Sáng kiến kinh nghiệm hướng dẫn học sinh học vậtlis

H ớng dẫn học sinh thu thập, xử lý thông tin trong giảng dạy vật lý
A- Đặt vấn đ ề
Vật lý là cơ sở của nhiều ngành kỹ thuật quan trọng. Sự phát triển của khoa
học vật lý gắn bó chặt chẽ và có tác động qua lại trực tiếp với sự tiến bộ của khoa
học và kỹ thuật. Môn vật lý có vai trò quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu đào
tạo của trờng THCS. Nó cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến thức vật lý cơ
bản ở trình độ phổ thông cơ sở, bớc đầu hình thành ở học sinh những kỹ năng cơ
bản, phổ thông và thói quen làm việc khoa học. Góp phần hình thành các năng lực
nhận thức và các phẩm chất nhân cách mà mục tiêu giáo dục THCS đã đề ra.
Hiện nay, yêu cầu đổi mới nội dung sách giáo khoa đợc biên soạn theo ph-
ơng pháp mới, đòi hỏi học sinh phải hoạt động tự lực nhiều. Do vậy giáo viên với t
cách là ngời hớng dẫn học sinh thu thập và xử lý thông tin để rút ra kiến thức mới
cần chuẩn bị nhiều hơn thì mới có thể làm tốt công việc của mình. Trong đề tài này
tôi muốn đề cập tới một kinh nghiệm hớng dãn học sinh tiếp thu xử lý thông tin khi
dạy hiện tợng vật lý định luật vật lý thông qua tiến trình thí nghiệm.
B - Nội dung
I. Cơ sở lý luận:
Đối với môn vật lý , đặc biệt đối với học sinh THCS khi lần đầu tiên học
sinh làm quen với môn vật lý một cách có hệ thống nó cung cấp cho học sinh
những kiến thức vật lý phổ thông cơ bản có hệ thống và tơng đối toàn diện cho học
sinh, góp phần phát triển năng lực t duy . Do đó yêu cầu ngời thầy phải tạo cho học
sinh thấy hứng thú, yêu thích môn học. Bài giảng của thầy tạo đợc hấp dẫn cho học
sinh, có hệ thống phù hợp với nhận thức của học sinh, rèn thao tác t duy cho học
sinh từ dễ đến khó. Tạo ra các tình huống có vấn đề và hớng dẫn học sinh suy nghĩ
giải quyết vấn đề đó tự tìm ra chân lý phát huy hết tính tích cực chủ động của học
sinh chiếm lĩnh tri thực. Để giải quyết các tình huống có vấn đề, khâu đặc biệt quan
trọng đó là thu thập thông tin về vấn đề đó của học sinh. Trong dạy học vật lý,
nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng:
- Kiến thức mà học sinh xây dựng và tiếp thu đợc không đơn giản có từ những
gì ngơi khác mang đến cho họ.
- Việc hiểu một kiến thức nào đó đều phải dựa trên việc thiết lập các mối quan

hệ. Những thông tin vụn vặt, tách rời nhau sẽ nhanh chóng bị quên và không lu
lại trong trí nhớ của học sinh .
================ Lê Thị Bình- Trờng THCS Vĩnh An ============
H ớng dẫn học sinh thu thập, xử lý thông tin trong giảng dạy vật lý
- Việc xây dựng kiến thức phụ thuộc vào các quan niệm đã có trớc đó.
- Do đó việc thu thập thông tin đầy đủ, rõ ràng, lô gic, và xử lý tốt các thông tin
đó là tiền đề giải quyết vấn đề hình thành kiến thức mới.
II . Cơ sở thực tiễn :
Khi dạy học theo phơng pháp mới chúng ta thờng đề cập tới vấn đề thu thập
và xử lý thông tin của học sinh. Vậy nguồn thông tin cung cấp cho học sinh là gì ?
Hớng dẫn học sinh thu thập thông tin nh thế nào ?
Trong sách giáo khoa vật lý các nguồn thông tin chủ yếu đợc học sinh xử dụng
trong quá trình hình thành kiến thức mới là :
- Kinh nghiệm của học sinh.
- Quan sát thực tiễn.
- Các kênh hình, kênh chữ.
- Các thí nghiệm biểu diễn của giáo viên hay học sinh tự tiến hành.
- Thông tin cung cấp ( thông báo ) của giáo viên .
Do khả năng quan sát và kinh nghiệm sống của học sinh trong thực tế còn ít,
nên học sinh thu thập thông tin phần nhiều từ kênh hình, kênh chữ và thí nghiệm
còn rèn cho học sinh một số kỹ năng cơ bản nh quan sát các hiện tợng và các quá
trình vật lý. Ngoài ra còn rèn kỹ năng xử dụng dụng cụ thí nghiệm, tác phong làm
việc khoa học, biết tự mình lắp ráp thí nghiệm đơn giản dựa vào hình vẽ SGK, biết
đề xuất cách tiến hành thí nghiệm. Từ đó phân tích , xử lý các thông tin và giữ liệu
thu đợc rút ra kiến thức mới, biết cách vận dụng kiến thức để giải thích các hiện t-
ợng vật lý đơn giản gần gũi.
Nên theo tôi việc đánh giá đúng các nguồn cung cấp thông tin cho học sinh
cũng là một việc quan trọng trong khâu tổ chức hoạt động dạy học cho học sinh.
Đối với học sinh đầu cấp việc thu thập, xử lý thông tin có các mặt thuận lợi và khó
khăn là:

a. Thuận lợi :
- Các bài học đợc trình bày dới dạng một trình tự xác định của các hoạt động tự lực
của học sinh, tạo điều kiện cho học sinh trong việc thu thập đầy đủ thông tin và trên
cơ sở đó tiến hành sử lý thông tin để đa ra kiến thức mới.
- Bên cạnh các thông tin từ kinh nghiệm sẵn có của học sinh đa số các thông tin cần
thiết không trình bày dới dạng có sẵn mà đòi hỏi học sinh phải thông qua hoạt động
(ví dụ : Phải tiến hành thí nghiệm hay quan sát thực tế ) mới thu thập đợc .
b. Khó khăn :
================ Lê Thị Bình- Trờng THCS Vĩnh An ============
H ớng dẫn học sinh thu thập, xử lý thông tin trong giảng dạy vật lý
- Học sinh đầu cấp THCS nhỏ tuổi nên ít kinh nghiệm vốn sống .
- Có nhiều nguồn thông tin học sinh có thể xử dụng, trong đó có những thông tin
nhiễu.
- Khả năng, kinh nghiệm huy động sức mạnh tập thể (Nhóm) còn ít và hạn chế .
- Hiện nay, song song với việc đổi mới phơng pháp dạy học, bộ giáo dục và đào
tạo đã đa về các trờng những bộ dụng cụ thí nghiệm phục vụ cho việc giảng dạy ,
nhng thực tế còn có nhiều giáo viên ngại làm thí nghiệm , ngại triển khai cho học
sinh làm thí nghiệm theo nhóm Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng
trên là do thiết bị thí nghiệm chất lợng kém. Có những thiết bị mới chỉ sử dụng
một vài lần đã hỏng ví dụ nh bộ mô đun lắp ráp mạch điện ở vật lí 7; máy phát
điện xoay chiều ở vật lí 9 ; Bộ thí nghiệm về cân bằng lực - quán tính ( máy A tút )
ở lớp 8 Một số trang thiết bị còn thiếu chính xác nh nhiệt kế, lực kế, đồng hồ vạn
năng dẫn đến kết quả thí nghiệm giữa lí thuyết với thực tế khác xa nhau, thiếu
tính thuyết phục đối với học sinh. Trang thiết bị phục vụ cho thí nghiệm còn thiếu
thốn. Còn có sự không đồng bộ giữa việc hớng dẫn thí nghiệm ở sách giáo khoa với
đồ dùng thí nghiệm thực tế (ví dụ thí nghiệm bài lực điện từ lý 9). Cơ sở vật chất
của các trờng cha đủ đáp ứng nhu cầu dạy học nh hiện nay. (Hầu hết các trờng ở
ngoại thành cha có phòng học bộ môn, do đó tổ chức cho học sinh làm thí nghiệm
theo nhóm gặp nhiều khó khăn)
III . Giải quyết vấn đề

1. Những yêu cầu trong tổ chức, hớng dẫn học sinh thu thập, xử lý thông tin
a. Đối với giáo viên :
Việc cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, logic sẽ làm tiền đề tốt để học sinh
nhận thức nhanh chóng, chính xác kiến thức cần xây dựng. Muốn vậy ngời thầy cần
:
- Xác định loại kiến thức cần xây dựng (VD nh: Hiện tợng vật lý, khái niệm về đại
lợng vật lý, định luật vật lý...)
- Xác định mức độ kiến thức cần đạt tới. (Ví dụ : Đối với khái niệm về đại lợng vật
lý cần nêu đợc đặc điểm định tính, đặc điểm định lợng của khái niệm, định nghĩa
công thức, sự vận dụng của khái niệm...)
- Xác định đợc nguồn thông tin sẽ sử dụng.
- Dự kiến những vấn đề sẽ hớng dẫn, và đặc điểm của quá trình hớng dẫn: Đó có
thể là những vấn đề mà học sinh cha có đủ thông tin để có thể khái quát hình thành
kết luận về nó, hoặc có nhiều thông tin làm mờ nhạt bản chất, quy luật về sự tồn tại,
================ Lê Thị Bình- Trờng THCS Vĩnh An ============
H ớng dẫn học sinh thu thập, xử lý thông tin trong giảng dạy vật lý
vận động của nó. Đặc điểm của sự hớng dẫn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó
yếu tố sử dụng nguồn thông tin nào? Dạy học sinh hình thành loại kiến thức nào?
b. Đối với học sinh:
Giáo viên cần tập cho học sinh biết :
-Thu thập thông tin theo định hớngcủa giáo viên. Đối với học sinh lớp 6-7 thì thông
tin qua kênh hình, kênh chữ và qua làm thí nghiệm là đặc biệt quan trọng, nên giáo
viên cần hớng dẫn học sinh biết cách khai thác triệt để các thông tin này .
- Khi phân tích, xử lý thông tin cần phải tính đến sự giúp đỡ của những ngời có
kinh nghiệm và tập thể (tổ chức thảo luận nhóm nghiêm túc các vấn đề đặt ra....)
2. Hớng dẫn học sinh thu thập và xử lý thông tin
a. Đối với nguồn thông tin từ kinh nghiệm, vốn sống trong thực tế
Do học sinh ở đầu cấp học còn nhỏ tuổi, ít kinh nghiệm, vốn sống, vì vậy
những thông tin có đợc từ vốn sông còn mang nhiều tính chất kinh nghiệm cảm
tính. Điều này đòi hỏi ngời giáo viên phải biết phân tích đúng sai (theo tiêu chuẩn

khoa học của kiến thức) thì các kinh nghiệm của học sinh mới đợc phát huy trong
việc tìm ra kiến thức mới .
Khi có nhiều thông tin gây nhiễu, giáo viên cần có khả năng đa những câu hỏi
hớng dẫn phù hợp, định hớng cho học sinh vào những thông tin chính.
b. Đối với nguồn thông tin từ kênh hình, kênh chữ :
Kênh hình là những hình minh hoạ dựa vào đó học sinh cóthể lựa chọn đ-
ợcdụng cụ thí nghiệm, cách lắp ráp, bố trí thí nghiệm, bao giờ cũng gắn liền với nội
dung kênh chữ. Nó cụ thể hoá các thông tin, làm phong phú sinh động thêm nội
dung kênh chữ . Nó bổ xung, hỗ trợ cho nhau tạo nên một tổ hợp thông tin phong
phú. Do đó trong quá trình giảng dạy ngời thầy cần đặc biệt quan tâm tổ chức hoạt
động cho học sinh khai thác tốt hai nội dung này.
Qua thống kê kênh hình chiếm một tỷ lệ đáng kể trong chơng trình sách giáo khoa
Vật lý 6-7
Sách giáo
khoa
Số bài có hình minh hoạ số hình vẽ minh họa
Vật lý 6 30 bài 97 hình
Vật lý 7 30 bài 119 hình
Giáo viên cần nắm chắc các loại hình minh hoạ trong sách giáo khoa, mỗi
loại hình là một cách chuyển tải thông tin bao gồm ;
- Minh hoạ bổ xungcho phần lời đặt vấn đề.
================ Lê Thị Bình- Trờng THCS Vĩnh An ============
H ớng dẫn học sinh thu thập, xử lý thông tin trong giảng dạy vật lý
- Minh hoạ giúp học sinh nhận biết các dụng cụ thí nghiệm, cách bố trí lắp ráp thí
nghiệm.
- Minh hoạ giúp học sinh các bớc tiến hành thí nghiệm .
Giáo viên cần xác định hình minh hoạ thuộc loại nào, để đa ra hệ thống câu
hỏi định hớng thu thập thông tin cho học sinh. Luyện cho học sinh phơng pháp thu
thập thông tinqua quan sát hình vẽ kết hợp với đọc lời khoá .
Trong giảng dạy giáo viên cần chú ý lựa chọn thời điểm thích hợp để đa kênh

hình. Đa quá sớm sẽ phân tán chú ý của học sinh, nhng quá muộn cũng không gây
đợc chú ý của học sinh, thậm chí làm học sinh gặp khó khăn khi theo dõi bài. Điều
này làm giảm hiệu quả việc sử dụng kênh hình trong thu thập thông tin của học
sinh
c. Đối với nguồn thông tin thu thập đợc qua việc tién hành làm thí nghiệm:
Đối với nguồn thông tin thu đợc thông qua các hoạt động làm thí nghiệm ở
trên lớp ,giáo viên có thể nêu một số lu ý về việc hớng dẫn học sinh thu thập xử lý
thông tin trong quá trình hình thành kiến thức. Đối với học sinh lớp 6-7 các phơng
án thí nghiệm đã đợc trình bày trong sách giáo khoa. Tuy nhiên ở mức cao hơn có
thể yêu cầu học sinh thảo luận đa ra phơng án thí nghiệm khác. Trong quá trình
giảng dạy cần hớng dẫn học sinh quan sát diễn biến của hiện tợng, quá trình vật lý
xảy ra trong thí nghiệm (do giáo viên làm hoặc học sinh tự làm) thu thập những
thông tin đầy đủ tạo điều kiện cho việc rút ra kiến thức mới.
Trong nhiều bài học, sách giáo khoa chỉ đa ra một phơng án làm thí nghiệm
cơ bản nhất và giáo viên cũng hớng dẫn học sinh làm theo phơng án sách giáo
khoa đa ra, nhng giáo viên có thể đặt ra câu hỏi để học sinh đa ra các tình huống
làm thí nghiệm theo phơng án khác cũng có thể đạt đợc mục đích của thí nghiệm .
Ví dụ trong thí nghiệm: Kiểm tra sự khúc xạ của tia sáng truyền từ nớc sang
không khí sách giáo khoa vật lí 9 đa ra phơng án thí nghiệm dùng phơng pháp che
khuất nhng học sinh có thể đa ra phơng án khác nh : Để nguồn sáng trong nớc
chiếu ánh sáng từ đáy bình lên, hoặc để nguồn sáng ở ngoài chiếu ánh sáng qua đáy
bình qua nớc rồi ra không khí. Giáo viên giúp học sinh cân nhắc xem có thể dùng
phơng án nào dễ thực hiện nhất và sẽ thực hiện theo phơng án đó. Hoặc trong thí
nghiệm của bài Hiện tợng cảm ứng điện từ thí nghiệm 2 dùng nam châm điện để
tạo ra dòng điện cảm ứng sáchgiáo khoa đa ra hai trờng hợp: Trong khi đóng hoặc
trong khi ngắt mạch điện có dòng điện cảm ứng ở cuộn dây kín. Giáo viên đặt vấn
đề thêm cho học sinh: Có thể mắc thêm dụng cụ gì ở thí nghiệm hình 31.3 để sau
khi đóng K cũng có dòng điện cảm ứng ở cuộn dây? Học sinh có thể trả lời: mắc
thêm biến trở vào mạch và những lúc di chuyển con chạy của biến trở cũng có dòng
điện cảm ứng ở trong cuộn dây.

================ Lê Thị Bình- Trờng THCS Vĩnh An ============