Bước đầu đánh giá tác dụng hạ glucose huyết và độc tính cấp tính của rễ cây Chóp mau Việt– Salacia cochinchinensis L., Celastraceae

ĐẶT VẤN ĐỀ
“Thế kỷ 21 là thế kỷ của các bệnh nội tiết và rối loạn chuyển hóa” Dự báo của
các chuyên gia y tế từ những năm 90 của thế kỷ 20 đã và đang trở thành hiện thực.
Ngày 20/12/2006, Hội đồng liên hiệp quốc đã thông qua nghị quyết số 61/225 công
nhận ĐTĐ là căn bệnh mãn tính, suy nhược, tốn kém và là nguy cơ nghiêm trọng đối
với toàn nhân loại. Trong các bệnh nội tiết và rối loạn chuyển hóa, đái tháo đường,
nhất là đái tháo đường type 2, đã và đang được xem là vấn đề cấp bách của thời đại.
Năm 1995 số người mắc bệnh ĐTĐ trên thế giới ước tính khoảng 110 triệu người, 10
năm sau, năm 2006, con số này đã là 246 triệu người [2]. Hàng năm nhân loại đã tiêu
tốn hàng tỷ USD chi phí trực tiếp cho bệnh ĐTĐ. Đó là còn chưa kể đến hàng ngàn
USD khác cho nghiên cứu phòng và chữa bệnh. Hiện nay có khoàng 5% đến 6%
người trưởng thành trên thế giới mắc bệnh ĐTĐ, tốc độ trẻ hóa của bệnh ngày càng
nhanh (người bệnh trẻ nhất mới 8,0 tuổi) [2]. Những biến chứng của bệnh làm tăng
thêm “gánh nặng” bệnh tật đối với bệnh ĐTĐ. Cứ 30 giây có 1 người mắc bệnh ĐTĐ
có biến chứng bàn chân phải cắt cụt chi. ĐTĐ là nguyên nhân hàng đầu gây suy thận
và ở các nước phát triển như Đức, Mỹ tỷ lệ này hàng năm tăng từ 30%-40%. Tỷ lệ tử
vong do suy thận – đái tháo đường chiếm từ 10% đến 20% [2]. Hàng năm, biến
chứng võng mạc ĐTĐ gây mù khoảng 5000 bệnh nhân ở Mỹ và gây ảnh hưởng đến
thị lực khoảng 2,5 triệu người trên thế giới. ĐTĐ còn chiếm 50% các bệnh lý tim
mạch [2]. Do đó, đái tháo đường không chỉ là vấn đề riêng của ngành y tế mà còn là
vấn đề của toàn xã hội, đòi hỏi phải được quan tâm nghiên cứu nhiều hơn nữa.
Hiện đã có rất nhiều các chế phẩm tân dược được sử dụng có hiệu quả để điều
trị ĐTĐ nhưng hầu hết giá thành điều trị còn cao và gây nhiều tác dụng phụ không
mong muốn, đặc biệt là khi sử dụng kéo dài. Trong khi đó, từ rất lâu, nhân dân Việt
Nam và một số nước khác đã sử dụng các thuốc có nguồn gốc thiên nhiên để điều trị
ĐTĐ theo kinh nghiệm dân gian. Tác dụng của các thuốc này có thể không nhanh và
mạnh bằng thuốc tân dược nhưng ít tác dụng phụ, ít độc tính và phù hợp với yêu cầu
điều trị lâu dài của bệnh. Trong số các dược liệu đó, dịch chiết của các cây thuộc chi
1
Salacia L., họ Chân danh- Celastraceae đã được nhân dân nhiều nước như: Srilanka,
Ấn Độ, Thái Lan…sử dụng để điều trị ĐTĐ. Ở Việt Nam, cây Chóp mau Trung

Quốc - Salacia chinensis L., rễ của nó trị ĐTĐ [4] và cùng chi với nó là cây Chóp
mau Việt (Salacia cochinchinensis L., Celastraceae) mới được phát hiện là cây thuốc
quý có khả năng hỗ trợ điều trị ung thư, ĐTĐ nên đã thu hút được sự quan tâm,
nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước.
Và để góp phần vào việc nghiên cứu phát hiện ra những thuốc điều trị đái tháo
đường mới có nguồn gốc thiên nhiên, chúng tôi tiến hành đề tài: “Bước đầu đánh giá
tác dụng hạ glucose huyết và độc tính cấp tính của rễ cây Chóp mau Việt– Salacia
cochinchinensis L., Celastraceae”. Đề tài được thực hiện với những mục tiêu sau:
1. Mô tả đặc điểm thực vật, và nghiên cứu đặc điểm vi phẫu lá, thân, rễ của cây
nghiên cứu.
2. Sơ bộ xác định độc tính cấp tính của dịch chiết rễ cây Chóp mau Việt trên
động vật thực nghiệm.
3. Sơ bộ đánh giá tác dụng hạ glucose huyết của dịch chiết rễ cây Chóp mau
Việt trên mô hình tăng glucose huyết thực nghiệm bằng STZ.
2
PHẦN I - TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. BỆNH ĐÁI THÁO ĐƯỜNG
1.1.1. Định nghĩa
Theo tổ chức Y tế thế giới (WHO) năm 2002: “Đái tháo đường là một bệnh
mãn tính do thiếu sản xuất insulin của tụy hoặc do tác dụng insulin không hiệu quả
gây ra bởi nguyên nhân mắc phải và/hoặc do di truyền với hậu quả là tăng glucose
máu. Tăng glucose máu hậu quả là gây tổn thương nhiều hệ thống trong cơ thể, đặc
biệt là mạch máu và thần kinh” [8].
Theo hội Đái tháo đường Hoa Kỳ 2004: “Đái tháo đường là một nhóm các
bệnh chuyển hoá đặc trưng bởi tăng glucose máu do khiếm khuyết insulin, khiếm
khuyết hoạt động insulin hoặc cả hai. Tăng glucose máu mạn tính trong đái tháo
đường sẽ gây tổn thương, rối loạn chức năng hay suy yếu chức năng của nhiều cơ
quan đặc biệt là mắt, thận, thần kinh, tim và mạch máu” [8].
1.1.2. Dịch tễ học bệnh ĐTĐ.
Tình hình bệnh ĐTĐ trên thế giới

Theo thông báo của hiệp hội Đái tháo đường Quốc tế (IDF), số người mắc ĐTĐ
trên thế giới đang tăng nhanh chóng: năm 2000 có khoảng 152 triệu người mắc bệnh
ĐTĐ, ước tính đến năm 2010 sẽ có khoảng 23,7 triệu người mắc bệnh ĐTĐ type 1 và
215,6 triệu người mắc bệnh ĐTĐ type 2 [3].
Theo thống kê mới nhất của Tổ chức Y tế thế giới thì: cứ 10 giây có 1 người
chết vì bệnh ĐTĐ, số người tử vong do bệnh ĐTĐ trung bình trong 1 phút là 6
người, 1 ngày là 8.700 người và 1 năm là 3,2 triệu người [8]. Hiện nay cả thế giới có
khoảng 180 triệu người mắc bệnh ĐTĐ và con số này có thể tăng gấp đôi đến năm
2030 [8].
Còn theo ước tính của quỹ ĐTĐ thế giới, năm 2025 sẽ có từ 300-339 triệu người
mắc bệnh ĐTĐ. Các nước phát triển tỷ lệ bệnh nhân mắc ĐTĐ tăng 42%, còn ở các
nước đang phát triển tăng 170%. Trong đó, ĐTĐ type 2 chiếm khoảng 85-90% tổng
số người mắc bệnh ĐTĐ.
3
Tình hình bệnh ĐTĐ ở Việt Nam:
Việt Nam nằm trong nhóm các nước đang phát triển, bệnh ĐTĐ cũng đang
tăng lên nhanh chóng theo thời gian: theo điều tra năm 1991-1992, thành phố Hà Nội
tỷ lệ mắc ĐTĐ là 1,4%; đến năm 2003 là 2,45%. Thành phố Hồ Chí Minh, năm
1992-1993 tỷ lệ mắc ĐTĐ là 2,68% và năm 2003 khoảng gần 4%. Tỷ lệ này tăng lên
ở người có nguy cơ mắc ĐTĐ, theo điều tra năm 2005, tại Hà Nội, ở người có từ 2
yếu tố nguy cơ trở lên, tỷ lệ mắc ĐTĐ là 6,1% và tại TP Hồ Chí Minh, tỷ lệ mắc là
8,3% [2].
Năm 2002-2003, điều tra quốc gia về tình hình bệnh ĐTĐ và yếu tố nguy cơ
được tiến hành trên cả nước. Toàn bộ lãnh thổ Việt Nam được chia làm 4 vùng sinh
thái. Tỷ lệ mắc ĐTĐ của các khu vực như sau: vùng núi cao: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là
2,1% (1,5%-3,2%), vùng trung du: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 2,2% (1,8%-3,6%), vùng
đồng bằng ven biển: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 2,7% (2,4%-4,0%), vùng đô thị và khu
công nghiệp: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 4,4%, các khu vực miền núi và Tây Nguyên,
đồng bằng và trung du có tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ tương đương hoặc tăng gấp đôi tỷ lệ
mắc ĐTĐ thành phố 10 năm trước. Tỷ lệ chung mắc bệnh ĐTĐ trong cả nước là

2,7%, chủ yếu tập trung ở độ tuổi lao động 30-64 [2].
1.1.3. Phân loại ĐTĐ
Theo phân loại của Hội đái tháo đường Hoa Kỳ (ADA) năm 2004, bệnh ĐTĐ
gồm 2 thể chính là ĐTĐ type 1 và ĐTĐ type 2.
1.1.3.1. Đái tháo đường type 1 [8 ]:
 Đái tháo đường type 1 tự miễn dịch và vô căn
ĐTĐ type 1 đặc trưng bởi sự phá huỷ tế bào β của đảo Langerhans tụy (tự miễn
dịch hoặc vô căn) và thiếu hụt gần như tuyệt đối insulin vì thế dễ bị nhiễm toan ceton
nếu như không được điều trị. Tuổi khởi bệnh thường gặp nhất là lứa tuổi nhi đồng và
thiếu niên tuy vậy cũng có thể gặp ở lứa tuổi 90. Bệnh thường có yếu tố di truyền và
có liên quan đến 1 số yếu tố môi trường (nhiễm virus trong thời kỳ bào thai, độc
tố…). Và có thể phối hợp với một số bệnh tự miễn dịch khác như: basedow, viêm
tuyến giáp Hashimoto, bệnh Addison…
4
Đặc trưng bởi sự hiện diện kháng thể kháng GAD65, kháng thể kháng tế bào tiểu
đảo tụy (ICA) hay kháng thể kháng insulin (IAA), kháng thể kháng tyrosin
phosphatase IA-2, IA-2β (85-90% trường hợp). Ở một số người đặc biệt là châu Á và
châu Phi, người ta không tìm thấy được bằng chứng của hiện tượng tự miễn dịch và
được phân loại là “type 1 vô căn”, tốc độ phá hủy tế bào β rất thay đổi, có thể chậm ở
người trưởng thành gây nên ĐTĐ thể LADA (Latent autoimmune diabetes in adults).
 ĐTĐ thể LADA (theo Diabetes 12.2005): gặp >10% ở người >35 tuổi.
Tên khác của ĐTĐ LADA là: ĐTĐ type 1 tiềm tàng, ĐTĐ phụ thuộc insulin tiến
triển chậm; ĐTĐ tự miễn dịch tiềm tàng ở người trẻ (LADA-like); ĐTĐ tự miễn dịch
không cần insulin lúc chẩn đoán, ĐTĐ tự miễn dịch ở người trưởng thành với suy
chậm tế bào (ADASP: autoimmune diabetes with slowly progressive β-cell failure).
Có sự hiện diện của ít nhất 1 trong 4 tự kháng thể: ICA, GAD65, IA-2, IAA.
 ĐTĐ type 1 vô căn.
1.1.3.2. ĐTĐ type 2:
Hay gặp nhất, liên quan đến sự thiếu và kháng insulin. Các tế bào β của đảo tụy
không bị phá hủy. ĐTĐ type 2 thường không được phát hiện trong nhiều năm vì mức

độ tăng glucose máu không trầm trọng, nhiều trường hợp chỉ được phát hiện tình cờ,
thường xảy ra ở người trên 40 tuổi, nhưng đôi khi xảy ra ở trẻ nhỏ có tính gia đình.
Đa số trường hợp có béo phì và béo phì làm trầm trọng thêm tình trạng đề kháng
insulin. Nhiều bệnh nhân không béo phì nhưng lại có sự tích tụ mỡ nhiều ở vùng
bụng. ĐTĐ type 2 hiếm khi nhiễm toan ceton, ngoại trừ khi có stress hoặc nhiễm
trùng. Nồng độ insulin máu bình thường hoặc cao trong trường hợp đề kháng insulin
chiếm ưu thế hoặc nồng độ insulin giảm trong trường hợp có khiếm khuyết chức
năng tiết insulin. Bệnh có yếu tố gia đình rõ [8].
Các yếu tố nguy cơ của ĐTĐ type 2 là: tuổi lớn, béo phì, ít hoạt động thể lực,
tăng huyết áp, rối loạn lipid máu, tiền sử gia đình bị ĐTĐ, tiền sử bị ĐTĐ thai nghén
và 1 số chủng tộc có nguy cơ cao mắc ĐTĐ (như: các người Hispanic, da đen, da đỏ)
[8].
1.1.3.3. Các type đặc hiệu khác bao gồm [8 ]:
5
 Giảm chức năng tế bào β do khiếm khuyết gen: MODY 1 đến MODY 6. ĐTĐ thể
MODY (Maturity onset diabetes of the Young - glucose huyết tăng lúc trẻ tuổi):
do khiếm khuyết 1 gen làm giảm chức năng tế bào β gây giảm tiết insulin. Loại
thường gặp nhất là MODY 3 do đột biến ở nhiễm sắc thể 12 ở yếu tố nhân tế bào
gan (HNF 1 alpha).
 Giảm hoạt tính insulin do khiếm khuyết gen: đề kháng insulin type A, ĐTĐ thể
teo mỡ, Hội chứng Rabson Mendenhall…
 Bệnh lý tụy ngoại tiết: bệnh tụy xơ sỏi, viêm tụy chấn thương, cắt bỏ tụy, ung
thư,...
 Bệnh nội tiết: Hội chứng Cushing, to đầu chi, u tế bào ưa crom, u tiết glucagon,
cường giáp, u tiết somatostatin, u tiết aldosteron…
 ĐTĐ do thuốc, hóa chất (vaccor, pentamidin, acid nicotinic, các chất chẹn β giao
cảm,…), do nhiễm trùng (rubella, cytomegalovirus, coxsachie,…).
 Các thể không thường gặp của ĐTĐ qua trung gian miễn dịch: tự kháng thể
kháng thụ thể insulin, hội chứng người cứng,…
 Một số hội chứng di truyền đôi khi kết hợp với ĐTĐ: hội chứng Down, thất điều

vận động Friedrich, múa vờn Huntington, rối loạn chuyển hóa porphyrin,…
1.1.3.4. ĐTĐ do thai nghén [8 ]
ĐTĐ do thai nghén là tình trạng rối loạn dung nạp glucose máu với các mức độ
khác nhau, khởi phát hay phát hiện đầu tiên khi có thai, dù dùng insulin hay chỉ điều
chỉnh chế độ ăn để điều trị và ngay cả khi ĐTĐ vẫn còn tồn tại sau khi sinh. Định
nghĩa này không loại trừ tình trạng rối loạn glucose xảy ra trước hay xảy ra cùng lúc
khi có thai mà không được nhận biết trước đó.
1.1.4 Tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường [8]
Theo tiêu chuẩn mới của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Liên đoàn ĐTĐ
Quốc tế (IDF) năm 2006. Chẩn đoán xác định ĐTĐ nếu có 1 trong 2 tiêu chuẩn dưới
đây và phải có ít nhất 2 lần xét nghiệm ở 2 thời điểm khác nhau (cách nhau ít nhất 1
ngày):
1. Nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch lúc đói G
0
≥ 126 mg/dl (7 mmol/l)
(đói có nghĩa là không ăn trong vòng 8h).
6
2. Nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch 2h sau uống 75 gam glucose G
2
≥ 200
mg/dl (11.1 mmol/l) khi làm nghiệm pháp dung nạp glucose bằng đường uống.
Giai đoạn trung gian:
 Rối loạn glucose máu lúc đói (IFG: Impaired Fasting Glucose): khi G
0
≥ 110
mg/dl (6,1 mmol/l) nhưng < 126 mg/dl (7,0 mmol/l) và G
2
(nếu đo) < 140 mg/dl (7,8
mmol/l).
 Giảm dung nạp glucose (IGT: Impaired Glucose Tolerance): khi G

2
≥ 140 mg/dl
( 7,8 mmol/l), nhưng < 200mg/dl (11,1 mmol/l) và G
0
< 126 mg/dl (7,0 mmol/l)
 G
0
< 110 mg/dl (7,0 mmol/l): glucose đói bình thường
 G
0
≥ 126 mg/dl (7,0 mmol/l): chẩn đoán tạm thời là ĐTĐ (chẩn đoán chắc chắn
đủ các điều kiện nêu trên).
Đánh giá kết quả khi làm nghiệm pháp dung nạp glucose bằng đường uống:
- G
2
< 140 mg/dl (7,8 mmol/l): dung nạp glucose bình thường.
- G
2
≥ 140 mg/dl (7,8 mmol/l), nhưng < 200 mg/dl và G
0
< 126 mg/dl: giảm
dung nạp glucose.
- G
2
≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l): chẩn đoán tạm thời là ĐTĐ.
Chú thích: G
0
là: nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch lúc đói.
G
2

là: nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch 2h sau uống 75 gam
glucose.
Tổ chức Y tế thế giới còn dựa trên nồng độ glucose mao mạch để chẩn đoán ĐTĐ
(cần lưu ý đến tính chính xác của máy đo đường huyết mao mạch); trong khi Hội
ĐTĐ Hoa Kỳ (ADA) chỉ sử dụng glucose huyết tương tĩnh mạch trong ĐTĐ.
ADA hạ thấp tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn glucose máu đói từ 110 mg/dl xuống
còn 100 mg/dl (5,6 mmol/l).
ADA còn sử dụng tiêu chuẩn “Glucose huyết tương tĩnh mạch bất kỳ ≥ 200
mg/dl (11,1 mmol/l) kèm 3 triệu chứng: tiểu nhiều, uống nhiều, và sụt cân không giải
thích được” để chẩn đoán ĐTĐ.
1.1.5. Cận lâm sàng
Các xét nghiệm cận lâm sàng không chỉ có ý nghĩa trong chẩn đoán và điều trị
mà còn có ý nghĩa tiên lượng bệnh trong quá trình điều trị.
7
1.1.5.1. Glucose huyết tương tĩnh mạch
Nếu nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch ≥ 200 mg/dl là dấu hiệu ĐTĐ.
Đái tháo đường trên động vật thực nghiệm nói chung được chia thành 2 mức độ,
ngưỡng glucose huyết lúc đói từ 180-250 mg/dl (10-13,8 mmol/l) được coi là biểu
hiện ĐTĐ nhẹ, và trên 250 mg/dl (>13,8 mmol/l) được coi là ĐTĐ nặng [32].
1.1.5.2. Insulin máu
Định lượng insulin máu có ý nghĩa lớn không những trong việc chẩn đoán phân
biệt ĐTĐ phụ thuộc hay không phụ thuộc insulin mà cả ở những người béo phì và
những bệnh nhân có u tụy.
Ở người bình thường nồng độ insulin khi đói trong khoảng 20-30 µU/ml huyết
tương. Trong thời gian làm nghiệm pháp tăng glucose máu, nồng độ đỉnh là 60
µU/ml trong khoảng 30-60 phút. Ở người béo phì nồng độ insulin huyết tương khi
đói > 30 µU/ml. Nồng độ đỉnh thường cao hơn người bình thường, nồng độ này vượt
quá 200, đôi khi 300 µU/ml. Sau khi giảm cân, trọng lượng trở về bình thường, nồng
độ insulin giảm tới mức bình thường < 70 µU/ml. Ở bệnh nhân ĐTĐ thể béo, nồng
độ insulin hoặc cao như người béo phì hoặc gần bình thường [8], [20].

1.1.5.3. Nồng độ Peptid C
Peptid C là thành phần cầu nối 2 chuỗi A và B của phân tử proinsulin do tụy sản xuất:
Proinsulin Insulin + Peptid C
Nồng độ peptid C giúp đánh giá nồng độ insulin nội sinh.
1.1.5.4. HbA1c
Hemoglobin (Hb) khi kết hợp với glucose một cách bền vững thì được gọi là
HbA1c. Nồng độ HbA1c tỷ lệ thuận với nồng độ glucose huyết nhưng không bị ảnh
hưởng nhất thời của dao động glucose huyết các ngày khác nhau, không bị ảnh
hưởng của vận động đột xuất, của chế độ ăn uống chất đường trong thời gian trước
đó. Đời sống của hồng cầu trung bình là 120 ngày nên nồng độ HbA1c đóng vai trò
như bộ nhớ về nồng độ glucose huyết trong suốt 3 tháng trước đó. Vì vậy nồng độ
HbA1c là một trong các chỉ tiêu quan trọng để kiểm soát tối ưu ĐTĐ type 2. Giá trị
HbA1c ở người bình thường khỏe mạnh < 5,5 % [8].
1.1.5.5. Fructosamin
8
Định lượng tổng thể protein gắn glucose (đặc biệt là albumin). Nồng độ bình
thường là 1-2,5 mmol/l, thay đổi tùy theo phương pháp định lượng. Nồng độ
Fructosamin phản ánh nồng độ glucose máu trung bình trong 2 tuần trước. Xét
nghiệm này có rất nhiều ý nghĩa trong trường hợp người mắc ĐTĐ đang mang thai
[8].
1.1.5.6. Các xét nghiệm miễn dịch-di truyền
- Xét nghiệm di truyền: có thể phát hiện được các kháng nguyên: HLA – DR3,
và/hay HLA-DR4, HLA-DQ, HLA-DRB (14,15), HLA-DR/DQ.
- Yếu tố miễn dịch dịch thể: kháng thể kháng tế bào tiểu đảo (ICA): dấu chỉ điểm
rất quan trọng trong hoạt động miễn dịch của ĐTĐ type 1. Kháng thể kháng insulin
(IAA); kháng thể kháng tyrosin phosphatase IA-2 và IA-2β, kháng thể kháng
glutamic acid decarboxylase (GAD 65 hay GADA 65) [8].
1.1.5.7. Một số xét nghiệm khác về biến chứng hay bệnh phối hợp:
Ceton niệu được chỉ định trong trường hợp ĐTĐ mất bù nặng, nhất là khi nghi
ngờ có nhiễm toan ceton, thường (+) trong hôn mê nhiễm toan ceton ở ĐTĐ type 1

hay ĐTĐ type 2 mất bù nặng do mắc một số bệnh phối hợp. Điện tim, chụp tim phổi,
soi đáy mắt, chụp động mạch võng mạc, siêu âm Doppler hoặc chụp động mạch chi
dưới nếu nghi ngờ có xơ vữa gây hẹp, xét nghiệm chức năng thận. Đo điện cơ đồ
(EMG), trắc nghiệm thăm dò thần kinh tự động ở hệ tim mạch, Holter ECG, Holter
huyết áp 2h [8].
1.1.6. Điều trị đái tháo đường
Mục tiêu điều trị [8]:
• Làm mất triệu chứng, tránh biến chứng lâu dài bằng cách kiểm soát glucose
huyết tốt, với tỷ lệ HbA1c < 7%, kết hợp điều chỉnh rối loạn lipid, protid tốt,
trọng lượng ổn định bình thường và tránh nhiễm ceton, tránh tăng biến chứng
thoái hóa, huyết áp, béo phì.
• Tránh tai biến do điều trị (teo mô mỡ, hạ glucose huyết) và giáo dục bệnh
nhân biết bệnh của họ.
1.1.6.1. Điều trị ĐTĐ type 1 [8]:
Điều trị tổng quát và chiến lược điều trị:
9
 Giáo dục bệnh nhân về bệnh ĐTĐ: giáo dục cho bệnh nhân biết cách dùng
thuốc, điều chỉnh chế độ ăn uống và các tai biến của thuốc nhất là dấu hiệu hạ
glucose huyết để kịp thời xử trí như: dùng đường nhanh hoặc báo cho bác sĩ, chuyên
khoa biết hoặc nhập viện ngay.
 Chế độ ăn uống và vận động: bệnh nhân ĐTĐ type 1 thường là gầy, nên phải
tăng nhu cầu calo hàng ngày. Vận động và tập thể dục vừa phải, đương nhiên phải
phối hợp với insulin. Theo dõi kỹ glucose huyết và cẩn thận liều insulin vì dễ nguy
cơ hạ glucose huyết.
 Điều trị bằng insulin: Insulin do tế bào β đảo Langerhan tiết ra với lượng thấp
và tỷ lệ cao hơn dưới tác nhân kích thích đặc biệt là glucose và một số tác nhân khác
như: đường, một số amino acid, glucagon. Insulin có vai trò quan trọng trong điều trị
ĐTĐ type 1 và ĐTĐ type 2 khi các thuốc chống ĐTĐ tổng hợp không còn hiệu quả.
Khi uống insulin bị thuỷ phân ở đường tiêu hóa và mất tác dụng. Dùng đường tiêm:
tiêm bắp hấp thu nhanh hơn tiêm dưới da, khi thật khẩn cấp có thể tiêm tĩnh mạch,

nhưng chỉ có insulin nhanh là có thể tiêm tĩnh mạch, còn các loại trung gian, chậm,
kẽm thì không dùng đường tiêm tĩnh mạch. Gan và thận là 2 cơ quan chính đào thải
insulin ra khỏi vòng tuần hoàn. Với insulin nội sinh, gan là cơ quan đào thải chính
(60%), còn insulin ngoại sinh được đào thải chủ yếu qua thận (60%). Thời gian bán
thải ngắn (3-5 phút) [43]. Các chế phẩm insulin (phụ lục - bảng 1.3).
Các tác dụng không mong muốn của insulin như hạ glucose huyết, dị ứng insulin,
đề kháng insulin, loạn dưỡng mô mỡ tại chỗ tiêm, tăng glucose huyết mâu thuẫn
(hiệu ứng Somogyi: quá liều insulin làm hạ glucose huyết), gây kích thích các
hormone làm tăng glucose huyết (catecholamine, cortisol, glucagons) càng làm nặng
thêm các biến chứng, phù (do giữ muối, nước) [8].
 Thuốc ức chế miễn dịch: Thuốc ức chế miễn dịch trong điều trị ĐTĐ type 1
ở giai đoạn sớm là một tiến bộ. Mặc dù có vài trường hợp khỏi bệnh hoặc giảm nhu
cầu insulin, phần lớn bệnh nhân biểu hiện không dung nạp đường. Loại ức chế miễn
dịch đặc hiệu nhất là kháng thể đơn dòng, chống trên sự sản xuất tế bào T đặc hiệu.
Một vài thuốc nhằm ức chế miễn dịch như: Probucol có xu hướng làm mất gốc tự do
10
và nicotinamid ức chế tổng hợp poly ADP ribose (một loại men phục hồi sự tổn
thương NAD) nhằm làm suy yếu tế bào cung cấp NAD [8].
 Ghép tụy
1.1.6.2. Điều trị ĐTĐ type 2 [8]
Đối với ĐTĐ type 2, đặc biệt là người trẻ tuổi, điều chỉnh chế độ ăn uống và vận
động thể lực là lựa chọn đầu tiên. Ở bệnh nhân có glucose máu tăng nhẹ < 200 mg/dl
và HbA1c < 8,5%, nếu vận động và điều chỉnh chế độ ăn uống không cải thiện được
glucose huyết tốt thì mới sử dụng thuốc hạ glucose huyết.
Chế độ ăn uống: giảm calo ở người béo phì (20 kcalo/kg/ngày) duy trì calo ở
bệnh nhân có trọng lượng trung bình (30 kcalo/kg/ngày), tăng calo ở bệnh nhân gầy
(40 kcalo/kg/ngày). Tôn trọng cân bằng chế độ ăn giữa 3 loại thức ăn: Glucid (50-
55%), Lipid (30-35%), Protid (15-20%).
Vận động, tập thể dục nhằm: giảm cân, cải thiện được glucose huyết vì vận động
thể lực làm giảm đề kháng insulin, tăng tính nhạy cảm insulin ngoại biên, tăng HDL-

C. Tác dụng có lợi trên tim mạch, tăng khả năng tối đa sử dụng oxy, làm chậm lại
nhịp tim lúc nghỉ ngơi và lúc gắng sức, giảm vừa phải huyết áp.
Thuốc hạ glucose huyết dùng bằng đường uống
 Nhóm Sulfonylureas: Các sulfonylureas có 2 thế hệ:
+ Thế hệ I: Tolbutamid, Clopropamid, Tolazamid, Acetohexamid.
+ Thế hệ II: Glyburid, glipizid, gliclazid…có tác dụng mạnh hơn thế hệ I.
Tác dụng chính của nhóm sulfonylureas là kích thích trực tiếp tế bào β của tiểu đảo
Langerhans tăng sản xuất insulin. Tác dụng này là do sulfonylureas làm đóng kênh -
K
+
- ATP của tế bào β tụy, vì vậy làm mất khả năng phân cực của tế bào. Kết quả là
tăng Ca
2+
vào tế bào β tụy làm cho các hạt chứa insulin chuyển động về phía bề mặt tế
bào và làm tăng giải phóng insulin ra khỏi tế bào β tụy. Ngoài ra, sulfonylureas còn
ức chế nhẹ sự bài tiết glucagon, làm tăng nồng độ insulin bằng cách làm giảm thải trừ
hormone ở gan. Nó cũng có tác dụng làm tăng số lượng các receptor của insulin ở các
tế bào, đặc biệt là các tế bào mỡ, hồng cầu, bạch cầu đơn nhân, do đó càng làm tăng
thêm tác dụng của insulin [1], [38].
 Nhóm Meglitinides:
11
Meglitinides là nhóm thuốc mới điều trị ĐTĐ có cơ chế tương tự nhóm
sulfonylureas: kích thích bài tiết insulin thông qua cơ chế làm đóng kênh K
+
- ATP
của tế bào β tụy. Repaglinide là một thuốc đầu tiên của nhóm, là dẫn xuất của acid
benzoic, có cấu trúc hoàn toàn khác với cấu trúc của sulfonylureas và được sử dụng
trên lâm sàng vào năm 1998. Repaglinide hấp thu rất nhanh qua đường tiêu hóa, đạt
được nồng độ đỉnh trong huyết tương khoảng 1h sau khi uống và duy trì tác dụng
trong khoảng 5-8h. Đào thải chủ yếu ở gan thông qua hệ CYP3A4, thời gian bán thải

khoảng 1h. Do tác dụng nhanh nên thuốc hay được dùng để kiểm soát glucose huyết
sau bữa ăn. Tác dụng không mong muốn chủ yếu của thuốc là hạ glucose huyết. Nên
thận trọng với những bệnh nhân có rối loạn chức năng gan, thận. Có thể dùng đơn
độc hoặc phối hợp với nhóm Biguanides. Do không có S trong phân tử nên có thể
dùng Repaglinide cho bệnh nhân ĐTĐ type 2 dị ứng với S hoặc Sulfonylureas [1],
[38].
 Nhóm Nateglinide:
Nateglinide (Starvix), một dẫn chất của D- phenylalanine, là thuốc chữa ĐTĐ
đường uống mới nhất hiện nay, tác dụng theo cơ chế kích thích bài tiết insulin.
Nateglinide kích thích bài tiết insulin nhanh hơn nhưng thời gian duy trì sự tiết lại
ngắn hơn các thuốc chữa ĐTĐ đường uống khác. Nateglinide ít gây tác dụng không
mong muốn hạ glucose huyết hơn các thuốc ĐTĐ đường uống khác bao gồm cả
Repaglinide, có thể dùng một mình hoặc phối hợp với các thuốc chữa ĐTĐ đường
uống không theo cơ chế kích thích tiết insulin khác (như Metformin) đều cho hiệu
quả tốt. Tác dụng nhẹ hơn sulfonulureas, giảm huyết sắc tố A1C 1-1,5% [1], [33],
[38].
 Nhóm Biguanid: Metformin, phenformin, buformin.
Biguanid không có tác dụng tăng tiết insulin ngay cả dùng liều cao, không có tác
dụng kích thích bài tiết glucagon, cortisol, hormone tăng trưởng, somatostatin. Tác
dụng làm giảm nồng độ glucose huyết của biguanid là do giảm sản xuất glucose ở
gan, tăng phân hủy glucose ở cơ và mô mỡ và giảm hấp thu glucose từ ruột [1], [38].
Do có nhiều tác dụng phụ và đặc biệt nhiễm toan acid lactic nên ngày nay các
biguanid được sử dụng rất hạn chế, Metformin là thuốc duy nhất trong nhóm được
12
chỉ định rộng rãi, là thuốc hàng đầu trong điều trị ĐTĐ type 2 thể béo phì. Khả năng
gây toan acid lactic của Metformin chỉ bằng 1/10 khả năng gây toan lactic của
phenformin [12].
 Các chất ức chế
α
- glucosidase

Các polysaccharide và disaccarid trước khi hấp thu phải được cắt thành các
monosaccarid nhờ enzyme α- amylase dịch tụy và α- glucosidase gắn vào diềm bàn
chải của tế bào lòng ruột. Các chất ức chế α-glucosidase, đại diện là Acarbose và
Miglitol, có tác dụng ức chế cạnh tranh α- glucosidase do đó làm giảm sự tạo thành
các monosaccarid vì vậy làm giảm tốc độ hấp thu monosaccarid từ ruột vào máu. Các
chất ức chế α- glucosidase không có tác dụng kích thích tăng tiết insulin nên không
làm hạ glucose huyết. Thuốc được sử dụng trong cả ĐTĐ type 1 và type 2, kết hợp
chế độ ăn kiêng và có thể kết hợp với các thuốc điều trị ĐTĐ đường uống khác, giảm
huyết sắc tố A1C 0,5-0,8% hay gây rối loạn tiêu hóa [1], [34], [38].
 Nhóm Thiazolidinedione: Rosiglitazon, Pioglitation, Ciglitatio
vàTroglitation.
Các thuốc này có tác dụng làm giảm tính kháng insulin, tăng nhạy cảm của
insulin ở mô đích, tăng gia nhập glucose vào tế bào cơ và mô mỡ bằng cách tăng tổng
hợp và hoán đổi vị trí của hệ thống vận chuyển glucose, đồng thời làm tăng chuyển
hóa glucose ở các mô cơ và mô mỡ, do đó được sử dụng trong điều trị ĐTĐ. Có thể
dùng kết hợp với Insulin và các thuốc chống ĐTĐ uống khác.
Thiazolidinedions được ADA duyệt năm 1999, có hiệu quả trung bình, giảm
huyết sắc tố A1C 0,8-1%, thường dùng kết hợp. Tác dụng không mong muốn hay gặp
của thiolidinediones là gây phù nề, có thể tăng nguy cơ suy tim, gây thiếu máu. Trong
số 4 thuốc trên thì Troglitation bị hạn chế sử dụng hơn do nghi ngờ có độc tính trên
gan [1], [34], [38].
 Các nhóm thuốc khác
 Chất đồng vận amylin: (Pramlintide) được ADA chấp nhận 2005, là kích thích
tố do tế bào bêta của tuyến tụy tiết ra có tác dụng bổ túc cho insulin. Amylin giảm co
bóp dạ dày, ức chế tiết glucagon do đó giảm sự sản xuất đường của gan, giảm cảm
13
giác đói, tăng cảm giác no. Pramlintide là chất đồng vận của amylin, tiêm dưới da,
bắt đầu bằng 60 mcg 2 lần mỗi ngày vào bữa ăn ở người đang điều trị bằng insulin,
giảm huyết sắc tố A1C 0.6%. Khi thêm pramlintide, cần giảm 50% liều insulin rồi
điều chỉnh lên. Tác dụng phụ là buồn nôn, hạ đường huyết [2], [33], [34].

 Chất đồng vận GLP-1: Exenatide (Byetta) được ADA chấp nhận năm 2005.
Glucagon Like Peptide-1 kích thích sự tiết insulin từ tụy tạng do tác động của
glucose, giảm co bóp dạ dày, ức chế tiết glucagon và giảm hấp thu thức ăn. GLP-1 có
thời gian bán thải ngắn từ 1-2 phút vì bị phân hủy bởi men DDP-IV. Exendin-4 có
cấu trúc phân tử gần giống GLP-1 và không bị phân hóa bởi men DDP-IV. Exenatide
là chất tổng hợp của exendin-4, kết hợp với thụ thể của GLP-1, tăng tiết insulin dưới
tác động của glucose, giảm sự bóp của dạ dày, giảm glucagon, giảm cân. Tác dụng
giảm huyết sắc tố A1C 0.6% nhẹ. Exenatide tiêm dưới da 5-10 mcg 2 lần mỗi ngày,
trước bữa ăn sáng và tối, có thể kết hợp với sulfonylureas, metformin hoặc glitazone
nhưng không dùng chung với insulin [2], [33], [34].
 Nhóm gliptins ức chế men dipeptidyl peptidase IV (DDP-IV), kéo dài tác dụng
của glucagon like peptide nên có lợi trong điều trị ĐTĐ type 2. Các gliptins gồm
sitagliptin (Januvia được duyệt 2006) và vildagliptin (galvus) có tác dụng nhẹ, giảm
huyết sắc tố A1C 0.5-0.9%, giảm cân nặng, có thể kết hợp với metformin hoặc
thiazolidinediones.
Để so sánh các thuốc chữa ĐTĐ cũ với các thuốc mới, Shari Bolen và cộng sự
phân tích 216 công trình nghiên cứu và 2 bài tổng luận (không bao gồm gliptin,
pramlintide, exenatide, và insulin hít) đã kết luận rằng các thuốc chữa ĐTĐ mới
không hơn các thuốc cũ. Các tác giả cho thấy rằng metformin và sulfonylurea vẫn có
tác dụng tốt hơn các thuốc khác, ít tác dụng phụ hơn, an toàn hơn vì đã được khảo sát
kỹ, giá thành cũng rẻ hơn. Thiazolidinediones tuy ít gây hạ glucose huyết, có lợi điểm
nhỏ là tăng HDL cholesterol nhưng hiệu quả không bằng các thuốc cũ, lại tăng LDL
cholesterol, tăng trọng lượng cơ thể và tăng nguy cơ suy tim. Metformin có lợi hơn
sulfonylureas vì ít gây hạ glucose huyết, lại giảm LDL cholesterol, biến chứng toan
acid lactic trong thực tế rất ít xảy ra [33], [34].
14
Nghiên cứu của David M. Nathan và Shari Bolen cùng cho thấy các thuốc
chữa ĐTĐ mới không hơn các thuốc cũ, giảm glucose ít hơn 3 lọai thuốc đã được
dùng từ trên 50 năm là insulin, sulfonylureas và biguanides; các thuốc mới đắt tiền
hơn và nhiều tác dụng phụ hơn. D.M. Nathan cho rằng Cơ Quan Quản Trị thuốc

Thực phẩm đã duyệt sitagliptin quá nhanh, dựa trên một nghiên cứu gồm 392 bệnh
nhân theo dõi trong 18 tuần; tuy sitagliptin tỏ ra an toàn, sự ức chế men DDP-IV
có thể ảnh hưởng tới sự tổng hợp các protein khác nên chưa biết rõ hậu quả lâu
dài. Trong thực tế sự quan tâm chăm sóc của thầy thuốc giúp cho bệnh nhân hiểu biết
về bệnh của mình để hợp tác với điều trị là biện pháp cần thiết và có hiệu quả nhất
[33], [34].
1.1.6.3. Các thuốc có nguồn gốc dược liệu
Biểu hiện chủ yếu của đái tháo đường người xưa gọi là “tam đa, nhất thiểu”,
nghĩa là ăn nhiều, uống nhiều, đái nhiều và sút cân nhanh. Về trị liệu, cổ nhân thường
lấy biện chứng “tam tiêu” làm cơ sở, nghĩa là phân chia thành 3 thể: thượng tiêu
(phần trên cơ thể, gồm tâm và phế), trung tiêu (phần giữa cơ thể, gồm tỳ và vị) và hạ
tiêu (phần dưới của cơ thể, gồm can, thận, tiểu trường, đại trường và bàng quang).
Nguyên nhân và cơ chế sinh bệnh: Theo cổ nhân, tiêu khát phát sinh chủ yếu do
các nguyên nhân như bẩm thụ tiên thiên bất túc, ẩm thực bất điều (ăn uống bất hợp
lý), tình chí thất điều (yếu tố tâm thần kinh), ngoại cảm lục dâm (yếu tố môi trường,
nhiễm khuẩn), cửu phục đan dược (dùng thuốc bất hợp lý), trường kỳ ẩm tửu, phòng
lao bất điều (tửu sắc và lao lực quá độ)... Các nguyên nhân này tác động trực tiếp
hoặc gián tiếp làm rối loạn công năng các tạng phủ, trong đó đặc biệt là ba tạng tỳ,
phế và thận, từ đó mà phát sinh tiêu khát.
Nguyên tắc trị liệu: dưỡng âm thanh nhiệt, sinh tân dịch là cơ sở nhưng trên lâm
sàng, hội chứng của bệnh ĐTĐ có khi thiên về khát nhiều, thiên về đói nhiều, tiểu
nhiều nên cách chữa còn tùy theo chứng mà có trọng điểm gia giảm, vì thận là nguồn
gốc của âm dịch và là nơi tàng trữ tinh vi của ngũ cốc nên vẫn lấy bổ thận âm làm
chính [14].
Theo kinh nghiệm dân gian, 1 số thuốc đã được sử dụng để điều trị ĐTĐ như lá
ổi, rễ cây dâm bụt, rễ cây dâu tằm, mướp đắng, thiên hoa phấn, củ mài, hoàng liên...
15
sắc uống; dùng dưa hấu, cà rốt, lê, dưa chuột, bí đao, mướp đắng... ép lấy nước uống
hằng ngày; dùng con gián hoặc cương tàm sao vàng tán bột uống.
Theo thống kê của Đặng Thị Phương Nga, trên thế giới có khoảng 198 loài thuộc

171 chi, 79 họ được nhắc tới hoặc được nghiên cứu chữa ĐTĐ, trong đó các họ có
nhiều loài nhất là: họ Đậu (Fabaceae, 27 loài), họ Bầu bí (Cucurbitaceae, 14 loài), họ
Cúc (Asteraceae, 14 loài), họ Sim (Myrtaceae, 7 loài) [11]. Danh mục một số cây
thuốc được nghiên cứu trên thế giới và có tác dụng hạ đường huyết: xem phụ lục 4-
bảng 4.
Ở Việt Nam, đã có một số nghiên cứu xác định hoạt chất có tác dụng hạ glucose
huyết được thực hiện như:
- Năm 2001, Phạm Văn Thanh và cộng sự đã tìm ra được hoạt chất glycoside có
trong cây Mướp đắng (Momordica charantia) có tác dụng hạ glucose huyết mạnh
[15].
- Năm 2003, Nguyễn Thị Bích Ngọc đã chứng minh được hoạt chất polyphenol có
trong lá cây Chè (Camellia sinensis O.) có tác dụng hạn chế tăng glucose huyết [16].
- Năm 2005, Đỗ Thị Phương đã chứng minh hoạt chất Steviosid có trong lá loài Cỏ
ngọt (Stevia rebaudiana) trồng ở Việt Nam có tác dụng hạ glucose huyết mạnh [17].
- Năm 2008, Nguyễn Thị Thuý Phượng đã chứng minh được cây Ráng seo gà nửa
lông chim (Pteris semipinata L.) ở Việt Nam có tác dụng hạ glucose huyết trên mô
hình chuột ĐTĐ bằng STZ , và không có tác dụng hạ glucose huyết trên chuột bình
thường [20].
- Ngoài ra ở Việt Nam còn có nhiều nghiên cứu mới được thực hiện và phát hiện
thêm được nhiều loài mới có tác dụng hạ glucose huyết như: cây dây thìa canh [18],
cây bằng lăng nước [19], cây dừa cạn, hoài sơn…
1.2. CHÓP MAU VIỆT
1.2.1. Đặc điểm và tác dụng của các cây thuộc chi Salacia
Rễ Salacia đã được sử dụng trong y học Ayurvedic cho người bệnh tiểu đường
và béo phì từ xưa và được sử dụng rộng rãi ở Nhật, Mỹ và một số nước khác như
thực phẩm bổ sung hay thực phẩm chức năng cho người bị ĐTĐ và béo phì. Những
nghiên cứu dược lý gần đây đã chứng minh rễ Salacia điều hoà nhiều đích: PPARs,
16
Angiotensin II, alpha-glucosidase, aldose reductase và lipase tụy. Những tác dụng đa
dạng này có thể góp phần cho rễ Salacia có tác dụng tốt đến sự giảm của bệnh ĐTĐ

type 2 và tăng huyết áp liên quan đến béo phì và lipid máu cao [36]. Trong những
năm gần đây loài Salacia chinensis có nguồn gốc từ Thái Lan đã được nghiên cứu về
hoá học và hoạt tính sinh học. Rễ của cây Salacia chinensis được dùng để điều trị
ĐTĐ, lợi kinh, trị kinh nguyệt đau, chứa dulcitol chống bướu [4]. Bằng phương pháp
sắc ký cột cặn dịch chiết n-hexan (6,81 g) trên cột silicagel với dung môi rửa giải là
hỗn hợp n-hexan/ethyl acetate theo tỷ lệ tăng dần lượng ethyl acetate (0-100%), Trần
Thị Minh, Nguyễn Thị Hoàng Anh, Vũ Đào Thắng, Trần Văn Sung đã phân lập và
nhận dạng được 3 chất triterpen từ cặn dịch chiết n-hexan của cành cây Salacia
chinensis là: 29-nor-21- αH-hopan-3,22-dion; 21-αH-hop-22(29)-en-3β,30-diol; và
20(29)-lupen-3,28-diol, có tên là Betulin. Betulin là một triterpen có mặt trong nhiều
loài thực vật thuộc các họ khác nhau. Betulin thể hiện hoạt tính gây độc tế bào trên 2
dòng Hela và Hep-2 cùng với giá trị IC
50
là 40 µg/ml. Betulin cũng thể hiện hoạt tính
chống HIV với giá trị IC
50
là 6,1 µg/ml. Các nghiên cứu của Miura còn cho thấy
Betulin có tác dụng bảo vệ gan và làm giảm khả năng gây độc của CdCl
2
ở nồng độ
thấp 0,1 µg/ml. Cơ chế có thể là do Betulin thúc đẩy sự tổng hợp các protein có tác
dụng bảo vệ các tế bào gan khỏi ảnh hưởng của CdCl
2
. Đây là lần đầu tiên 3 triterpen
khung hopan và lupan được phân lập từ loài cây này [5].
Vài báo cáo từ những nghiên cứu trên động vật miêu tả tác dụng hạ glucose
huyết của loài Salacia, bao gồm: Salacia oblonga (Augusti và cộng sự, 1995;
Krishnakumar và cộng sự, 2000; Matsuura và cộng sự, 2004); Salacia reticulate
(Karunanayake và cộng sự, 1984; Sirasinghe và cộng sự, 1990; Shimoda và cộng sự,
1998; Kumara và cộng sự, 2005). Salacia prinoides, Salacia chinensis và Salacia

macrosperma (Venkateswartu và cộng sự, 1993). Tác dụng hạ glucose huyết sâu hơn
của chế phẩm thảo dược chứa Salacia cũng đã được báo cáo (Kajimoto và cộng sự,
2000; Collene và cộng sự, 2005; Heacock và cộng sự, 2005; Jayawardena và cộng sự,
2005). Vài nghiên cứu độc tính cũng chỉ ra tác dụng phụ tối thiểu lâu dài của thảo
dược trên loài gặm nhấm [36].
17