Giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh trung học phổ thông theo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ THỊ HOÀI LAN

GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ
TRỊ VÀ KỸ NĂNG SỐNG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ THỊ HOÀI LAN

GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ
TRỊ VÀ KỸ NĂNG SỐNG
Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo
dục Mã số: 9 14 01 02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thanh Bình
2. TS. Trần Thị Minh Huế

THÁI NGUYÊN - 2018

i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và
kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa ai công bố trong bất kì công
trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 02 năm
2018
Tác giả luận án
Lê Thị Hoài Lan


ii
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Khoa Tâm lý
- Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp
đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài.
Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Trường Đại học Đồng Nai, Sở Khoa học Công nghệ
Đồng Nai đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS NGUYỄN THANH
BÌNH và TS. TRẦN THỊ MINH HUẾ - Người đã tận tâm hướng dẫn, chỉ bảo và
nâng đỡ để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này.
Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến gia đình, người thân, các bạn đồng
nghiệp, những người luôn động viên, khuyến khích và giúp đỡ về mọi mặt để tôi có
thể hoàn thành công việc nghiên cứu của mình.
Thái Nguyên, tháng 02 năm
2018
Tác giả luận án
Lê Thị Hoài Lan

iii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN.............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN................................................................................................... ii
MỤC LỤC....................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.................................................................. iv
DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v
MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu............................................................ 1
2. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 2
3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu.................................................................. 3
4. Giả thuyết khoa học...................................................................................... 3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................... 3
6. Phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 3
7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu............................................ 3
8. Luận điểm bảo vệ.......................................................................................... 5
9. Đóng góp mới của luận án............................................................................ 5
10. Cấu trúc, bố cục của luận án....................................................................... 6

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM
CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ
TRỊ VÀ KỸ NĂNG SỐNG............................................................................. 7
1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề.................................................................... 7
1.1.1. Những nghiên cứu về trách nhiệm.......................................................... 7
1.1.2. Những nghiên cứu liên quan đến giáo dục tính trách nhiệm................. 10
1.2. Các khái niệm công cụ............................................................................. 17
1.2.1. Trách nhiệm.......................................................................................... 17
1.2.2. Tính trách nhiệm................................................................................... 18

1.2.3. Giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT.............................................. 20
1.2.4. Tiếp cận giá trị và kĩ năng sống............................................................. 20


iv
1.3. Giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT theo tiếp cận giá trị và kĩ

năng sống........................................................................................................ 22
1.3.1. Đặc điểm tâm lí - xã hội của học sinh THPT........................................ 22
1.3.2. Mục tiêu giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị

và kỹ năng sống.............................................................................................. 23
1.3.3. Nhiệm vụ giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị

và kỹ năng sống.............................................................................................. 23
1.3.4. Nội dung giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị

và KNS................................................................................................................... 26
1.3.5. Nguyên tắc giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị

và kỹ năng sống.............................................................................................. 29
1.3.6. Phương pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá

trị và kỹ năng sống.......................................................................................... 31
1.3.7. Hình thức tổ chức giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận

giá trị và kỹ năng sống.................................................................................... 33
1.3.8. Con đường giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị

và kỹ năng sống.............................................................................................. 34

1.3.9. Các lực lượng tham gia giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo

tiếp cận giá trị và kỹ năng sống...................................................................... 37
1.3.10. Đánh giá kết quả giáo dục tính trách nhiệm của HS THPT.................39

1.4. Những yếu tố ảnh hưởng đến quá trình giáo dục tính trách nhiệm cho học
sinh THPT....................................................................................................... 42
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1................................................................................ 44
Chương 2: THỰC TRẠNG GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO
HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ TRỊ
VÀ KỸ NĂNG SỐNG.................................................................................. 45
2.1. Mục tiêu, nội dung, đối tượng và phương pháp khảo sát.......................... 45
2.1.1. Mục tiêu khảo sát.................................................................................. 45
2.1.2. Nội dung khảo sát.................................................................................. 45
2.1.3. Đối tượng, địa bàn khảo sát................................................................... 45


v
2.1.4. Phương pháp khảo sát........................................................................... 46
2.2. Phân tích kết quả nghiên cứu thực trạng về tính trách nhiệm...................47
2.2.1. Nhận thức của học sinh THPT về quan niệm giá trị trách nhiệm

47

2.2.2. Thực trạng thực hiện trách nhiệm của HS THPT.................................. 50
2.2.3. Thực trạng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị

và KNS............................................................................................................ 76
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2................................................................................ 97
Chương 3: BIỆN PHÁP GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM CHO HỌC

SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN GIÁ TRỊ VÀ
KNS................................................................................................................ 99
3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp.................................................................. 99
3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo mục tiêu giáo dục................................................. 99
3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống........................... 99
3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn...................................................... 100
3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống...................................................... 100
3.1.5. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi......................................................... 101
3.1.6. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả...................................................... 101
3.2. Các biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá

trị và KNS..................................................................................................... 102
3.2.1. Biện pháp 1. Tổ chức các chủ đề chuyên biệt để giáo dục tính trách

nhiệm trong giờ sinh hoạt lớp....................................................................... 102
3.2.2. Biện pháp 2: Tích hợp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT thông

qua tổ chức hoạt động dạy học các môn học................................................ 107
3.2.3. Biện pháp 3: Tích hợp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT thông

qua tổ chức các hoạt động tập thể/ hoạt động trải nghiệm sáng tạo..............109
3.2.4. Biện pháp 4: Giáo dục tính trách nhiệm cho HS bằng kỷ luật tích cực

thực hiện nội quy trường, lớp........................................................................ 112
3.2.5. Biện pháp 5: Phối hợp chặt chẽ với gia đình để tạo cơ hội giáo dục tính

trách nhiệm cho HS....................................................................................... 113


vi

3.2.6. Biện pháp 6: Phối hợp với các lực lượn g trong cộng đồng để tạo cơ hội

giáo dục tính trách nhiệm cho HS

............................................. 115

3.2.7. Biện pháp 7: Khích lệ tự rèn luyện tính trách nhiệm của HS...............117
3.2.8. Mối quan hệ giữa các biện pháp.......................................................... 117
3.3. Thực nghiệm sư phạm............................................................................ 118
3.3.1. Khái quát chung về quá trình thực nghiệm.......................................... 118
3.3.2. Thang đánh giá.................................................................................... 122
3.3.3. Phương pháp xử lý số liệu................................................................... 128
3.4. Kết quả thực nghiệm tác động................................................................ 129
3.4.1. Phân tích kết quả thực nghiệm đợt 1................................................... 129
3.4.2. Phân tích kết quả thực nghiệm đợt 2................................................... 134

3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm................................................................ 144
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................... 147
1. Kết luận..................................................................................................... 147
2. Kiến nghị................................................................................................... 147

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ.............150
CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.............................................. 150
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 151
PHỤ LỤC......................................................................................................... 1


9

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt

Từ đầy đủ

CBQL

Cán bộ quản lý

CMHS

Cha mẹ học sinh

ĐC

Đối chứng

ĐTB

Điểm trung bình

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

SD

Độ lệch chuẩn

THPT

Trung học phổ thông

TN

Thực nghiệm

BGH

Ban giám hiệu

LLGD

Lực lượng giáo dục

KNS

Kỹ năng sống

KN

Kỹ năng

GVCN

Giáo viên chủ nhiệm

TN

Trải nghiệm

RQĐ

Ra quyết định


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Bảng thể hiện mẫu khảo sát............................................................ 46
Bảng 2.2. Nhận thức của HS về các quan niệm giá trị trách nhiệm.................47
Bảng 2.3. Đánh giá của GV và tự đánh giá của HS về thực hiện trách nhiệm
đối với bản thân............................................................................. 50
Bảng 2.4. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệm đối với
bản thân......................................................................................... 53
Bảng 2.5. Đánh giá của GV, HS về thực hiện trách nhiệm đối với học tập,
trường, lớp của HS......................................................................... 55
Bảng 2.6. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệm đối với
học tập, trường, lớp........................................................................ 58
Bảng 2.7. Đánh giá của GV, CMHS và tự đánh giá của HS về thực hiện trách
nhiệm đối với gia đình................................................................... 61
Bảng 2.8. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệm đối với
gia đình.......................................................................................... 65
Bảng 2.9. Đánh giá của GV và tự đánh giá của HS về thực hiện trách nhiệm
của bản thân đối với cộng đồng..................................................... 67
Bảng 2.10. Đánh giá của HS nam và HS nữ về thực hiện trách nhiệm của bản
thân đối với cộng đồng................................................................... 72
Bảng 2.11. Đánh giá HS lớp 10 và HS lớp 12 về các yếu tố ảnh hưởng đến
việc thể hiện tính trách nhiệm........................................................ 74

Bảng 2.12. Đánh giá HS nam và HS nữ về các yếu tố ảnh hưởng đến việc thể
hiện tính trách nhiệm..................................................................... 75
Bảng 2.13. Đánh giá của GV về mục tiêu giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT theo tiếp cận giá trị và KNS................................................ 77
Bảng 2.14. Đánh giá của GV và HS về nội dung giáo dục tính trách nhiệm cho
HS THPT theo tiếp cận giá trị và KNS.......................................... 78
Bảng 2.15. Phương pháp sử dụng trong giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT theo tiếp cận giá trị và KNS................................................ 85
Bảng 2.16. Hình thức tổ chức giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo
tiếp cận giá trị và KNS.................................................................. 88


vi

Bảng 2.17. Yêu cầu thực hiện giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo
tiếp cận giá trị và KNS.................................................................. 90
Bảng 2.18. Con đường giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận
giá trị và KNS................................................................................ 91
Bảng 2.19. Đánh giá của GV về những khó khăn trong quá trình giáo dục tính
trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị và KNS................94
Bảng 2.20. Các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT
theo tiếp cận giá trị và KNS........................................................... 95
Bảng 3.1. Thang đánh giá ý thức trách nhiệm............................................... 123
Bảng 3.2. Thang đánh giá hành vi biểu hiện tính trách nhiệm của HS..........127
Bảng 3.3. Kết quả khảo sát đầu vào đợt 1 đo ý thức trách nhiệm của nhóm
TN1 và ĐC1................................................................................ 129
Bảng 3.4. Kết quả khảo sát đầu vào đợt 1 đo hành vi trách nhiệm của nhóm
TN1 và ĐC1................................................................................ 130
Bảng 3.5. Bảng phân phối mức độ đo ý thức trách nhiệm của HS sau TN đợt
1................................................................................................... 131

Bảng 3.6. Kết quả đo hành vi nhóm TN1 và ĐC1 sau thực nghiệm đợt 1.....132
Bảng 3.7. Kết quả khảo sát đầu vào ý thức trách nhiệm của nhóm TN2 và ĐC2
đợt 2............................................................................................. 134
Bảng 3.8. Kết quả khảo sát đầu vào đo hành vi của nhóm TN2 và ĐC2.......135
Bảng 3.9. Kết quả so sánh ý kiến tự đánh giá của HS và GV, HS và CMHS
136 Bảng 3.10. Bảng kết quả đo ý thức trách nhiệm của HS nhóm TN2 và
ĐC2 sau thực nghiệm.................................................................. 137
Bảng 3.11. Kết quả đo hành vi thể hiện tính trách nhiệm của nhóm TN2 và
ĐC2 sau thực nghiệm.................................................................. 138
Bảng 3.12. Bảng phân phối mức độ đo ý thức trách nhiệm của HS sau TN
đợt 2............................................................................................. 140
Bảng 3.13. Kết quả đo hành vi nhóm TN1 và ĐC1 lần 2 sau thực nghiệm đợt
2................................................................................................... 141
Bảng 3.14. So sánh kết quả ý thức trách nhiệm sau thực nghiệm đợt 1 và đợt
2................................................................................................... 142


vii

Bảng 3.15. So sánh kết quả hành vi thể hiện tính trách nhiệm sau thực nghiệm
đợt 1 và đợt 2............................................................................... 143


13

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu

Trách nhiệm là một giá trị sống cần giáo dục cho học sinh trên toàn thế giới
Xã hội hiện đại với nhiều thay đổi nhanh chóng trong các lĩnh vực kinh tế, xã

hội và giao lưu văn hóa, đã và đang có những tác động đa chiều, phức tạp, ảnh
hưởng đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách của thế hệ trẻ, do đó phải
trang bị cho các em những nền tảng giá trị cốt lõi làm điểm tựa cho sự phát triển
nhân cách.
Từ một dự án quốc tế mang tên “Chia sẻ các Giá trị vì một thế giới tốt hơn”
do trường Đại học Brahma Kumaris thực hiện vào năm 1995 để kỷ niệm 50 năm
ngày thành lập Liên Hợp Quốc được phát triển thành Chương trình Giáo dục các
Giá trị sống (LVEP). Mục đích của chương trình là cung cấp những nguyên tắc và
những công cụ cho sự phát triển của tất cả các cá nhân, với sự hiểu biết rằng mỗi
cá nhân bao gồm những khía cạnh về thể chất, tinh thần, tình cảm và trí tuệ. Thực
hiện mục đích này, chương trình đưa ra các hoạt động giá trị khác nhau dựa trên
kinh nghiệm và những phương pháp thực hành nhằm trang bị cho trẻ em và thanh,
thiếu niên các tri thức, giúp họ trải nghiệm và khám phá 12 giá trị căn bản của cá
nhân, gồm: Hợp tác, Tự do, Hạnh phúc, Trung thực, Khiêm tốn, Yêu thương, Hòa
bình, Tôn trọng, Trách nhiệm, Giản dị, Khoan dung, Đoàn kết. Đối với thanh niên
từ 15 đến 18 tuổi, chương trình giúp họ suy ngẫm, đào sâu hiểu biết về 12 giá trị
này để phát triển năng lực của bản thân, có được sự lựa chọn đúng đắn và dễ dàng
hòa nhập với cộng đồng Chương trình đã được triển khai ở rất nhiều nước khác
nhau trên thế giới, với
mục tiêu chung nhằm kêu gọi chia sẻ các giá trị vì một thế giới tươi đẹp hơn. Các
giá trị cốt lõi này cần có trong mỗi con người bất kể sự khác nhau về quốc tịch,
màu da và văn hoá. Khi mọi người cùng vươn tới những giá trị đó, họ sẽ xích lại
gần nhau, chia sẻ, thông cảm với nhau và cuộc sống của tất cả mọi người trên trái
đất đều thống nhất với nhau trong thế giới hòa bình, tôn trọng, hạnh phúc.
Trách nhiệm là một phẩm chất mà mục tiêu của chương trình giáo dục phổ
thông đổi mới cần đạt được
Trên cơ sở yêu cầu của NQ 29, dự thảo chương trình giáo dục phổ thông
(GDPT) mới đã xác định mục tiêu tổng quát của GDPT là: Chương trình giáo dục
phổ thông nhằm tạo ra những con người Việt Nam phát triển hài hòa về thể chất và
tinh thần, phát huy cao độ tiềm năng của bản thân; có những phẩm chất cao đẹp:

Yêu gia đình và quê hương, đất nước; nhân ái và khoan dung; trung thực và tự
trọng; tự


lập và tự tin; có trách nhiệm với bản thân, cộng đồng, đất nước và nhân loại; tôn
trọng pháp luật và thực hiện nghĩa vụ đạo đức.
Trong chương trình giáo dục phổ thông mới (tháng 7/2017) cũng đã xác định
yêu cầu về phẩm chất cần đạt của học sinh phổ thông là "Chương trình giáo dục
phổ thông hình thành và phát triển cho học sinh những phẩm chất chủ yếu sau:
yêu đất nước, yêu con người, chăm học, chăm làm, trung thực, trách nhiệm" [16, 6]
Giáo dục trách nhiệm cho học sinh lứa tuổi THPT rất quan trọng
Lứa tuổi HS THPT là chuyển tiếp từ trẻ em sang người lớn. Do sự phát triển
về thể lực, sự hoàn thiện về trí tuệ cũng như tính xã hội hóa ngày càng cao, nhân
cách của học sinh THPT có những nét phát triển mới, khác về chất so với lứa tuổi
trước đó. Một đặc điểm nhân cách nổi bật của lứa tuổi này là sự phát triển tự ý
thức, quan tâm đến viễn cảnh tương lai, “tình yêu bè bạn”, vai trò công dân, suy
nghĩ về cuộc sống và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống là xu hướng tự nhận thức bản
thân. Ý thức nghề nghiệp và sự lựa chọn con đường sống tương lai của học sinh
THPT ...điều đó đòi hỏi ý thức trách nhiệm của học sinh THPT cao hơn so với các
giai đoạn lứa tuổi trước để các em có những quyết định trách nhiệm và ý chí thực
hiện trách nhiệm trong các vai trò của mình.
Thực trạng giáo dục trách nhiệm cho HS nói chung cho học sinh THPT nói
riêng chưa cho kết quả như mong đợi
Cách làm giáo dục hiện nay nói chung, giáo dục trách nhiệm cho HS nói
riêng còn thiên về truyền thông nâng cao nhận thức, mang tính giáo điều, chưa tạo
cơ hội cho HS được trải nghiệm, suy ngẫm, lựa chọn và đánh giá các giá trị, cũng
như rèn luyện, phát triển những hành vi, hành động tích cực. Cách làm nào sẽ dẫn
đến kết quả đó. Cách làm giáo dục như hiện nay dẫn đến kết quả là HS có thể
nhận thức đúng nhưng chưa đủ tin để hành động theo niềm tin, hoặc có thể có ý
thức, có niềm tin nhưng chưa đủ năng lực thực hiện hành động hành vi tích cực.

Thực tiễn đã cho thấy thực trạng là đa phần HS thờ ơ với các tính huống cần phải
thể hiện trách nhiệm, với bổn phận và nghĩa vụ của mình, nên dẫn đến nhiều hệ lụy
đáng tiếc
Vì vậy cần phải tìm biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS. Nhà
trường cần thay đổi cách tiến hành GD tính trách nhiệm như thế nào để có kết
quả mong muốn?
2. Mục đích nghiên cứu


Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn về giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT, xây dựng các biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận
giá trị và kỹ năng sống, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục nhân cách cho HS.
3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu

Quá trình giáo dục nhân cách cho học sinh THPT theo tiếp cận giá trị và KNS
3.2. Đối tượng nghiên cứu

Tính trách nhiệm của HS THPT và giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT
theo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống.
4. Giả thuyết khoa học

Giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT là nhiệm vụ quan trọng,
nhưng trong thực tiễn giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT còn rất nhiều hạn
chế do nhiều nguyên nhân khác nhau. Nếu giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT bằng các tác động giáo dục đồng bộ trong đó chú trọng đến giáo dục giá trị
trách nhiệm cho HS đảm bảo cơ chế chuyển giá trị khách quan thành giá trị cá
nhân, giáo dục kỹ năng ra quyết định có trách nhiệm và giáo dục kỹ năng đảm nhận
trách nhiệm trong mọi tình huống cho HS bằng các con đường giáo dục đa dạng và
có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng thì sẽ nâng cao

hiệu quả giáo dục tính trách nhiệm cho HS.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Xây dựng cơ sở lý luận về giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo

tiếp cận giá trị và kỹ năng sống.
5.2. Tìm hiểu thực trạng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp

cận giá trị và kỹ năng sống.
5.3. Đề xuất biện pháp nâng cao hiệu quả giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT theo tiếp cận giá trị và kỹ năng sống.
5.4. Thực nghiệm kiểm chứng tính khả thi của biện pháp đề xuất
6. Phạm vi nghiên cứu

Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng về tính trách nhiệm của HS THPT
và giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT thông qua 6 trường THPT ở 3 tỉnh: Hà
Nội, Thừa Thiên Huế, Đồng Nai
Tiến hành thực nghiệm tại 2 trường: THPT Xuân Lộc, Đồng Nai; THPT Trấn
Biên, Đồng Nai
Qui mô khảo sát bao gồm: 402 CBQL + GV, 30 CMHS và 437 HS.
7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu


7.1. Phương pháp luận
7.1.1. Quan điểm hệ thống

Quá trình giáo dục là một hệ thống trong đó có sự tương tác giữa các yếu tố
như: mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục, con đường giáo
dục, lực lượng tham gia... Theo quan điểm hệ thống, nghiên cứu giáo dục tính trách
nhiệm cho HS THPT cần đảm bảo mối quan hệ biện chứng giữa các thành tố này.
7.1.2. Quan điểm hoạt động

Nhân cách được đánh giá thông qua hoạt động. Từ đó, HS chiếm lĩnh được
các giá trị văn hóa xã hội và thể hiện các giá trị đó trong cuộc sống. Việc xây dựng
các biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT cần phải dựa trên các hoạt
động trải nghiệm có tính đa dạng, phù hợp với đặc điểm tâm lý, nhu cầu, hoạt động
học tập của HS và đảm bảo cơ chế trải nghiệm trong giáo dục tính trách nhiệm
7.1.3. Tiếp cận phức hợp, đồng bộ

Mặc dù tiếp cận giá trị và KNS là cốt lõi trong luận án này, nhưng cần phải
kết hợp với tiếp cận phức hợp để tiến hành giáo dục tính trách nhiệm thông qua mọi
hoạt động trong nhà trường và tiếp cận đồng bộ thể hiện không chỉ nhà trường tiến
hành giáo dục tính trách nhiệm mà còn phải phối hợp chặt chẽ với gia đình và cộng
đồng.
7.2. Phương pháp nghiên cứu
7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận

Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, so sánh đối chiếu những kết quả nghiên
cứu các công trình khoa học đã có trong và ngoài nước, các văn bản, chỉ thị, nghị
quyết của Đảng và Nhà nước nhằm xây dựng các khái niệm công cụ và làm cơ sở
lý luận cho vấn đề nghiên cứu.
7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Hồi cứu va phân tích kết quả nghiên cứu thứ cấp: Đánh giá về tính trách

nhiệm và giáo dục tính trách nhiệm.
- Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: Phương pháp được thực hiện nhằm

thu thập thông tin về thực trạng tính trách nhiệm của HS và thực trạng giáo dục tính
trách nhiệm cho HS ở các trường THPT hiện nay. Đối tượng điều tra: CBQL, GV,
HS, CMHS.
- Phương pháp phỏng vấn nhóm/ cá nhân: Phương pháp được thực hiện

nhằm tìm hiểu về tính trách nhiệm của học sinh THPT hiện nay, thực trạng việc giáo
dục tính trách nhiệm cho học sinh. Đối tượng khảo sát: CBQL, GV, HS, CMHS.
- Phương pháp quan sát: Hành vi của HS trong tình huống cụ thể.


- Phương pháp thực nghiệm: Nhằm đánh giá mức độ khả thi, hiệu quả của

các biện pháp đề xuất
7.2.3. Phương pháp bổ trợ
- Phương pháp chuyên gia: Tổ chức thảo luận lấy ý kiến của các chuyên gia

về một số kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Phương pháp cũng được sử dụng
để đánh giá tính khả thi của việc giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT.
- Vận dụng phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phần mềm SPSS để
xử lý số liệu điều tra, khảo sát,...
8. Luận điểm bảo vệ
 Tính trách nhiệm vừa là phẩm chất vừa là năng lực thể hiện trách nhiệm

cá nhân.
 Giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT cần phải tiếp cận giá trị và KNS

thì mới bền vững. Có thể sử dụng giờ sinh hoạt lớp để tổ chức giáo dục giá trị trách
nhiệm, kĩ năng ra quyết định có trách nhiệm và kĩ năng đảm nhận trách nhiệm cho
HS THPT, bởi vì cách làm này sẽ làm cho HS không chỉ tin vào giá trị trách nhiệm,
mà còn có năng lực thể hiện giá trị trách nhiệm trong các tình huống phải ra quyết
định và đảm nhận trách nhiệm.
 Giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị và KNS là

cốt lõi, đồng thời cần kết hợp với các cách tiếp cận phức hợp và đồng bộ thì mới

hiệu quả. Để tính trách nhiệm của HS phát triển bền vững thì cần tận dụng tất cả các
con đường giáo dục: Thông qua giờ sinh hoạt lớp, thông qua dạy học, hoạt động
trải nghiệm, kỷ luật tích cực thực hiện nội quy trường, lớp, đồng thời cần đảm
bảo sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng để tạo cơ hội cho
HS cũng cố niềm tin vào giá trị trách nhiệm và rèn luyện kỹ năng thể hiện tính
trách nhiệm - đó cũng chính là thể hiện tiếp cận giá trị và KNS.
 Có thể sử dụng giờ sinh hoạt lớp để tổ chức giáo dục giá trị trách nhiệm, kỹ

năng ra quyết định có trách nhiệm và kỹ năng đảm nhận trách nhiệm cho HS THPT.
9. Đóng góp mới của luận án
 Về lý luận: Góp phần làm sáng tỏ lý luận về giáo dục tính trách nhiệm

cho HS THPT nói chung và giáo dục tính trách nhiệm theo tiếp cận giá trị và kỹ
năng sống nói riêng. Ngoài việc kế thừa lý luận giáo dục theo tiếp cận hệ thống
cấu trúc, theo tiếp cận phức hợp và đồng bộ trong tiến trình giáo dục, tác giả còn
vận dụng cách tiếp cận giá trị và KNS trong giáo dục tính trách nhiệm cho HS
THPT nhằm đảm bảo cho các em được trải nghiệm, đánh giá, lựa chọn giá trị để có
niềm tin sống


phải có trách nhiệm, ra quyết định có trách nhiệm và kỹ năng đảm nhận trách nhiệm
hiệu quả
 Về thực tiễn:
- Khảo sát, đánh giá được thực trạng tính trách nhiệm của HS THPT và quá

trình giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT hiện nay. Kết quả khảo sát thực trạng
tính trách nhiệm của HS THPT và giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT cho thấy
phải thay đổi cách thức giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh. Từ cách làm giáo
dục tính trách nhiệm cho HS THPT thiên về giáo điều, truyền thông nâng cao nhận
thức cho các em, chuyển sang tổ chức cho HS được trải nghiệm, biết cách ra quyết

định có trách nhiệm và kỹ năng đảm nhận trách nhiệm… khi đó mới rút ngắn được
khoảng cách giữa nhận thức và hành vi của HS.
- Đề xuất một số biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT, trong

đó biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận giá trị và kĩ
năng sống là biện pháp cốt lõi, kết hợp với tiếp cận đồng bộ và phức hợp để giáo
dục tính trách nhiệm cho các em có kết quả và bền vững. Các trường THPT có thể
vận dụng các biện pháp này để thay đổi phương thức giáo dục tính trách nhiệm
nhằm cải thiện kết quả giáo dục tính trách nhiệm cho học sinh THPT
- Kết quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho

CBQL, GV các trường THPT, nghiên cứu sinh, học viên cao học chuyên ngành
Giáo dục học.
10. Cấu trúc, bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Kiến nghị, Tài liệu tham khảo và Phụ lục,
luận án được chia thành 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận về giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo
tiếp cận giá trị và KNS.
Chương 2: Thực trạng giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp
cận giá trị và KNS
Chương 3: Biện pháp giáo dục tính trách nhiệm cho HS THPT theo tiếp cận
giá trị và KNS


Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ GIÁO DỤC TÍNH TRÁCH NHIỆM
CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP
CẬN GIÁ TRỊ VÀ KỸ NĂNG SỐNG
1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề

1.1.1. Những nghiên cứu về trách nhiệm

Tính trách nhiệm được nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau như xã hội
học, luật học, đạo đức học, tâm lý học, giáo dục học... Việc tìm hiểu chung về tính
trách nhiệm trong và ngoài nước giúp khái quát hóa được vấn đề nghiên cứu; qua đó
kế thừa được những luận điểm giá trị cũng như chỉ ra những hạn chế trong cách tiếp
cận trước đây, từ đó định hướng xây dựng các luận điểm và phương pháp luận mới
để giải quyết thực trạng tính trách nhiệm của HS THPT hiện nay.
1.1.1.1. Những nghiên cứu trên thế giới

Ở công trình nghiên cứu “Khía cạnh tâm lý - xã hội của tính trách nhiệm
trong hoạt động của chuyên gia” của A.L.Xlôbốtxky [91], thái độ trách nhiệm được
xem là phạm trù xã hội học. Theo ông, để điều chỉnh hành vi xã hội, tham gia vào
nhiều mối quan hệ xã hội, thay đổi các mối quan hệ xã hội đều phải phụ thuộc vào
thái độ trách nhiệm.
Trong công trình nghiên cứu “Tâm lý học trách nhiệm” của K.Muzdưbaép
[70], ông đã nghiên cứu về thái độ trách nhiệm trong lao động chung. Kết quả
nghiên cứu cho thấy, đánh giá về sự nhận thức thái độ trách nhiệm phụ thuộc vào
mức độ phát triển của tập thể, của tổ chức lao động. Xét ở góc độ cá nhân, thái độ
trách nhiệm gắn liền với hành động. Thông qua hành động, chúng ta có thể đánh giá
được ý thức chấp hành và ý thức trách nhiệm của cá nhân. Nếu được kiểm tra
thường xuyên, các hoạt động của học sinh sẽ dần đáp ứng được với mục tiêu đã đề
ra.
Năm 1944, nhà tâm lý học xã hội F.Heider cho rằng vấn đề trách nhiệm là
vấn đề đánh giá hành vi.
Theo các nhà nghiên cứu tâm lý học, các tác giả chỉ nghiên cứu sâu về thái
độ trách nhiệm và xem thái độ trách nhiệm như một phẩm chất nhân cách của con
người. Các nhà nghiên cứu tâm lý học Xô Viết đã tập trung nghiên cứu về giáo dục
thái độ trách nhiệm cho các lứa tuổi khác nhau, nghiên cứu về thái độ trách nhiệm
như một hiện tượng tâm lý xã hội và hình thành thái độ trách nhiệm trong hoạt

động nói chung


và trong lao động nói riêng (được trình bày trong mục 2 - Giáo dục thái độ trách
nhiệm).
Các công trình nghiên cứu như: “Sự hình thành thái độ trách nhiệm ở trẻ 6 7 tuổi. Hình thành mối quan hệ tương tác tập thể ở trẻ mẫu giáo” của nhà tâm lý
Xô Viết K.A.Klimôva [81] và “Vấn đề nghiên cứu thái độ trách nhiệm đối với
những nhiệm vụ xã hội giao phó” của nhà tâm lý L.X.Xlavina [87] đã tập trung
nghiên cứu về những điều kiện cơ bản và những phương thức hình thành thái độ
trách nhiệm ở lứa tuổi nhỏ. Nghiên cứu của M.N.Chen [92] đã nghiên cứu về việc
hình thành thái độ trách nhiệm ở lứa tuổi thiếu niên thông qua việc hoạt động công
ích. Ông cho rằng động cơ và mức độ tri thức là những yếu tố ảnh hưởng đến sự
hình thành thái độ trách nhiệm.
Trong luận án tiến sĩ: “Trách nhiệm đạo đức - một phẩm chất nhân cách”
của nhà tâm lý T.G.Gaevaia [77] nghiên cứu về quy luật chung của sự hình thành
trách nhiệm đạo đức cho học sinh. Theo tác giả, trách nhiệm đạo đức bao gồm hai
thành tố: Thành tố chủ quan và thành tố hành vi. Thành tố chủ quan bao gồm nhận
thức và động cơ. Học sinh phải nhận thức được về việc bản thân mình phải hòa
nhập với xã hội, phải cùng tham gia các công việc chung với những người khác,
phải hiểu được sự tồn tại của bản thân không thể tách rời cuộc sống. Thành tố hành
vi gắn liền với tính vị tha. Ngoài ra, ông còn phát hiện được thời kỳ hình thành thái
độ đạo đức, tác động giáo dục nhân cách cho học sinh sẽ phụ thuộc vào tâm sinh lý
từng độ tuổi.
Trong cuốn sách: “Ghi công trách nhiệm cho các nhóm vì sự thành công và
thất bại của nhóm bởi các tác động giữa các nhóm” của V.X.Arépp [76], ông cho
rằng, đánh giá thái độ trách nhiệm của học sinh không phải ở góc độ hành vi cá
nhân mà là của nhóm. Trong nghiên cứu của ông, nhóm là chủ thể của hành vi trách
nhiệm. Nhóm có thể nhận hoặc không nhận trách nhiệm về mình do nhiều nguyên
nhân khác nhau. Tác giả cho rằng, sự thành công của nhóm là do những yếu tố nội
tại, còn sự thất bại của nhóm là do những yếu tố bên ngoài liên quan đến nhóm này.

Trong cuốn sách “Việc quy trách nhiệm đối với những thành công và thất
bại trong những nhóm trình độ phát triển khác nhau” [89], "Việc quy trách
nhiệm và nhận trách nhiệm trong những điều kiện của tập thể lớp" [79] của
I.A.Sukhinxkaia cho rằng thái độ trách nhiệm là một hiện tượng quan hệ liên nhân
cách, nhấn mạnh tính xã hội trong phẩm chất này. Tính xã hội xuất hiện khi một
con người có trách


nhiệm với hành vi của mình trước xã hội. Kết quả nghiên cứu cho rằng, mức độ
phát triển của nhóm càng cao thì hành vi trách nhiệm mang tính khách quan càng
cao.
1.1.1.2. Những nghiên cứu trong nước

Ở nước ta, nghiên cứu tính trách nhiệm hạn chế, dưới đây là một số nghiên
cứu hướng đến tính trách nhiệm cá nhân, xã hội:
• Tác giả Nguyễn Đình Hòa Tính cho rằng trách nhiệm xã hội của cá nhân

trong bài viết “Nâng cao trách nhiệm xã hội của cá nhân trong điều kiện kinh tế thị
trường ở Việt Nam hiện nay”, được quan niệm như là nghĩa vụ phải gánh vác, thực
hiện; là cái buộc phải làm, không những phải làm mà phải làm tốt dưới sự giám sát
của người khác; nó được thể hiện ở khía cạnh quan hệ (với cộng đồng và xã hội) và
tính chất (trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội như: thực thi pháp luật, bảo vệ
môi trường, tiêu dùng an toàn, thực phẩm ...) và được xét trong quy phạm pháp
luật và đạo đức đối với hành vi xã hội của cá nhân đó.
• Bên cạnh đó, tác giả Nguyễn Văn Phúc, trong bài viết “Trách nhiệm của

con người trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay” cho rằng, trách
nhiệm là phẩm chất xã hội của con người, trách nhiệm được hình thành trong quan
hệ giữa con người với con người, giữa con người với xã hội; nghĩa là nó có cơ sở
trong việc giải quyết các quan hệ lợi ích và chịu sự quy định phát triển xã hội và

nhân cách.
• Từ góc độ của doanh nghiệp, tính trách nhiệm xã hội được hiểu là bổn

phận quan trọng của doanh nghiệp đó với môi trường đời sống con người (cả môi
trường tự nhiên lẫn môi trường xã hội) để hướng đến phát triển bền vững và an
sinh xã hội ổn định; có nhiều hội thảo được tổ chức dựa vào tinh thần đó để thúc
đẩy sự quan tâm nhiều hơn của doanh nghiệp đối với cộng đồng xã hội, ví dụ như:
• Viện Triết học - Viện khoa học xã hội Việt Nam (VASS) tổ chức hội thảo

"Công bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội" năm 2008 và “Trách
nhiệm xã hội trong điều kiện kinh tế thị trường” năm 2010;
• Hội thảo trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp trước thềm hội nhập, do

Hiệp hội Da giầy và Dệt may tổ chức (3/2005);
• Hội thảo trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp hướng tới sự phát triển bền

vững, do Phòng Công nghiệp Việt Nam phối hợp với Bộ Công thương, Bộ Lao
động Thương binh và Xã hội tổ chức năm 2005;


• Hội thảo trách nhiệm xã hội doanh nghiệp, thương mại công bằng và các

tiêu chuẩn, do Sở Kế hoạch và Đầu tư Hà Nội phối hợp với Phòng Thương mại
châu Âu tổ chức năm 2007;
Như vậy, trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp vừa có tính tự ý thức vừa có
tính bắt buộc tuân thủ luật pháp và cũng là quyền lợi, điều kiện thúc đẩy sự phát
triển bền vững của chính doanh nghiệp đó; nó quy định các nguyên tắc hành xử rõ
ràng thể hiện trong chuẩn ISO 26000 mà cá nhân cùng với tập thể doanh nghiệp đó
phải tuân thủ các cam kết, quy định và đồng thời điều chỉnh thái độ và hành xử
thông qua sự giám sát của các bên tham gia nhằm đạt được tương quan lợi ích giữa

cá nhân, tập thể và xã hội; đây là cơ sở nền tảng cho sự phát triển bền vững của
doanh nghiệp trong xu thế hiện nay.
Tổng hợp các nghiên cứu trong nước và ngoài nước ở trên về tính trách
nhiệm cho thấy một số đặc điểm sau:
• Trách nhiệm được hình thành trên cơ sở của sự hiểu biết, niềm tin giá trị và

thể hiện bằng thái độ, hành vi được thúc đẩy bởi động cơ; và được hình thành từ
môi trường và hoạt động cụ thể của cá nhân.
• Các nhà tâm lý học, giáo dục học tập trung nghiên cứu về những điều kiện,

con đường, phương tiện và những phương thức hình thành thái độ trách nhiệm cho
học sinh; nhấn mạnh vai trò của trải nghiệm thực tiễn, hoạt động cá nhân chuyển
hóa những kiến thức về giá trị xã hội vào ý thức của các em kết hợp với động cơ
của hành vi và phải mang lại ý nghĩa riêng đối với HS như là một nhiệm vụ gắn
liền với bản thân. Điều này làm cơ sở để xây dựng các nguyên tắc cần phải tuân thủ
khi giáo dục tính trách nhiệm (sẽ được trình bày chi tiết trong phần cơ sở lý luận,
phương pháp luận).
1.1.2. Những nghiên cứu liên quan đến giáo dục tính trách nhiệm
1.1.2.1. Những nghiên cứu trên thế giới

Về giáo dục thái độ trách nhiệm, từ nền tảng triết lý, đạo đức học nêu trên,
các nhà tâm lý, giáo dục hướng đến việc nghiên cứu giáo dục ý thức và thái độ trách
nhiệm như là hợp phần của việc hình thành và phát triển nhân cách con người. Các
nhà nghiên cứu tâm lý học Xô Viết đã tập trung nghiên cứu về giáo dục thái độ
trách nhiệm cho các lứa tuổi khác nhau, nghiên cứu về thái độ trách nhiệm như
một hiện tượng tâm lý xã hội và hình thành thái độ trách nhiệm trong hoạt động nói
chung và trong lao động nói riêng.


Theo lứa tuổi, trước hết phải kể đến các công trình nghiên cứu như: “Sự

hình thành thái độ trách nhiệm ở trẻ 6 - 7 tuổi. Hình thành mối quan hệ tương tác
tập thể ở trẻ mẫu giáo” của nhà tâm lý Xô Viết K.A.Klimôva [81] và "Vấn đề
nghiên cứu thái độ trách nhiệm đối với những nhiệm vụ xã hội giao phó" của
nhà tâm lý L.X.Xlavina [87] đã tập trung nghiên cứu về những điều kiện cơ
bản và những phương thức hình thành thái độ trách nhiệm ở lứa tuổi nhỏ.
Nghiên cứu của M.N.Chen [92] nghiên cứu về việc hình thành thái độ trách
nhiệm ở lứa tuổi thiếu niên thông qua việc hoạt động công ích. Ông cho rằng động
cơ và mức độ tri thức là những yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành thái độ trách
nhiệm.
Các công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục học như: “Giáo dục thái độ
trách nhiệm cho học sinh ở nhà trường Xô Viết” của nhà nghiên cứu L.B.Ichensôn
[79], “Giáo dục thái độ trách nhiệm cho học sinh cuối cấp” của tác giả
Z.E.Zavatxkaia [78], “Những điều kiện sư phạm của việc giáo dục thái độ trách
nhiệm cho học sinh cuối cấp” (mối quan hệ giữa dạy học, giáo dục và sự phát triển
ở lứa tuổi thanh niên) của tác giả A.M.Kolenô-va [81], “Những con đường cơ bản
giáo dục tính trách nhiệm ở học sinh cuối cấp trong hoạt động tổ chức Đoàn
Comxomôn” của tác giả K.D.Murai [84].
Nghiên cứu về “Giáo dục cho học sinh cuối cấp thái độ xã hội đối với những
nghĩa vụ xã hội” của tác giả IU.P.Xôcônnhicốp [88], tác giả đã nghiên cứu về
những điều kiện sư phạm, con đường và phương tiện giáo dục thái độ trách nhiệm
cho học sinh lớn.
Trong luận án tiến sĩ khoa học tâm lý, “Hình thành tính trách nhiệm cho học
sinh thông qua hình thức trực nhật lớp” của tác giả T.V.Marôaki-na [85] nghiên cứu
thái độ bên trong ở học sinh nhỏ và thiếu niên. Để hình thành thái độ trách nhiệm,
các tác giả này cho rằng cần phải tổ chức cho HS một cuộc sống chung, tạo những
giá trị tích cực cho tất cả các em được trải nghiệm. Tác giả cũng đã tổ chức thực
nghiệm phát hiện và hình thành thái độ trách nhiệm bằng hoạt động cụ thể như trực
nhật lớp, kết quả là xác định được những chỉ số, tiêu chuẩn của thái độ trách nhiệm,
đồng thời nhận biết được sự khác nhau cơ bản trong việc hình thành thái độ trách
nhiệm theo từng độ tuổi khác nhau của HS.

Ngoài ra, còn có các công trình nghiên cứu về thái độ trách nhiệm như: “Vấn
đề giáo dục trong nhà trường Xô Viết” của A.C.Macarencô [82]. Theo ông, để hình


thành được thái độ trách nhiệm cho học sinh phải cho các em cùng hoạt động tập
thể, bởi vì tập thể được coi là một phương tiện và điều kiện để giáo dục thái độ
trách nhiệm, ngoài ra tập thể còn được xem như một cấu trúc xã hội gồm những tổ
chức có các nguyên tắc và nghĩa vụ nhất định.
Như vậy, qua các công trình nghiên cứu trên có thể thấy:
• Giáo dục thái độ trách nhiệm cho HS ở mọi lứa tuổi từ trẻ nhỏ đến thiếu

niên và HS cuối cấp phổ thông đều đã được quan tâm nghiên cứu.
• Giáo dục thái độ trách nhiệm thông qua những hoạt động cụ thể như lao

động, hoạt động tập thể, hoạt động công ích, hoạt động Đoàn đã được đi sâu
nghiên cứu.
• Ngoài ra các con đường, các điều kiện, các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục

thái độ trách nhiệm cũng đã được đề cập trong những nghiên cứu này.
Về giáo dục hanh vi trách nhiệm, những nghiên cứu về giáo dục hành vi
trách nhiệm có ít hơn những nghiên cứu về giáo dục thái độ, ý thức trách nhiệm.
Tác giả V.M.Pítxkun nghiên cứu: “Những điều kiện tâm lý của việc hình
thành hành vi trách nhiệm của học sinh cuối cấp” [86]. Tác giả nghiên cứu những
điều kiện quy định sự hình thành nhân cách và ý nghĩa của những điều kiện đó đối
với sự phát triển thái độ trách nhiệm của học sinh. Tác giả đã khẳng định rằng, sự
hình thành hành vi trách nhiệm của học sinh lớn là phải chuyển hóa những kiến
thức về giá trị xã hội vào ý thức của các em kết hợp với động cơ của hành vi và ý
nghĩa riêng đối với các em là nhận cho mình một nhiệm vụ. Đây là một luận điểm
có thể kế thừa và có thể suy ra rằng, muốn giáo dục hành vi trách nhiệm cho HS
không chỉ dừng ở những hiểu biết của các em mà phải chuyển giá trị trách nhiệm

khách quan của xã hội thành ý thức của cá nhân và có ý nghĩa đối với cá nhân, tạo
thành nhu cầu, động cơ hành động, hành vi có trách nhiệm.
1.1.2.2. Những nghiên cứu trong nước

Ở nước ta, các nghiên cứu chuyên biệt về tính trách nhiệm còn ít được đề cập
tới, đa phần hướng đến phẩm chất, giá trị và kỹ năng sống một cách chung nhất,
không tách biệt cũng như xác định tính giá trị hay sự ảnh hưởng của chúng với
nhau... các nghiên cứu quan tâm xem xét tính trách nhiệm cá nhân và xã hội đặt
trong tương quan quyền lợi giữa các bên, dưới sự giám sát và quy định của pháp
luật trong bối cảnh tác động xã hội hiện nay;


Về thái độ trách nhiệm, nghiên cứu hiếm hoi từ góc độ tâm lý nhân cách của
Nghiêm Thị Phiến (1991) “Những điều kiện tâm lý sư phạm của việc hình thành thái
độ trách nhiệm ở học sinh thiếu niên trong hoạt động học tập và hoạt động ngoài giờ
lên lớp” cho rằng thái độ trách nhiệm là một thuộc tính phức hợp của nhân cách con
người; được xem là phẩm chất đạo đức của nhân cách và là cơ sở cho sự nhất trí của
cá nhân với những đòi hỏi về giá trị tinh thần, những nguyên tắc đạo đức và những
nguyên tắc chính trị xã hội. Thái độ trách nhiệm được cấu tạo nên từ 3 yếu tố: nhận
thức, động cơ và hành vi. Mức độ phát triển của từng yếu tố và sự liên kết lẫn nhau
giữa chúng là đặc trưng của mức độ hình thành thái độ trách nhiệm.
Nghiên cứu này tách biệt riêng thái độ trách nhiệm và từ đó xác định tính cấu
trúc của nó; tuy nhiên chúng ta thấy rằng phẩm chất nhân cách có cấu trúc chung
(trong đó động cơ được xem là nhân tố trọng tâm để thúc đẩy và phát triển nhân
cách) và hình thành các giá trị xã hội trong đó có tính trách nhiệm; nghĩa là không
nên bóc tách tính trách nhiệm ra xem như đối tượng; bởi nó thuộc phẩm chất nhân
cách và chỉ khi trong các điều kiện, hoàn cảnh cụ thể thì các đặc điểm tâm lý này sẽ
đạt được giá trị trách nhiệm như một giá trị xã hội được đánh giá qua biểu hiện thái
độ và hành vi người đó. Đó là cách tiếp cận có tính hệ thống, phù hợp cấu trúc và sự
phát triển nhân cách [36]

Về nguyên tắc giáo dục tính trách nhiệm, như đã đề cập ở trên, nghiên cứu
giáo dục tính trách nhiệm ở nước ta không có sự tách biệt mà được xem như phần
nội dung trong tổng thể, hệ thống giáo dục giá trị sống, kỹ năng sống; và các
nguyên tắc giáo dục tính trách nhiệm được xác định như sau:
• Nguyên tắc thiết lập, tạo dựng bầu không khí giá trị LVEP [7, 34-37] có ý

nghĩa quan trọng, bởi chỉ khi cá nhân người học cảm nhận được sự an toàn, sự cảm
thông, giúp đỡ thì tiến trình giáo dục GTS, KNS mới dễ dàng tiếp nhận, mới dễ
dàng chuyển biến trong hành trình phát triển bản thân mình.
• Trong tiến trình giáo dục kỹ năng sống cần tuân thủ các nguyên tắc giáo

dục dựa vào sự trải nghiệm; qua tương tác giữa chủ thể với người khác và với chính
bản thân; và tuân thủ các nguyên tắc thay đổi hành vi ... [7, 59-64]
Từ đó chúng ta có thể thấy:
• Các nghiên cứu về giáo dục thái độ trách nhiệm hay hành vi trách nhiệm

thực chất đều hướng đến hình thành một phẩm chất nhân cách, một nét tính cách
có thể gọi là tính trách nhiệm.