, tr

c đ y ch là m t ph đ o vùng núi đ i, vi t đ

c.

ó là Ủ ki n c a

Stephen O’Harrow [O’Harrow 1979: 150-51, 170-73].
Xu t thân c a Nguy n Trãi c ng khá đ c bi t. Cha Nguy n Trãi là Nguy n Phi Khanh
quê g n kinh đô. Phi Khanh là v n nhân và l y con gái c a Tr n Nguyên
th n nhà Tr n quê

H iD

án

,

,m tv đ i

ng. Hai cha con cùng đ ti n s th i nhà Tr n và H . Khi vua H ch y

xu ng Thanh Hóa, hai cha con này đi theo, cu i cùng b quân Minh b t. Cha thì b d n v Trung
Qu c. Cịn Nguy n Trãi thì b giam

thành

ơng Quan. Sau đó ơng thốt ra và xu ng Lam S n.

M c dù mình là v n quan có q qn đ ng b ng, nh ng khơng có đ đi u ki n l p ra quan h m t
ti t v i nh ng v n th n khác. Nguy n Trãi thì mu n đ a Lê L i lên làm vua, nh ng nh ng v n th n
khác thì ch a có Ủ đ nh v y.

6


H i đó vùng Thanh Hóa
là tr ng đi m đ b o v phía
nam, nh ng nhìn t kinh đơ thì
ch là biên gi i. “Vua kiên đ nh
có Ủ chí đánh gi c, gi i phóng
t qu c”. Nh ng s

sách đ u

nh n m nh, th nh ng nh ng
l i ca ng i đ u đ

c đ a ra sau

khi Lê L i dành th ng l i. N i

kh c a Lê L i, Nguy n Trãi,
và các vua Lê sau đ làm sao
cho nhân dân c n

c ng h

khi n nhà Lê tr nên m nh sau
khi th ng l i.
ii) V n đ tính dân t c.
B LSTL ghi rõ gia đình
Lê L i đ i đ i gi
đ o. Ph đ o đ
trung

ch c ph

c chính quy n

ng y quy n t tr m t

vùng. Cho nên n u chính
quy n trung

[B n đ 1] Vi t Nam gi a th k th 15

[YAO

2001: 208]

ng nào b o đ m

quy n t tr c a mình thì trong đ u óc c a m t ph
đ o d nhiên không n y sinh ra ý th c gi i phóng
dân t c và đ t n

c. Tuy nhiên, Lê L i chi n đ u

cho đ n cu i cùng. H c gi n

c ngồi thì ph i lý

gi i ngun nhân đó.
Trong quân đ i Lê L i có nhi u nhân v t có
v n hóa khác v i v n hóa nhân dân đ ng b ng. Sinh
ho t v n hóa c a h tr

c cu c kh i ngh a khó tái

hi n là vì nh ng tài li u đ a ph
bên h p thành mà g i “ng

ng nh gia ph c ng b đ m s c v sau. Nh ng đi u rõ là l y hai

i Vi t Nam” thì r t vô lý. T t nhiên h c gi ng

i Vi t hi n nay nh hau

th y Lê và Doãn c ng quan tâm đ n s khác bi t v tính dân t c. Ví d : Hai th y c ng đ c p đ n
hai v đ i quan lang

(công th n cha con Lê Hi m
7

và Lê Hiêu

) và nêu ra là các dân


t c thi u s cùng chi n đ u đ dành đ c l p [Lê & Doãn 2005: 135-43]. S th c, trong b i c nh
Thanh Hóa, vi c phân bi t dân t c Vi t và M

ng m t cách rõ ràng thì r t khó.

TP. Ninh Bình (thu c vùng đ ng b ng) có c m bia đá H Thành S n
Chuyên gia ngơn ng Shimizu Masaaki
Liên, tìm th y hi n t

đ i Tr n.

cùng h p tác v i Momoki và nhà kh o c Lê th

ng cách vi t t M

ng (có hai âm ti t) b ng hai ch Hán trên bia này

[Shimizu, Liên, và Momoki 1998: 169-76]14).
Hi n nay gi i s h c bên Vi t Nam nh n đ nh r ng tính t p đồn t c dân t c Vi t Nam đã xu t
hi n khá s m và xác l p

th k 15. Nh ng

đ ng b ng có n i v n dùng ti ng Proto Vi t. Th thì

nhân dân đ ng b ng nhìn Lê L i (ch c nói ti ng Proto Vi t) và t p đồn Lê L i nh th nào? “Anh
hùng dân t c ta?” Khơng ph i đâu. Th thì ơng kháng chi n đ
iii) V

ng qu c Lansang
Trong th i k đó,

(t p th c a v
thì có v

ng, m t v

ng qu c liên bang Lansang

ng qu c Lanna. Lansang đã l p ra quan h h u ngh v i Lanna.

ng qu c Angkhor và Ayuttaya.

mu n tìm đ

phía b c thì có nhà Minh m i đ

phía

phía nam

c thành l p. Lansang

ng đ n t n bi n cho nên chi n đ u v i nhà Minh nh ng th t b i. Cu i cùng đôi m t

Lansang nhìn h
n mđ

vùng trung tâm bán đ o ơng D

ng qu c vùng tr ng nh ) b t đ u m r ng lãnh th [Stuart-Fox 1998: 35-44].

tây Lansang thì có v

ng v phía đơng, t c là mi n Trung Vi t Nam bây gi . N i mà nhà Minh ch a

c h n quy n cai tr và t p đoàn Lê L i t n t i.

Th t khó ch ng minh đ
d

c h n 10 n m là có lỦ do gì.

i hồn c nh chính tr qu c t

l p, vua Lê L i đánh v

c, nh ng đúng Lansang có kh n ng giúp cu c kh i ngh a Lê L i
15)

. S giúp đ c a Lansang tr thành tr ng i sau khi nhà Lê thành

ng qu c này nhi u l n.

II. L ch s biên so n b LSTL

B LSTL là ngu n tài li u quan tr ng nh t mà nh ng th c s ho c nh n xét d a trên. Trong
ph n II này, TG nêu l i l ch s biên so n b sách này v i ch đích r ng l ch s đó chính là l ch s
thành l p c a quan đi m l ch s c p chính quy n.

II.1. N i dung b LSTL
Theo TT, sau khi nhà Lê thành l p, vua Lê L i v a c g ng bình th
nhà Minh v a c g ng xây d ng l i đ t n
ng

ng hóa m i quan h v i

c. Bên c nh đó, ơng bàn b c t ng th

i có cơng trong cu c kháng chi n. Vào Thu n Thiên
8

ng cho nh ng

n m th nh t (1428), ông t ng


th

ng t

c cho các công th n L ng Nhai

16)

. Cịn n m sau (1429), th

cơng th n v n còn s ng và li t kê tên theo th t phong t

ng t

c l i cho nh ng

c.

N m Thu n Thiên th t (1431) nhà Minh phong Lê L i làm Quy n th An Nam Qu c s
. Cu i n m đó ơng so n b LSTL17).
Lê L i k lý do biên so n là “

bày t khó kh n c a mình cho

con cháu đ i sau” (trong bài t t a). Vì m c đích nh v y, sau khi hồn thành, cu n này gi trong
cung n i m t cách c n th n.
Nh ng b n hi n còn h u h t là b n ghi chép l i. Vi n Nghiên c u Hán Nôm (VNCHN) l u
gi m y b , còn bên Nh t B n thì Yamamoto đã gi 1 b n và Th vi n Qu c h i gi 1 b n18).
Nh ng b n này đ u có t a trùng san

c aH S D

ng

, cho nên b n g c là b n trùng

san đ u th k 18. Thông tin v b n trùng san in có t lâu , đ n n m 1985, V Thanh H ng gi i
19)

thi u b n in đó [H ng 1985]20).
14 n m tr

c đó (1976), Ty V n hóa t nh Thanh Hóa tìm th y m t b n LSTL, khơng ph i b n

trùng san trong nhà gia đình con cháu Lê Sát

. Theo k t qu nghiên c u c a Nguy n Diên Niên,

cán b ty V n hóa này, n i dung b n này khác h n v i b n trùng san. Sau này, TG d a theo [Niên:
2006 (1976)] mà trình bày n i dung b n này và s thay đ i n i dung đó.
Th nh t, b n này khác c u thành. Xem d

i:

(a) T u v n

, m t v quan l i cao c p th i vua Thánh Tông -

c a

mV nL

(4 ch đ u là “Ph ng ký nh t b n

Hi nTông

”).

(b) B ng ch kiêng húy c a các v vua và hoàng h u (t Hi n T
(ông c a Thái T ) cho đ n Cung đ

Tuyên T

(c) S đ mi u các n i ngo i nh Ph ng s

th c

(cha c a Thái T ),

).
, Thái miêu đ

,...v.v.

(d) T t a.
(e) Chính v n.
(f) Ch thích trong Chính v n. N i dung là th n tho i (Tr

c khi Lê L i sinh ra, m t con h

đen hay xu t hi n, nh ng sau ngày sinh c a Lê L i, con h này đã không xu t hi n. Ngh a
là Lê L i là hóa thân c a con h này).
(g) T a đ ng ch nói v i Tr i và v cùng thiên nhân (

). N i dung c ng

là th n tho i (có m t nhà s m c áo tr ng là d đốn s lên ngơi vua c a Lê L i và s m nh
c a nhà Lê).
(h) T a Lam S n KỦ tích (
nh t đ

c b o ki m và b o n).

(i) T a l i khiêm nh
c

). N i dung c ng là th n tho i (Công th n Lê Th n

ng và lòng nhân ái (

p thi hài c a cha Lê L i21).
9

). N i dung là chuy n Quân Minh


(j) Chính v n.
(k) B ng li t kê 35 v công th n (ghi quê quán) đ

c t ng th

ng vào Thu n Thiên n m th

nh t tháng 10 ngày 28.
(l) Tuyên th (

n m th nh t. Có ghi là tuyên th này đ

) vào Thiên Khánh

c p cho các con cháu công th n trong th i H ng
Nguy n Khu t

. Cịn có Tun th các T

c. Ng

i ph trách là Ty l giám

ng (

).

và Trung h ng

(m) B ng li t kê 125 v cơng th n Khai qu c

22)

. “LSTL h u tính

” có 36 v và “LSTL vơ tính danh

danh

c

Ghi kèm lý l ch và quê quán c a các v , ghi C ng Th ng

” có 88 v .
n m th 3 tháng 8 ngày 01.

(n) B ng công th n L ng Nhai (1428).
(o) B ng 93 v công th n đ

c th

ng t

c vào n m Thu n Thiên n m th 2 (1429), ng

ph trách b cáo là Lê C nh Chuyên
(p) B ng li t kê nh ng ng

i

.

i (tông th t và công th n) ch t tr n ho c ch t tr

c khi hoàn thành

b ng này.
T t nhiên nh ng v n b n này không t n t i trong b n g c. Tuy nhiên ph n (k), (n), và (o) thì
đã có t đ u là vì 3 ph n này đ

c vi t tr

c n m 1431.

II.2. Vi c biên so n b LSTL qua các th i k .
Nh v a gi i thi u, b LSTL (không ch b n trùng san) kèm theo nhi u v n t và chính v n
c ng đ

c ch a l i. Sau đây chúng ta hãy theo dõi quá trình biên so n.

(i) Vi c biên so n

th k th 15.

Th nh t, các đ i th n Lê s đ
đ

c b nhi m theo công lao, cho nên TG đốn r ng b ng (o) đã

c cơng khai cho gi i chính tr . Sau đó nh ng do s yêu c u c a c hai bên Nhà n

th n, nhi u v n b n đ

c và công

c vi t và thêm vào b n g c. B ng (m) là v n b n tiêu bi u nh t.

N a th k sau t n m 1428 nhi u công th n b gi t vì m t s v án l n ho c qua đ i. Vì th
x y ra v n đ là khó phân bi t ai là cơng th n ho c dịng dõi c a cơng th n. Vua Hi n Tông cho

m V n L ki m tra b LSTL và sàng l c l i danh sách nh ng cơng th n có m t (h u tính danh)
hay khơng có m t (vơ tính danh) trong b i c nh chi n đ u c a b sách này. K t qu sàng l c đó là
b ng (m). Ơng Niên đốn nh th [Niên: 2006 (1976): 37-39]23).
Vua Thánh Tông và Hi n Tông c g ng nh v y.

n đ u th k th 16, trong hoàn c nh các

ra l nh v i L b Th

cu c n i lo n liên ti p x y ra, vua Chiêu Tông
10

ng th

àm


so n th o nh ng ch kiêng húy. Công vi c đó có l là c s c a b ng (b)24). Sau

Th n Huy
đó b n g c và b n
Dung

m V n L có l b cháy trong cu c n i lo n c a Tr n Cao

và M c

ng

.

M c đích và s th c vi c biên so n th k th 15 là nh sau. Vua Lê mu n xác l p uy quy n

c a mình và c g ng c i thi n m i quan h gi a vua và các công th n, con cháu công th n (t p đồn
Thanh Hóa).

b o đ m danh d và đ a v c a công th n, nhi u v n b n đ

Cho nên có th nói là chính quy n nhà Lê s không v

c thêm vào b LSTL.

t lên s h n ch c a chính quy n Thanh Hóa.

Có đi u ph i chú ý là trong vi c biên so n này, nhi u quan đ thi c tham gia. Chính quy n nhà Lê
s có th đi u khi n h bên trong m t ph n.

m V n L b vua Uy M c ám sát là vì ph n đ i vi c

lên ngôi vua c a Uy M c theo lý lu n chính th ng.
ngơi nhà Lê. Tính chính th ng nhà Lê d n d n đ

(ii) Vi c biên so n

àm Th n Huy thì t t sau khi h M c c

c t ng l p trí th c

p

đ ng b ng th a nh n.

th k th 16.

Sau khi h M c n m chính quy n, nh ng ng
Tông (t c Trang Tông

) làm vua

Lào và ti p t c ch ng l i

con cháu công th n c ng tham gia. Ng
th n Nguy n Công Du n

i không ch u theo, l y con trai c a Vua Chiêu
trong vùng Thanh Hóa. Nhi u

i đúng đ u là Nguy n Kim

Gia Miêu Ngo i trang

ông b m u sát, thay cho ông, con r c a ông là Tr nh Ki m

25)

, cháu ba đ i c a công

, ph Hà Trung
, ng

i V nh L c

bính c a chính quy n l u vong. Con c a Nguy n Kim là Nguy n Hồng

. Sau khi
, n m quy n

s ơng, ch y vào Nam

và l p ra m t th l c khác.
Sau khi Trung Tơng
tìm m t ng
Tơng

i th

(con c a Trang Tông) b ng hà, chi c nhà Lê b tuy t. Tr nh Ki m

ng dân h u du c a Lê Tr

(anh c a Lê L i) cho lên ngôi vua (t c Anh

) . Thái miêu đ (c) ch vi t đ n Trung Tông, cho nên Niên suy đoán r ng b n m i là b n

th i k Anh Tông ho c b n ghi chép l i c a b n Anh Tơng [Niên 2006 (1976): 39-41]. Th thì vì
sao cu n này đ

c tìm th y trong nhà gia đình con cháu Lê Sát? Niên ngh r ng Anh Tông là ng

thu c chi cách xa chi c tông th t, nên đ

i

c gi m t b n sao c a b LSTL g c. Anh Tông ph c ch

thành nhi u b c p cho các con cháu công th n đ nâng cao uy tín c a mình [Niên 2006 (1976):
47-48]. Th c s Anh Tơng có tham v ng khôi ph c l i th c quy n chính tr trong tay h Tr nh
nh ng v sau b Tr nh Tung

(con c a Tr nh Ki m) gi t.
đây. Nh ng b n Anh

Theo ch ng c hi n còn, l ch s biên so n c a LSTL g c thì k t thúc
Tơng (t thu c h th ng b n g c) đ

c l u hành m t ít ch y u

Thanh Hóa . M c đích vi c biên
26)

so n

th k th 16 là đ nh n m nh tính chính th ng nhà Lê đang l u vong

đ it

ng phê phán là c nhà M c và chúa Tr nh.

Thanh Hóa. Ng

i

Whitmore [1995] ch trích k r ng c s tính chính th ng chính quy n Lê - Tr nh là huy t
11


th ng, cịn c s đó c a nhà M c là vi c th a k s ph n vinh th i k nhà Lê s (đ c bi t là th i
H ng

c). Khi chúa Tr nh ng h vua Lê, ng

c l i, bên nhà M c biên so n cu n H ng

. Nhà M c ch ng l i b LSTL v i cu n sách mang tên “H ng

chính

(iii) Vi c biên so n

c Thi n

c”.

th k th 17.

Cu c n i chi n Lê - Tr nh và M c k t thúc v i s th ng l i c a bên Lê - Tr nh vào cu i th k
th 16. Cịn đ n th k th 17 thì n i chi n B c Nam l n th hai x y ra gi a Lê - Tr nh và Nguy n.
Cu c chi n tranh kéo dài t ng c n t ng t n m 1627 cho đ n n m 1672.
hịa bình m i đ

Tác

n đ i chúa Tr nh

c th c hi n, ông b t đ u coi tr ng n i tr . Ông đ t ra nhi u chính sách

chính tr và kinh t , cịn ti n hành nh ng cơng vi c v n hóa đ c ng c l p tr

ng ng

i giám h

c a vua Lê. Vi c biên so n s sách c ng là m t trong công vi c đó. Trong b i c nh đó b LSTL (b n
trùng san) và TT T c biên đ

c biên so n27).

Theo t a trùng san thì b n này đ
V nh Tr

cH S D

ng và m t s v n quan biên so n vào n m

n m th nh t (1676). T a đó k ti p “m t n m tr

c vua Hy Tông

v a lên ngôi

(12 tu i). Hy Tông đã đ c s c dân gian (có l ch b n Anh Tơng - TG) cùng v i các đ i th n đ

hi u bi t s tích c a nh ng đ v

ng và c m th y có sai sót nhi u. Do v y vua ra l nh ch a l i

nh ng sai sót đó in l i đ h u truy n s nghi p to l n c a t tiên mình.
S th c là khơng ph i “ch a l i”. B còn l i trong b n trùng san thì ch là t t a và chính v n,
khi biên so n. T t c nh ng v n b n đã b xóa b . Ơng Niên

thêm t a trùng san và Bình ng

ch r ng vua Hy Tông, cháu b n đ i vua Anh Tơng, mu n gi u kín vi c t o d ng c a Anh Tông
[Niên 2006 (1976): 125-126]. TG khơng tán thành ý ki n đó. Niên không chú Ủ đ n c đ ngh ,
ph

ng châm, và cơng tích biên so n đ u thu c v chúa Tr nh.
B LSTT (b n trùng san) l u gi

b

Vi n Nghiên c u Hán Nôm (ký hi u: VHv.1695) kèm theo

i Vi t Trung h ng Công nghi p Th c l c

gi c a LSTT (b n trùng san) và đ

28)

. B này có t a cùng so n

c biên so n vào cùng n m (1676) . N i dung là l ch s trung

h ng nhà Lê do chúa Tr nh lãnh đ o. Bài t a này đ y nh ng l i khen cho cơng tích c a chúa. Vua
Lê ch t ng tên sách Trung h ng Th c l c. TT T c biên q.1, V nh Tr n m th nh t mùa thu tháng 7
vi t là “
Qu c s ”. Trong tr

l nh cho công b th

ng th H S D

ng làm giám tu

ng h p này, Qu c s ch c hai b LSTL và Trung h ng Th c l c. TG nói rõ là

chính Trung h ng Th c l c c

p m t ph n giá tr c a b LSTL.

Th thì vì sao ngay c nh ng v n b n nh b ng cơng th n có s n b xóa b ? Vi c này c ng d
hi u là vì tuy chúa Tr nh là ng

i đ ng đ u công th n Trung h ng, nh ng h khơng ph i là dịng dõi

cơng th n Khai qu c. Vi c trùng san LSTL thì có ích đ nâng cao tinh th n đ a ph
nh ng b ng cơng th n Khai qu c thì có kh n ng xâm h i uy quy n c a chúa Tr nh.
12

ng Thanh Hóa,

M c đích vi c biên so n

th k th 17 là đ đ i đ i t

ng có tính dính k t Thanh Hóa t

vua Lê sang chúa Tr nh và cho V n th n ch u vai trị l n trong cơng vi c đó.

(iv) Vi c biên so n

th k th 18.

n gi a th k th 18, cu c n i d y liên miên. Trong b i c nh đó có m t nhà trí th c đ a ra
ý ki n ph n đ i v i vi c biên so n
vào n m C nh H ng

th k tr

c.

ó là nhà bác h c Lê QuỦ ơn. Ơng đ khoa c

n m th 13 (1752), sau đó làm quan cao c p trong v

nhi u tác ph m. Trong nh ng tác ph m này có b

ng ph và vi t

i Vi t Thơng s . Ơng v a phê phán r ng nhi u

b LSTL b n Anh Tông trong dân gian vi t ch sai nhi u v a t cáo r ng b n trùng san xuyên t c
khá n ng nh sau.

(B sách này do) Thái T b n tri u t làm, vi t t vi c kh i binh đ n đánh đu i nhà Ngô. B n
c v n còn nh ng th

ng dân sao chép sai ch r t nhi u. Nay có b n in là do Nho th n th i

V nh Tr ph ng m nh đính chính. Nh ng nhìn rõ thì b n này c ý xuyên t c, thêm sai m t
th c. Khơng nói đ

c hồn thành sách ! (trong ph n Ngh v n chí)

Ơng khơng phê bình b n thân chúa Tr nh, cho nên không b t i ho c cách ch c. TG khó lý
gi i hành vi c a ơng, ch bi u hi n là “vi c biên so n c a m t V n th n c ch p” trong m t h i
th o29). Trong h i th o này Momoki đ a ra sáng ki n là ph i đ c p đ n nh h

ng kh o ch ng h c

h i đó trên th gi i Á ông.
Lê QuỦ ôn đã t ng đi s nhà Thanh và vi t nh t ký B c s Thơng l c
gi i thi u r ng đồn s gi c a các n

Shimizu Taro

đô Trung Qu c [Shimizu Taro 2002; 2003]. H i đó
k h n Trung Qu c m c dù Nh t B n đang

Á

ông. Nh ng

c tri u c ng giao l u v n hóa

kinh

Nh t B n c ng có phong trào kh o ch ng h c

bên ngoài th ch sách phong [Takahashi Satoshi

2003]. Có kh n ng Lê QuỦ ơn ch u nh h
Vi c biên so n

. G y đây

ng đó là vì ơng là nhà trí th c.

th k th 18 là vi c biên so n theo tiêu chu n kh o ch ng h c trên th gi i

Vi t Nam thì đã khơng đ

c ph bi n. Ý ki n c a Lê QuỦ

ôn không đ

cđ

chú ý. Còn b LSTL b n trùng san đã in, b n Anh Tông b m t d n. Nh v a nói, nh ng b n sao
chép l i đ u là b n trùng san. ụ đ c a chúa Tr nh đã thành công “m t n a”.

(v) Vi c biên so n

th k th 19.

Nhà Lê b t đ u t cu c kh i ngh a Lam S n và tiêu vong v i s l u vong c a vua Chiêu
Th ng trong th ng l i c a nhà Tây S n. N

c Qu ng Nam c ng b quân Tây S n đánh, nh ng có
13


m t tông th t Nguy n Phúc Ánh ch ng l i v i s giúp đ c a Siam và Pháp, l p ra tri u đ i Nguy n
n m 1802

Hu . Nhà Thanh c ng th a nh n, và ông đ

c phong làm qu c v

ng Vi t Nam vào

Nhà Nguy n nh n đ nh th y t là Nguy n Hoàng. Nh trên đã nêu, đi ng

c dịng thì t i th i

n m 1804.
k kh i ngh a Lam S n . Nh ng chính s nhà Nguy n t c
30)

i Nam Th c l c ( NTL) Ti n biên

l i khơng ghi đi u đó. Ngun nhân r t d hi u là vì trong nh ng ngày đ u nhà
Nguy n v n cịn có ng

i lên ti ng vì s ph c h i c a nhà Lê. B LSTL ch ng minh r ng h

Nguy n g c là tri u th n c a h Lê, cho nên h Nguy n không c n ch tr

ng q g c c a mình là

31)

Thanh Hóa m t cách tích c c .
Có m t đ c tr ng là ch có nhà Nguy n khơng b các tri u đ i Trung Qu c xâm l
c ng là m t lý do mà b LSTL không đ
không đ

c. Vi c đó

c chú Ủ đ n. Trong ph m vi đi u tra c a TG, b LSTL

c in l i trong th i Nguy n m c dù r t nhi u s sách khác đ

c in l i32). Phan Huy Chú

c ng ch sao chép l i bài t a b n trùng san đ gi i thích b LSTL trong b L ch tri u Hi n
ch

ng Lo i chí (LC)

q.45, V n t ch chí

. Vi c biên so n

th k th 19 là

b quên Thanh Hóa và Nhà Lê, t c “b t biên so n”.

(vi) Vi c biên so n trong dân gian.
B LSTL có l ch s nh th , v y thì trong dân gian nh ng v n b n đ

c b o qu n nh th

nào? Trong nh ng v n b n này TG th y hay nh t là gia ph ho c t c ph k l i l ch s dịng h c a
mình.

bên Trung Qu c thì t c ph hay đ

cho nên ít khi đ

c in, cịn

Vi t Nam vì ph m vi dòng h t

c in, h u h t là b n ghi chép tay và đ

G n dây GS. Suenari Michio

ng đ i h p,

c gi l i nhi u trong các gia đình.

nghiên c u k gia ph Vi t Nam và so sánh v i Trung

Qu c. GS. đ a ra Ủ ki n v đ c tr ng đáng chú Ủ. Th nh t l ra thì gia ph khơng đ l i nh ng s
th c x u h c a t tiên mình. Nh ng trong gia ph Vi t Nam nhi u khi khơng kiêng nói s th c đó
[Suenari 1998: 274-81]. V i t cách là chuyên gia dân t c h c, ông nêu lên ý th c ký l c trên gi y
ng

i Vi t khác v i ng

i Trung Qu c và Tri u Tiên

. Gia ph Vi t Nam k r t nhi u chuy n

và cách biên so n c ng đa d ng .
33)

Th hai là s t n t i c u t o “r ng không” trong gia ph [Suenari 1998: 307-08]. C u t o
“r ng khơng” có ngh a là khi đ c gia ph thì d th y là vi t m t cách t m v nh ng đ i g n hi n
đang s ng, và th y t (nhi u khi nh ng ng
ch c cao c a nhà n

cđ

i l p làng m i, di c sang làng nào đó, ho c có quan

c nh n đ nh nh th ) c ng đ

c đ c p nhi u. Ng

c l i v th y t và

2-3 đ i g n thì nhi u khi thơng tin quá đ n gi n, ch ghi s đ i, tên hi u, n m sinh và n m m t theo
can chi. C u t o “r ng không” trong gia ph ch hi n t

14

ng này.


Ngay

ch này có kh n ng m t lo i gi t o. Gia ph Vi t Nam hi n cịn l i thì t

m i34). D nhiên có gia ph g c đ i tr

ng đ i

c. Khi biên so n l i gia ph m i, thì h có l s u t m nhi u

b n c a các chi, nhánh và thành gia ph t ng h p v i s đ ng ý c a c h . Nh ng ch mâu thu n
gi a các b n thì đ

c ch nh lý l i (t c b xóa b )35).

Song, TG chuyên nghiên c u v công th n nhà Lê th k 15, nh ng gia ph đó thì h i khác.
TG ch a bi t r ng gia ph có t bao gi

Vi t Nam, nh ng c m th y là không lâu so v i Trung

Qu c. Nh ng gia ph c a các công th n c ng h u h t là s n ph m đ i Nguy n, nh ng b n g c có l
b t đ u biên so n t th k th 15. Khi biên so n gia ph , th t may vì trong nhà các cơng th n khai
qu c có l u gi nhi u v n b n do nhà n

c c p (ví d ; v n b n c p ru ng, th b nhi m, gi y khen,..

v.v.). Nhi u khi n i dung nh ng v n b n này đ

c sao chép l i t trong nh ng gia ph đó. Nhà Lê

s l y chính sách u đãi con cháu cơng th n, cho nên thông tin v 2-3 đ i ti p sau cơng th n c ng
khá phong phú. Ngịai ra cịn có nhi u h u du c a công th n khai qu c theo kh i ngh a Trung h ng,
nên v n b n do chúa Tr nh c p cho c ng đ

c sao chép l i trong gia ph .

Chính b ng cơng th n khai qu c và b ng li t kê “LSTL h u tính danh” và “vơ tính danh” là
m t trong nh ng v n b n kèm theo đó. Ví du, gia ph h
Li u

inh Li t

, Nguy n Công Du n, và b LSTL T c biên

(Nông C ng), Ph m V n
(VHv.1384) c a Vi n

Nghiên c u Hán Nơm (VNCHN) thì r t thú v là tuy đã m t chính v n LSTL nh ng v n cịn l u gi
b ng cơng th n và b ng công th n h u vô tính danh. Trong ph n (iv), TG đã nêu r ng Ủ đ c a chúa
Tr nh đã thành công “m t n a”. T c Ủ đ chúa Tr nh th t b i c ng “m t n a”. M c đích biên so n

c a dân gian khơng ph i vì nhà n

c ho c thiên h mà đ b o v danh d và đ c quy n v i t cách

là con cháu công th n, h đã l u l i nh ng b ng đó mà chúa Tr nh mu n xóa b .
Vi c biên so n trong dân gian là đ b o v h mình.

i v i h , chính v n LSTL đã không

36)

quan tr ng, mà b ng cơng th n thì c c k q .
(vii) Vi c biên so n trong th i k th c dân Pháp (n a đ u th k th 20)
N

c Pháp b t đ u xâm l

c Vi t Nam t gi a th k th 19, l y nhà Nguy n làm n

cB o

h c a mình. V m t nghiên c u khoa h c, Pháp thi t l p Vi n Vi n đông Bác c làm trung tâm
nghiên c u cháu Á h c. Nghiên c u viên b mơn s c a Vi n đó v a s u t m v n b n l ch s
ph

đa

ng v a đi u tra nh ng b sách c a cung đình Hu . N u th y quý thì h sao chép l i và n p cho

Vi n. B LSTL c ng đ

c s u t m nhi u b n ghi chép và tr thành đ i t

ng nghiên c u th t ch

37)

h c .
Riêng v nghiên c u l ch s nhà Lê thì có nghiên c u v b Qu c tri u Hình lu t (QTHL)
c a Raymond Deloustal [1908-13; 1919; 1922] và cu c khai qu t kh o c Lam Kinh38),

15


nh ng cơng trình nghiên c u v l ch s nhà Lê thì khơng nhi u.
Cịn cu c kháng chi n ch ng Pháp v n ti p t c theo nhi u hình th c, nh ng nhà lãnh đ o c a
nó khơng l i d ng b LSTL đ nâng cao ch ngh a yêu n
phân tích h ch v n C n V

ng

c. Sakurai Yumio

[1991]

, ch ra r ng hay s d ng đi n tích s c

c a vua Hàm Nghi

đ i Trung Qu c. Nh ng h ch v n này không đ câp đ n cu c kh i ngh a Lam S n.

Vi c biên so n trong th i k th c dân Pháp là vi c biên so n trung l p, khơng ch u nh h
chính tr . B LSTL m i là đ i t
h c gi là ng

ng

ng nghiên c u l ch s hi n đ i. M t ph n lý do c a nó là vì đa s

i Pháp.

(viii) Vi c biên so n t th i k đ c l p đ n th i k chi n tranh ch ng M c u n

c.

Nhân s đ u hàng c a đ qu c Nh t, Vi t Minh tuyên b đ c l p vào n m 1945. Cùng n m
ông M c B o Th n đã cho xu t b n b n d ch b LSTL [Th n 1945] t i Hà N i39). R t ti c là TG
không bi t rõ lý do vi c xu t b n này, nh ng d hi u là c dân đô th d n d n ch u nh h

ng c a

ch ngh a dân t c - “nationalism”.
N

c Pháp không th a nh n s đ c l p, ti p t c cu c chi n tranh Inđochine l n th I t n m

1946. Mãi đ n n m 1954, chi n tranh k t thúc và theo hi p đ nh Genève
C ng hòa Dan ch Vi t Nam, cịn

phía Nam thành l p n

phía B c thành l p n

c C ng hịa Vi t Nam d

c

is b oh

c aM .
V th t ch l ch s thì kh i sách c a Vi n Vi n đông Bác c (ÉFEO) đ
Thông tin Khoa h c th a k sau đó chuy n l i sang VNCHN. Còn

c th vi n Vi n

mi n b c, vua B o

v và chính quy n nhà Nguy n b tuy t vào n m 1945. Kh i sách c a cung đình đ

c nh

i

thối
ng cho

chính quy n Sài Gòn sau n m 195440).
Nh v a nêu, trong tình tình chi n tranh ch ng M ác li t, quan đi m l ch s đ u tranh dân
t c chi m d n v trí u th . Nhi u anh hùng l ch s , đ c bi t chi n đ u oanh li t
Bà Tr ng, LỦ Th
quan đ n đ

ng Ki t, Tr n H ng

o, vua Quang Trung đ

c đánh giá l i và nhi u sách liên

c cho ra đ i41). Lê L i và Nguy n Trãi c ng là m t trong nh ng anh hùng đó. N m
, trong đó có b n d ch b

1969, UBKHXHVN cho xu t b n Nguy n Trãi Toàn t p
LSTL42).

mi n b c nh , Hai

n n m 1971 b LSTL b n Anh Tơng đ

c tìm th y, 5 n m sau m i đ

c ra đ i cùng v i

ph n kh o ch ng c a Niên. TG c m th y x u h là ch a bi t nh ng công vi c c a gi i s h c ng
Vi t mà mình c vi t lu n án Th c s vào n m 1986. Trong th i đi m này
gi ti p t c ho t đ ng nghiên c u đ u đ n mà ng
k này đ

in

t lên ch ngh a đ a ph

c, và tham gia cu c chi n tranh c u n

16

bên Vi t Nam các h c

c ngồi khơng bi t đ n. Vi c biên so n th i

c hình dung nh sau: B LSTL đã ph c h ng, v

ph c v ch ngh a yêu n

i

c.

ng Thanh Hóa,


Sau n m 1976, Vi t Nam v n g p khó kh n v m t kinh t , gây nh h
Mãi đ n 1992, sau khi chính sách
Paris t ng m i đ

Hoàng Xuân Hãn

ng x u cho h c thu t.

i m i có hi u l c d n, b n in b LSTL (b n trùng san) do
c in l i kèm theo b n d ch và chú thích c a Tr n Ngh a [Tr n

Ngh a 1992].

Ti u k t
Bài gi ng này gi i thích tính liên t c và đa d ng trong vi c biên so n s sách

Vi t Nam. Vi t

Nam không c n c g ng sáng t o anh hùng quá kh là vì các v anh hùng t n t i r t g n v i ng

i

Vi t hi n đang s ng.
n th i k c n hi n đ i, ch Hán b bãi b và ch ABC đang đ
nay. M i ng
ng

it

c dùng trong ti ng Vi t hi n

ng r ng cách vi t ch thay đ i s th hi n s thay đ i v n hóa. Nh ng s th c là

c l i. Khi vi t tên anh hùng b ng ch Qu c ng , ng

i ta c m th y thân m t h n. Nhan danh

Lê L i thì r t ph bi n, có l hi n có h n 1 tri u ông Lê L i!
Trong th gi i dân gian ngày x a c ng v y. Bình dân, nông dân, tr con, n gi i đ u không
bi t ch Hán, ch nghe chuy n k c a tr

ng lão, th y Nho. Cho nên không quân tâm đ n s khác

bi t gi a th gi i kh u ng và Hán v n. R t d l y vi c biên so n dân gian k t n i v i vi c biên
so n ph c v nhà n

c và ch ngh a dân t c.

là ngu n g c c a quan đi m l ch s c p nhà n
Hi n

VNCHN trung tâm ph h c đã đ

ó là đ c tr ng l n c a vi c bien so n

Vi t Nam và

c.
c thi t l p và cịn có ban liên l c các dòng h Vi t

Nam - Unesco. Nh ng c quan này đang s u t m gia ph biên so n l i gia ph m i. Nh ng nh v a
nên trên, ng

i lo tình tr ng đánh m t d n gia ph Hán v n g c. TG tha thi t và hy v ng là VNCHN,

Vi n S h c, Khoa S tr

ng H KHXH & NV c g ng b o t n di s n q báu này43).

<Cơng trình nghiên c u tham kh o>

Ti ng Vi t (Theo th t tên tác gi )
ào Duy Anh, 1957, V n đ Hình thành c a Dân t c Vi t-nam, Hà N i: Xây d ng xu t b n.
Phan

i Dỗn, 1976, “Nguy n Chích trong cu c kháng chi n ch ng Minh qua di tích và v n bia”,
Kh o c h c s 20.

Phan

i Doãn, 1985, “V n bia th n đ o

Phan

i Doãn, 2005, “V n bia th n đ o

Khuy n”, Nghiên c u L ch s Thanh Hóa s 1.
Khuy n: Khai qu c công th n th i Lê s ”, T p chí

17


Hán Nơm s 71.
Tr n V n Giáp, 1970, Tìm hi u Kho sách Hán Nôm: Ngu n T li u V n h c S h c Vi t Nam, 2 t p
(T p I, In l n th 1, 1970, Hà N i: Th vi n Qu c gia, In l n th 2, 1984, Hà N i: Nxb. V n
hóa. T p II, 1990, Hà N i: Nxb.KHXH).
V Thanh H ng, 1985, “V b n Lam S n Th c l c do c Hoàng Xuân Hãn g i t ng”, Nghiên c u
Hán Nôm s 2.
Phan Huy Lê, 1960, L ch s Ch đ Phong ki n Vi t-Nam, tâp II, Hà N i: Nxb. KHXH.
Phan Huy Lê, 1981, “Nhìn l i cu c th o lu n v n đ hình thành dân t c Vi t Nam”, Dân t c h c
(DTH) s 1.

Phan Huy Lê & Phan

i Doãn, 1965, Kh i ngh a Lam S n, Hà N i: Nxb. KHXH (In l n th 2,

1969, Hà N i: Nxb. KHXH. In l n th 3, 1977, Hà N i: Nxb. KHXH, In l n th 4, 2005, Hà
N i: Nxb. Quân đ i Nhân dân).
Tr n Ngh a (d ch và chú thích), 1992, Trùng san Lam S n Th c l c, Hà N i: Nxb. KHXH.
Nguy n Diên Niên (kh o ch ng), Lê V n Uông (chú d ch), 1976, Lam S n Th c l c: B n M i Phát
hi n, Thanh Hóa: Ty V n hóa Thanh Hóa (In l n th 2, 2006, Hà N i: Nxb. KHXH).
M c B o Th n (d ch), 1945, Lam S n Th c l c, Hà N i: Nxb. Tân Vi t (In l n th 2, 1949, Sài Gòn:
Nxb. Tân Vi t, In l n th 3, 1956, Sài Gòn: Nxb. Tân Viêt).
UBKHXHVN ( y ban Khoa h c Xã h i Vi t Nam) (so n), 1971, L ch s Vi t Nam, t p I, Hà N i:
Nxb. KHXH.

Ti ng Anh và Pháp
Aurousseau, L., 1920, Bibliographie, Bulletin de lẫcole franỗaise dExtrờme-Orient (BEFEO)
20.
Cadiốre, L. et Pelliot, P., 1904, “Première étude sur les sources annamites de l’histoire d”annam”,
BEFEO 4.
Deloustal, Raymond, 1908-1913, 1919, 1922, “La justice dans l’ancien annam”, BEFEO, 8-13, 19,
22.
Gaspardone, Emile (ed.), 1935a, Les stèles royals de Lam-S n, Hanoi: École francaise
d’extrême-orient.
Gaspardone, Emile, 1935b, “Bibliographie annamite”, BEFEO 34.
O’Harrow, Stephen, 1979, “Nguyen Trai’s Binh Ngo Dai Cao of 1428: The Development of a
Vietnamese National Identity”, Journal of Southeast Asian Studies (JSEAS) 10(1).
Ileto, Reynaldo Clemeña, 1998, Filipinos and their Revolution: Event, Discourse, and
18

Historiography, Quezon City: Ateneo de Manila University Press.
May, Glenn A., 1997, Inventing a Hero: The Posthumous Re-Creation of Andres Bonifacio, Quezon
City: New Days Publishers.
Shimizu Masaaki, Lê Th Liên & Momoki Shiro, 2006, “A Trace of Disyllabisity of Vietnamese in
the 14th Century: Ch Nôm Characters Contained in the Inscription of H Thành Mountain
(II) ” ,

6

(Lu n t p

Ngôn ng châu Á s 6 Nghiên c u Ngo i qu c h c, Trung tâm Nghiên c u Ngo i qu c h c
thu c tr

ng H Ngo i ng TP. Kobe) 64.

Stuart-Fox, Martin, 1998, The Lao Kingdom of L n X ng: Rise and Decline, Bangkok: White Rotus
Press.
Taylor, Keith. W., 1987, “The Literati Revival in Seventeenth-Century Vietnam”, JSEAS 18(1).
Taylor, Keith W., 1998a, “Regional Conflicts among the Viêt Peoples between the 13 th and 19th
Centuries”, In: Nguy n Th Anh, & Forest, Alain (eds.), Guerre et paix en asie du sud-est,
Paris: L’Harmattan.
Taylor, Keith W., 1998b, “Surface Orientations in Vietnam: Beyond History of Nation and Region”,
The Journal of Asian Studies 57(4).
Tr n V n Giáp, 1938, “Les chapitres bibliographiques de Le-qui-Don et de Phan-huy-Chu”, Bulletin
de la Société des études Indochinoises 13(1) (nouvelle série).
Whitmore, J. K., 1968, “The Development of Le Government in Fifteenth Century Vietnam”,
Cornell University. Ph. D. Dissertation.
Whitmore, J. K., 1995, “Chung-hsing and Cheng-T’ung in Texts of and on Sixteenth-Century Viet
Nam”, In: Taylor, Keith. W. & Whitmore, J. K. (eds.), Essays into Vietnamese Pasts, Ithaca,

New York: Cornell University.
Whitmore, J. K., 1999, “Literati Culture and Integation in

i Vi t, c. 1430-1840”, In: Lieberman,

Victor (ed.), Beyond Binary Histories: Re-Imaging Eurasia to c.1830, Ann Arbor: The
University of Michigan Press.
Unger, Esta Serne, 1983, “Vietnamese Leadership and Order: Dai Viet under the Le Dynasty
(1428-1459)”, Cornell University Ph. D. Dissertation.

Ti ng Nh t

,

(

,

), 2007,

. (Anderson, Benedict (vi t), Shiraishi
Saya và Shiraishi Takashi (d ch) , 2007, kh i C ng đ ng t
19

ng t

ng: Ngu n g c và l u hành