Nghiên cứu lịch dùng vacxin cúm h5n1 cho ngan pháp thương phẩm tại trung tâm nghiên cứu gia cầm thuỵ phương

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I
------------------

KHU T TH TUYÊN

NGHIÊN C U L CH DÙNG VACXIN CÚM H5N1 CHO
NGAN PHÁP THƯƠNG PH M T I TRUNG TÂM NGHIÊN
C U GIA C M TH Y PHƯƠNG

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành : THÚ Y
Mã s

: 60.62.50

Ngư i hư ng d n khoa h c: TS. NGUY N TH NGA

HÀ N I - 2010


L I CAM ðOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a riêng tơi. Các s
li u, k t qu nêu trong lu n văn là trung th c và chưa t ng ñư c ai cơng b
trong b t kì cơng trình nào khác.
Tơi xin cam đoan r ng các thơng tin trích d n trong lu n văn ñ u ñã
ñư c ch rõ ngu n g c. M i s giúp ñ ñã ñư c c m ơn.
Tác gi lu n văn

Khu t Th Tuyên

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........i


L I C M ƠN
ð hoàn thành b n lu n văn này, ngoài s c g ng n l c c a b n thân,
tơi ln nh n đư c s giúp ñ , t o ñi u ki n c a các ñơn v t p th :
Ban giám hi u, Vi n ñào t o sau ñ i h c, Ban ch nhi m khoa Thú y,
b môn Vi sinh v t - truy n nhi m - Trư ng đ i h c Nơng nghi p Hà N i.
Ban giám ñ c Trung tâm nghiên c u gia c m Th y Phương, Ban lãnh
ñ o Tr m nghiên c u gia c m C m Bình.
B mơn virus - Trung tâm ch n đốn thú y TW - C c thú y
ð c bi t là s ch b o, giúp đ t n tình c a các th y cô hư ng d n và
giúp ñ khoa h c: + TS Nguy n Th Nga -Trư ng phòng thú y - Trung tâm
nghiên c u gia c m Th y Phương- Vi n Chăn Nuôi
+ TS Tr n Th Lan Hương - Gi ng viên b môn Vi sinh
v t - truy n nhi m Trư ng ð i H c Nông nghi p Hà N i.
Tơi cũng nh n đư c s h p tác giúp ñ c a, các anh ch ñ ng nghi p
trong Tr m nghiên c u gia c m C m Bình.
Nhân d p này, cho phép tơi đư c bày t lịng kính tr ng và bi t ơn sâu
s c v nh ng quan tâm giúp đ q báu đó.
Tơi xin chân thành c m ơn b n bè, ñ ng nghi p và ngư i thân, nh ng
ngư i ñã ñ ng viên, t o đi u ki n giúp đ tơi hồn thành cơng trình nghiên
c u này.
Xin chân thành c m ơn!
Hà N i, tháng 11 năm 2010
Tác gi lu n văn

Khu t Th Tuyên

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........ii


M CL C
L i cam ñoan

Error! Bookmark not defined.

L i cám ơn

Error! Bookmark not defined.

M cl c

Error! Bookmark not defined.

Danh m c các b ng

Error! Bookmark not defined.

Danh m c hình

Error! Bookmark not defined.

1. M

ð U ...................................................................................................i

1.1. Tính c p thi t c a ñ tài ........................................................................1
1.2. V i m c tiêu ñ tài:...............................................................................2

2. T NG QUAN TÀI LI U .........................................................................3
2.1. B nh cúm gia c m ................................................................................3
2.2. L ch s b nh cúm gia c m và tình hình d ch cúm gia c m. ...................3
2.2.1 L ch s b nh cúm gia c m................................................................3
2.2.2 Tình hình d ch cúm gia c m trên th gi i .........................................5
2.2.3 Tình hình d ch cúm gia c m Vi t Nam ..........................................6
2.3. ð c ñi m sinh h c c a virus cúm týp A. ...............................................8
2.3.1 ð c ñi m v hình thái và c u trúc ....................................................8
2.3.2. ð c tính kháng nguyên c a virus cúm týp A ................................. 12
2.3.3. Thành ph n hóa h c và s c kháng c a virus.................................. 14
2.3.4. Quá trình nhân lên c a virus.......................................................... 15
2.3.5. ð c l c c a virus .......................................................................... 16
2.4. D ch t h c b nh cúm gia c m ............................................................ 18
2.5. Tri u ch ng lâm sàng c a b nh cúm gia c m. ..................................... 20
2.5.1 Tri u ch ng lâm sàng đi n hình c a b nh cúm gia c m ch ng ñ c
l c cao (HPAI) ........................................................................................ 20
2.5.2 Tri u ch ng lâm sàng đi n hình c a b nh cúm gia c m ch ng ñ c
l c th p (LPAI) ....................................................................................... 21
2.6. B nh tích............................................................................................. 21

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........iii


2.7 Ch n đốn b nh cúm gia c m .............................................................. 22
2.8. Mi n d ch cúm gia c m....................................................................... 24
2.8.1 Mi n d ch khơng đ c hi u .............................................................. 26
2.8.2. Mi n d ch ñ c hi u........................................................................ 26
2.8.3. M t s phương pháp ñánh giá ñáp ng mi n d ch cúm gia c m .... 28
2.9. Vacxin................................................................................................. 28
2.9.1. S c n thi t c a tiêm vacxin phòng b nh cúm gia c m................. 28

2.9.2 Vacxin vơ ho t đ ng ch ng: ........................................................... 30
2.9.3 Vacxin vô ho t d ch ng: ................................................................ 30
2.9.4 Vacxin tái t h p: .......................................................................... 30
3. ð I TƯ NG, N I DUNG, NGUYÊN LI U VÀ.................................. 35
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U .............................................................. 35
3.1. ð i tư ng............................................................................................ 35
3.2. N i dung nghiên c u........................................................................... 35
3.2.1. Xác ñ nh kháng th cúm gia c m ch ñ ng
th ñ ng

ñàn ngan Pháp m và

đàn ngan con ni t i Trung tâm nghiên c u gia c m Thu

Phương. .................................................................................................. 35
3.2.2. Xác ñ nh th i ñi m thích h p ñ s d ng li u vacxin cúm H5N1 l n
1 cho ngan con. ....................................................................................... 35
3.2.3. Xác ñ nh hàm lư ng kháng th c a ñàn ngan con sau khi s d ng
vacxin cúm H5N1 l n 2. ......................................................................... 35
3.2.4. Xác ñ nh hi u l c c a vacxin cúm H5N1 trên đàn ngan b ng phương
pháp cơng cư ng ñ c. ............................................................................. 35
3.2.5. Khuy n cáo l ch dùng vacxin H5N1 phòng b nh cúm cho ngan
Pháp thương ph m. ................................................................................. 35
3.3. Nguyên li u ........................................................................................ 36
3.4. Phương pháp nghiên c u..................................................................... 36
3.4.1 B trí thí nghi m ............................................................................ 36

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........iv

3.4.2. Phương pháp l y máu ngan con:.................................................... 38
3.4.3. Phương pháp làm ph n ng HA .................................................... 38
3.4.4. Phương pháp làm ph n ng ngăn tr ngưng k t h ng c u gà (Ph n
ng HI) ................................................................................................... 40
3.4.5. X lý s li u.................................................................................. 42
4. K T QU VÀ TH O LU N................................................................. 43
4.1. K t qu ki m tra kháng th cúm gia c m ch ñ ng ngan m và th đ ng
ngan con ni t i Trung tâm nghiên c u gia c m Thu Phương...................... 43
4.1.1. Tương quan gi a hàm lư ng kháng th cúm gia c m ch ñ ng
ngan m và th ñ ng

ngan con............................................................. 43

4.1.2. Di n bi n kháng th th ñ ng

ngan con...................................... 47

4.2 Xác ñ nh th i ñi m thích h p đ s d ng li u vacxin cúm H5N1 l n 1
cho ngan con.............................................................................................. 54
4.3. K t qu xác ñ nh lư ng kháng th c a ñàn ngan con sau khi s d ng
vacxin cúm gia c m H5N1 l n 2. ............................................................... 62
4.4. K t qu xác ñ nh hi u l c c a vacxin cúm H5N1 trên ñàn ngan b ng
phương pháp cơng cư ng đ c .................................................................... 68
4.5. Khuy n cáo l ch dùng vacxin H5N1 phòng b nh cúm cho ngan thương
ph m.......................................................................................................... 77
5 K T LU N VÀ ð NGH ...................................................................... 78
5.1. K t lu n .............................................................................................. 78
5.2 ð ngh ................................................................................................ 79

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........v

DANH M C CÁC CH

VI T T T

AI

: Avian influenza

Cs

: C ng s

OIE

: Office internation des epizooties

FAO

: Food and Agriculture Organization

HA

: Haemagglutination

HI

: Haemagglutination Inhibition

HPAI

: Highly Pathogenic Avian Influenza

IL

: Interleukin

KT

: Kháng th

LPAI

: Low Pathogenic Avian Influenza

MDCK

: Madin – Darby Canine Kidney Cell

NXB

: Nhà xu t b n

Pp

: page paper

ARN

: axit ribonucleic

TCID50

: 50 percent tissue culture infective dose

TN

: Thí nghi m

Tr

: Trang

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........vi


DANH M C CÁC B NG
STT
4.1

Tên b ng

Tương quan gi a hàm lư ng kháng th cúm gia c m ngan m và
kháng th th

4.2

Trang

ngan con

Di n bi n hàm lư ng kháng th th ñ ng cúm gia c m

46
ñàn

ngan con n t tr ng c a ngan m có HI bình qn = 6,43 log2 và
49

6,1 log2
4.3

Di n bi n hàm lư ng kháng th th ñ ng cúm gia c m

ñàn

ngan con n t tr ng c a ngan m có HI bình qn = 5,73 log2 và
51

5,27 log2
4.4

Di n bi n hàm lư ng kháng th th ñ ng cúm gia c m

ñàn

ngan con n t tr ng c a ngan m có HI bình qn = 4,5 log2 và
3,8 log2
4.5

Hi u giá kháng th c a ngan con khi dùng vacxin cúm H5N1 l n
1 (sau khi tiêm vacxin cho ngan m 1 tháng)

4.6

65

Hàm lư ng kháng th c a ngan khi s d ng vacxin cúm H5N1
l n 2 (n t tr ng c a ñàn ngan m sau khi tiêm vacxin 5 tháng)

4.11

64

Hàm lư ng kháng th c a ngan khi s d ng vacxin cúm H5N1
l n 2 (n t tr ng c a ñàn ngan m sau khi tiêm vacxin 3 tháng)

4.10

61

Hàm lư ng kháng th c a ngan khi s d ng vacxin cúm H5N1
l n 2 (n t tr ng c a ñàn ngan m sau khi tiêm vacxin 1 tháng)

4.9

58

Hi u giá kháng th c a ngan con khi dùng vacxin cúm H5N1 l n

1 (sau khi tiêm vacxin cho ngan m 5 tháng)

4.8

55

Hi u giá kháng th c a ngan con khi dùng vacxin cúm H5N1 l n
1 (sau khi tiêm vacxin cho ngan m 3 tháng)

4.7

53

67

K t qu xác ñ nh hi u l c c a vacxin cúm H5N1 trên ñàn ngan
b ng phương pháp cơng cư ng đ c

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........vii

70


4.12

K t qu theo dõi tri u ch ng c a ngan sau khi cơng virus cúm
cư ng đ c

4.13

73

K t qu ki m tra b nh tích đ i th c a ngan sau khi công virus
cúm cư ng ñ c

4.14

76

L ch s d ng vacxin cúm H5N1 cho ñàn ngan thương ph m

77

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........viii


DANH M C HÌNH
STT
2.1

Tên hình

Trang

nh virus dư i kính hi n vi đi n t [60]

8

2.2

Mơ ph ng c u trúc virus cúm [54]

9

2.3

Thơng tin căn b n Trình t Amino acid

v trí chia tách [54]

10

2.4

Thơng tin căn b n cơ ch ch c năng c a Hemagglutinin [54]

10

2.5

C u trúc Haemagglutinin và Neuraminidase [60]

11

2.6

Sơ ñ bi n d ñi m

14

2.7

Sơ ñ s tái t h p gen (shift)

14

2.8

S sao chép và tái t o [60]

16

4.1

Tương quan gi a hàm lư ng kháng th ngan m và ngan con

47

4.2

Di n bi n kháng th th ñ ng

54

4.3

Hi u giá kháng th c a ngan con khi dùng vacxin cúm H5N1 l n

ngan con

1 (n t tr ng c a ngan m sau khi tiêm vacxin 1 tháng)
4.4

Hi u giá kháng th c a ngan con khi dùng vacxin cúm H5N1 l n
1 (n t tr ng c a ngan m sau khi tiêm vacxin 3 tháng)

4.5

56
59

Hi u giá kháng th c a ngan con khi dùng vacxin cúm H5N1 l n
1 (n t tr ng c a ngan m sau khi tiêm vacxin 5 tháng)

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........ix

62


1. M

ð U

1.1. Tính c p thi t c a ñ tài
D ch cúm gia c m do virus cúm A (H5N1) th ñ c l c cao (HPAI) ñã
bùng phát

Vi t Nam cu i năm 2003, m c dù ñã ñư c kh ng ch nhưng d ch

v n x y ra r i rác

m t s t nh. Bi n pháp kh ng ch ñ n 9/2004 là tiêu h y

tồn đàn nhi m b nh và có ti p xúc v i ngu n b nh. Bi n pháp này ñã cho k t
qu t t nhưng t n kém và gây thi t h i kinh t r t l n cho ngư i chăn nuôi.
M t khác trong các

d ch cúm gia c m x y ra g n đây có nhi u

d ch

x y ra trên th y c m (52,7%) và t nhi u đàn khơng tiêm vacxin phịng cúm
gia c m

ngồi dân. ð c bi t có nhi u d ch x y ra

mơ hình chăn ni h n

h p (gà, v t, ngan) và ñư c báo cáo là phát ra trên th y c m trư c sau đó lây
nhi m cho gà.
Trong chăn nuôi gia c m, ngan cũng ñư c nuôi r t ph bi n kh p c
nư c. Do v y n u ngan khơng đư c tiêm phòng vacxin phòng virus cúm gia
c m s có nguy cơ nhi m virus cúm, m c b nh, ch t và lây lan m m b nh cho
các ñ i tư ng gia c m khác cũng như con ngư i. Bi n pháp s d ng vacxin
cúm gia c m là c n thi t ñ h n ch s phát tán m m b nh, gi m s th i virus
ra ngồi mơi trư ng.
Trung tâm nghiên c u gia c m Th y Phương là nơi gi gi ng g c các
dòng ngan Pháp, trư c ñây Trung tâm s d ng vacxin H5N9 phịng cúm gia
c m cho ngan nhưng sau đó vacxin H5N9 khơng đư c nh p gây khó khăn
trong vi c phòng cúm gia c m cho ngan, do v y chưa có vacxin chính th c

nào phịng cúm gia c m dành riêng cho ngan. Do đó, chúng tơi ti n hành
nghiên c u ñ tài “Nghiên c u l ch dùng vacxin cúm H5N1 cho ngan Pháp
thương ph m t i Trung tâm nghiên c u gia c m Th y Phương”

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........1


1.2. V i m c tiêu ñ tài:
+ ðưa ra l ch s d ng vacxin cúm H5N1 phòng b nh cúm gia c m cho
ñàn ngan Pháp thương ph m t i Trung tâm nghiên c u gia c m Th y Phương.
+ An toàn cho ngan c a Trung tâm và gi m chi phí nh p vacxin.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........2


2. T NG QUAN TÀI LI U
2.1. B nh cúm gia c m
B nh cúm gia c m (Avian influenza: AI) là b nh truy n nhi m gây ra
b i virus cúm týp A thu c h Orthomyxoviridae v i nhi u subtýp khác nhau,
Ito, T and Y. Kawaoka, 1998 [48]
Trư c đây b nh cịn đư c g i là b nh d ch t gà (Fowl plague), nhưng
t H i ngh Qu c t l n th nh t v b nh Cúm gia c m t i Beltsville, M ,
năm 1981 ñã thay th tên này b ng tên b nh cúm gia c m th ñ c l c cao
(Highly Pathogenic Avian Influenza-HPAI) ñ ch virus cúm týp A có đ c l c
cao (C c thú y, 2004) [7].
OIE (Office internation des epizooties) x p HPAI vào danh m c 1 trong
15 b nh nguy hi m

ñ ng v t.

B nh cúm gia c m là b nh truy n nhi m nguy hi m, có t c đ lây lan
r t nhanh v i t l ch t cao trong ñàn gia c m nhi m b nh. Virus gây b nh
cúm gia c m ch y u là lo i H5, H7 và H9, gây b nh cho gà, v t, ngan, ng ng,
ngan, các lo i chim. Virus còn gây b nh cho c con ngư i và có th tr thành
đ i d ch, vì th b nh cúm gia c m ñang ngày càng tr nên nguy hi m hơn bao
gi h t (C c thú y, 2005) [8], (Lê Văn Năm, 2004) [20].
2.2. L ch s b nh cúm gia c m và tình hình d ch cúm gia c m.
2.2.1 L ch s b nh cúm gia c m
Trư c ñây r t lâu t năm 412 trư c cơng ngun b nh cúm đã đư c
Hippcrate mô t tuy nhiên t i năm 1680 m t v đ i d ch cúm đư c mơ t k
và ñ n nay ñã x y ra 31 v . Trong hơn 100 năm qua có 4 v đ i d ch cúm x y
ra vào các năm 1889, 1918, 1957, 1968 (C c thú y, 2004) [7].
Năm 1878

Itali ñã x y ra m t b nh gây t vong r t cao

gia c m và

ñư c g i là b nh d ch t gia c m (Fowl plague), b nh l n ñ u tiên ñư c

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........3


Porroncito mơ t và ơng nh n đ nh trong tương lai ñây là m t b nh quan tr ng
và nguy hi m.
ð n năm 1901 Centani và Savunozzi ñã ñ c p ñ n

d ch này và xác

ñ nh đư c căn ngun siêu nh có kh năng qua l c là y u t gây b nh.

Qua m t th i gian r t dài ñ n năm 1955, Achafer ñã xác ñ nh ñư c căn
nguyên gây b nh thu c nhóm virus cúm týp A thông qua kháng nguyên b
m t là H7N1, H7N7 gây ch t nhi u gà, gà tây, chim hoang,

B c M , Nam

M , Châu Phi, Trung C n ðông (theo Ph m S Lăng, 2004) [19]. Năm 1963,
virus cúm týp A ñư c phân l p
vào ñàn gà. T

B c M do loài th y c m di trú d n nh p

năm 1960-1979 b nh ñư c phát hi n

Mexico,…Theo th ng kê c a Alexander thì có các
(1975-1985), Anh (1974), M
(1984). ð c bi t

d ch l n:

Canada,
Australia

(1983-1984), Ireland (1983-1984), Mexico

Hong Kong (1997) virus không ch gây b nh cho gia c m

mà còn lây nhi m và gây t vong cho ngư i.
S lây nhi m lồi chim hoang dã sang gia c m đã có b ng ch ng t
trư c năm 1970 nhưng ch ñư c công nh n khi xác ñ nh ñư c t l nhi m

virus cúm cao

m t s loài th y c m di trú (theo Ph m S Lăng, 2004) [19].

T sau khi phát hi n ra virus cúm týpA các nhà khoa h c th y r ng
virus cúm có

nhi u lồi chim hoang dã và gia c m nuôi nh ng vùng khác

nhau trên th gi i. B nh x y ra nghiêm tr ng nh t v i gia c m thu c subtýp
H5, H7. ð n nay d ch cúm gia c m liên t c bùng n kh p các châu l c trên
th gi i và v i m c ñ nguy hi m c a nó t đó thúc đ y các nhà khoa h c t
ch c các h i th o chuyên ñ v b nh cúm gia c m. H i th o l n ñ u tiên vào
năm 1981 t i Beltsville (M ), l n th hai t i Athen năm 1986, l n th ba t i
Madison WI vào 1992, l n th tư t i Athen năm 1997 và l n th năm năm
2003 cũng t i Athen.
T đó t i nay trong các v d ch t b nh cúm gia c m luôn là m t trong

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........4


nh ng n i dung ñư c coi tr ng và ñư c liên t c t ch c

nhi u nơi trên th

gi i. ði u đó cho th y b nh cúm gia c m ngày càng tr nên nguy hi m và gây
nhi u thi t h i v m t kinh t cho ngành chăn nuôi gia c m trên ph m vi toàn
c u. ð c bi t và nguy hi m hơn khi virus cúm gia c m vư t ‘rào c n v lồi’
thích nghi gây b nh trên ngư i v i t l t vong cao.
2.2.2 Tình hình d ch cúm gia c m trên th gi i

các nư c Châu Á theo ñánh giá c a các t ch c qu c t thì trong tháng
12/2003 và tháng 01/2004 d ch cúm gà ñã gây ra ñ i d ch

11 nư c và vùng

lãnh th bao g m: Hàn Qu c, Nh t B n, Thái Lan, Lào, Campuchia, Vi t
Nam, Indonexia, Trung Qu c, H ng Kong, ðài Loan, Pakistan mà tác nhân
gây b nh là virus cúm A.
Hàn Qu c: D ch cúm gia c m x y ra t 12/12/2003 ñ n 24/3/2004 do
virus H5N1 gây ra và t ng s gia c m b tiêu hu là hơn 400 nghìn con và 1
d ch do H5N2 gây ra vào 10/12/2004.
Nh t B n: d ch cúm gia c m x y ra t 27/1/2004 ñ n 5/3/2004 do virus
H5N1 gây nên.
Thái Lan: ð t 1 d ch cúm gia c m x y ra t 23/1/2004 ñ n gi a tháng
3/2004

11 t nh thành, v i t ng s gia c m b tiêu hu kho ng 30 tri u con;

ñ t d ch th 2 tái bùng phát t 3/7/2004 nguyên nhân do virus H5N1.
Trung Qu c: virus H5N1 xu t hi n t 27/1/2004
sang 15 t nh khác ñ c bi t

Qu ng Tây sau ñó lan

các t nh biên gi i v i Vi t Nam đ u có d ch.

Indonesia: D ch cúm xu t hi n ñ u tiên vào tháng 1/2004 – 11/2004
16/33 t nh thành; d ch xu t hi n tr l i vào 23/3/2005 do virus H5N1.
Gi a năm 2005 d ch cúm gia c m do H5N1 b t ñ u xu t hi n t i
Kazakhstan, Nga r i nhanh chóng lan r ng sang các nư c khác

khu v c

Châu Âu như: Rumani, Hylap, Th Nhĩ Kỳ, Azerbaijan, r i sang Châu Phi,
các nư c khác thu c Châu Á như vùng V nh, Trung Qu c và Iraq.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........5


ð n ngày 02 tháng 08 năm 2006 ch ng virus đ c l c cao H5N1 đã có
m t t i 51 qu c gia và vùng lãnh th trên h u kh p các châu l c, t p trung ch
y u

Châu Á và Châu Âu. Trong m y năm g n ñây d ch cúm v n x y ra l t

kh p nơi trên th gi i dù không gây thành d ch l n nhưng v n gây nh hư ng
l n t i kinh t và chăn ni gia c m trên tồn th gi i ñ c bi t
các nư c ñang phát tri n như

châu Á, châu Phi.

2.2.3 Tình hình d ch cúm gia c m
D ch cúm gia c m

các khu v c,

Vi t Nam

nư c ta đư c thơng báo ñ u tiên vào cu i tháng 12

năm 2003. ð n nay ñã dư c ghi nh n x y ra

4 đ t chính sau.

- ð t 1: 12/2003 - 30/3/04 : D ch x y ra

2574 xã phư ng thu c 381

huy n th tr n, c a 57/61 t nh- thành ph c a Vi t Nam. M c b nh và tiêu hu
43,9 tri u con (gà: 30,4 tri u ; thu c m: 13,5 tri u); 14,76 tri u chim cút và
chim khác
- ð t 2: T 4/2004 - 11/2004. B nh xu t hi n

46 xã phư ng t i 32

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........6


huy n, th xã, thu c 17 t nh.
Th i gian cao ñi m nh t là tháng 7, sau ñó gi m d n, ñ n tháng 11 c
nư c ch có 1 đi m phát d ch.
T ng s gia c m b tiêu h y: 84.000 con (56.000 gà, hơn 8.000 v t).
- ð t 3: T 12/2004 - 6/2005. B nh xu t hi n

670 xã t i 182 huy n

thu c 36 t nh thành ph (15 t nh phía B c, 21 t nh phía Nam).
Th i đi m xu t hi n các

d ch nhi u nh t vào tháng 1/2005 (143

d ch/31 t nh thành). Trong đ t d ch này có: 470.000 gà, 825.000 v t ngan,
551.000 chim cút ñã ch t ho c b tiêu h y.
- ð t 4: T 10/ 2005 - 1/2006, x y ra

24 t nh thành. Có 3.972.000

gia c m (1.338.000 gà, 2.135.000 th y c m) ñã ch t ho c tiêu h y.
- ð t 5: T tháng 12/ 2006 – 17/1/20007. Có 18.921gia c m (671 gà,
18.250 v t ngan) ñã ch t ho c tiêu h y.
Bên c nh đó t 2008 ñ n nay d ch cúm v n liên t c x y ra l t

các

ñ a phương và vào các mùa khác nhau như năm 2007 d ch x y ra vào c mùa
hè tháng 4 - tháng 5; năm 2010 x y ra vào tháng 5 - tháng 6 gây ch t các ñàn
gia c m

xã Duy Thành Duy Xuyên Qu ng Nam làm cho ph i tiêu hu

9000 gia c m trong ñ a bàn và nguyên nhân d ch n ra là do công tác tiêm
phịng vaccin ch đ t 40%. M t khác cịn do ý th c c a ngư i dân (như m t
s nơi

t nh Kiên Giang) có d ch v t, gà ch t khơng báo cáo, th m chí cịn

ăn c v t–gà ch t khơng rõ ngun nhân; m t ph n khác do cu c s ng c a
ngư i nông dân quá kh n kh h nghĩ ăn vào chưa ch t ngay trong khi d ch
bi t ñ n khi nào m i n ra, năm 2010 hay 2015. M t v n ñ khác là m i h
gia đình ni khơng nhi u, nhưng nuôi nhi u lo i gia c m và nhi u l a tu i;

m ng lư i thú y xã ch có m t ngư i, vì v y gia c m khơng đư c giám sát t i
ch m t cách k p th i.
Bên c nh gây thi t h i v kinh t (ch tính v d ch năm 2003 -2004 làm

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........7


gi m 1,5% m c tăng GDP c a n n kinh t khu v c ðông Nam Á), cúm gia
c m còn lây sang ngư i, qua s li u th ng kê ngư i b nhi m và t vong do
cúm H5N1 thì t năm 2003 - 2008 t ng s ngư i ch t do cúm H5N1 khu v c
Châu Á và châu Âu là 234 ngư i trong t ng 369 ngư i nhi m chi m 63%;
Indonesia ñ ng ñ u v i 129 ca nhi m chi m 34,96% và t l ch t/t l nhi m
cao nh t là 81,39%, Vi t Nam có 105 ca nhi m chi m 28,46% và s ngư i
ch t/s ngư i nhi m là 48,57%.
2.3. ð c ñi m sinh h c c a virus cúm týp A.
2.3.1 ð c đi m v hình thái và c u trúc
Virus cúm gia c m thu c virus cúm týp A, m t trong 4 nhóm c a h
Orthomyxoviridae:- virus cúm A (Influenza virus A)
- virus cúm B (Influenza virus B)
- virus cúm C (Influenza virus C)
- nhóm Thogotovirus (Kawaoka, 1991)[50].

Hình 2.1: nh virus dư i kính hi n vi đi n t [60]
ð c tính c u trúc chung c a t t c

4 nhóm virus trong h

Orthomyxoviridae là có h gen là axit ribonucleic (ARN) m t s i, c u trúc s i
âm , ký hi u là ss(-)RNA (negative single stranded RNA), ñ dài 10.000-15.000
nucleotit, khơng đư c n i v i nhau t o thành m t s i ARN hoàn ch nh mà phân

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........8


chia thành 6 đ n 8 đo n (segment) có c u trúc riêng bi t (Kawaoka, 1991) [50].
Khác v i các nhóm virus trong h virus cúm týp A có nhi u bi n ch ng
khác nhau đ c bi t v i kh năng thích ng r ng rãi trên nhi u lo i v t ch ,
tính kháng ngun ln bi n đ i, s s p x p tái t h p l i các phân ño n gen
nên virus cúm týp A ñư c coi là nhóm virus nguy hi m nh t trong h
Orthomyxoviridae. Trong l ch s nh ng v d ch cúm kinh hoàng di n ra
ngư i và trên gia c m thì virus cúm týp A là th ph m chính.

Hình 2.2: Mơ ph ng c u trúc virus cúm [54]
H t virus (virion) có c u trúc hình c u ho c đơi khi có d ng hình s i
kéo dài, đư ng kính kho ng 80-120nm. Phân t lư ng c a m t h t virion vào
kho ng 250 tri u Dalton. V virus là nh ng protein có ngu n g c t màng t
bào mà virus gây nhi m, bao g m m t s protein đư c glycosyl hố và m t s
protein d ng tr n khơng đư c glycosyl hố. Protein b m t có c u trúc t các
lo i glycoprotein là các gai m u có đ dài 10-14 nm, ñư ng kính 4-6 nm
(Pastoret và c ng s , 1997) [61].
Khi nghiên c u sâu v c u trúc h gen virus cúm týp A, Murphy và
Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........9


Webster (1996) [59] cho th y t t c các thành viên c a nhóm virus cúm A đ u
có h gen là ARN m t s i ch a 8 phân ño n k ti p nhau mang m t mã cho
10 lo i protein khác nhau c a virus, 8 phân ño n c a s i ARN có th tách và
phân bi t rõ ràng nh phương pháp đi n di.

Hình 2.3: Thơng tin căn b n Trình t Amino acid

v trí chia tách [54]

- Phân đo n gen t 1 - 3 mã hoá cho protein PB1, PB2, và PA là các
protein có ch c năng c a enzim polymeraza, có vai trị b o v s sao chép và
biên d ch ARN c a h t virus (Biswas và Nayak, 1996) [33]
- Phân ño n 4 mã hố cho protein Hemagglutinin (HA) có ch c năng
bám dính vào th th t bào.

Hình 2.4: Thơng tin căn b n cơ ch ch c năng c a Hemagglutinin [54]

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........10


Theo Bosch và c ng s (1979) [34], Very và c ng s (1992) [66], HA là
m t polipeptit g m 2 chu i HA1 và HA2 n i v i nhau b ng ño n oligopeptit ng n
ñ c trưng cho các subtýp H (H1- H16) trong tái t h p t o nên bi n ch ng.
Mơ típ c a chu i n i oligopeptit ch a m t s axít amin cơ b n làm
khung, thay đ i ñ c hi u theo t ng lo i hình subtýp H. S bi n đ i thành ph n
c a chu i n i s quy t ñ nh ñ c l c c a bi n ch ng virus m i (Hoirmoto và
Kawaoka, 1995) [43]
- Phân ño n 5 mã hoá cho protein Nucleoprotein (NP) (Buckler White
và Murphy, 1998) [36]
- Phân ño n 6 là gen ch u trách nhi m t ng h p protein có vai trị như
enzim là Neuraminidase (NA) có ch c năng axit sialic, giúp gi i phóng ARN
virus t endosom và t o h t virus m i. (Castrucci và Kawaoka, 1993) [38]

Hình 2.5: C u trúc Haemagglutinin và Neuraminidase [60]

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........11

- Phân đo n 7 mã hố cho 2 ti u ph n protein ñ m (matrix protein) M1 và
M2 (Holsinger và c ng s , 1994) [42] trong đó M2 là m t tetramer có ch c năng
t o khe H+, giúp c i b v virus sau khi xâm nh p vào t bào c m nhi m, M1 có
ch c năng tham gia vào q trình t ng h p và n y ch i c a virus.
- Phân ño n 8 v i ñ dài tương ñ i n ñ nh mã hoá cho 2 ti u ph n protein
không c u trúc NS1 và NS2 có ch c năng: chuy n ARN t nhân ra k t h p v i M1
kích thích phiên mã, ch ng interferon (Luong và Palese, 1992) [56]
2.3.2. ð c tính kháng nguyên c a virus cúm týp A
Kháng nguyên c a virus cúm di n bi n h t s c ph c t p do hi n tư ng
bi n ñ i gen.
D a trên cơ s

các lo i protein kháng nguyên: protein nhân

(Nucleoprotein - NP), protein Hemagglutinin (HA), protein ñ m (matrix
protein M1), protein enzim c t th th Neuraminidase (NA) là nh ng kháng
nguyên có vai trò quan tr ng trong mi n d ch b o h và có tính đa d ng cao
c a virus cúm týp A nên ñư c nghiên c u nhi u nh t [68].
M t đ c tính quan tr ng c a kháng nguyên virus cúm là kh năng gây
ngưng k t h ng c u c a nhi u lồi đ ng v t mà th c ch t là s k t h p gi a m u
l i kháng nguyên HA trên b m t virus v i th th có trên b m t h ng c u, t o
m ng ngưng k t qua các c u n i virus. T ñ c tính này có th s d ng các ph n
ng ngưng k t h ng c u (ph n ng HA = Hemagglutination test) trong ch n
đốn cúm gia c m.
S bi n đ i trong chính n i b gen hay bi n d ng u nhiên (Drift) mà
b n ch t là s thay ñ i nucleotit trong ño n gen là bi n d . Chính nh s bi n
ñ i này cho phép virus cúm A t o nên 16 bi n th gen HA (H1- H16) và bi n
th gen NA (N1 – N9).
Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........12

Cũng nh hi n tư ng Drift c a virus cúm có th lý gi i đư c khơng
ph i m i H1, H5 hay Hx ho c N1, N2 hay Nx ñ u gi ng nhau. S khác nhau
trong chính các Hx hay Nx do bi n d ng u nhiên t o nên tính thích ng v i
t ng loài v t ch khác nhau

m i lo i hình th c tái t h p HA và NA (Suarez

và c ng s , 1998) [64]
Bên c nh hi n tư ng Drift, s bi n ñ i h gen c a virus cúm A còn di n
ra nh hi n tư ng tái t h p gen – hi n tư ng Shift x y ra khi hai ho c nhi u
virus cúm cùng nhi m vào t bào. Tuy ch xu t hi n v i t n xu t th p nhưng
khi hi n tư ng tái t h p gen x y ra s gây ra các v d ch l n cho ngư i và
ñ ng v t, v i m c ñ nguy hi m khơng th lư ng trư c đư c. Hi n tư ng
Shift

virus cúm A cho th y nguy cơ c a s lưu hành ñ ng th i nhi u lo i

virus cúm v i s lư ng l n trong cùng m t không gian và th i gian kéo dài.
M t ñi u n a trong nghiên c u v đ c tính kháng ngun c a virus
cúm là gi a các bi n th tái t h p và bi n ch ng subtýp v huy t thanh h c
khơng ho c r t ít có ph n ng chéo. Vì đ c đi m này s gây nên m t tr ng i
l n cho các nghiên c u nh m t o ra vacxin cúm cho ngư i và cho ñ ng v t.
(Kawaoka, 1991)[50], (Ito và c ng s , 1998) [47]
Khi xâm nhi m vào cơ th ñ ng v t, virus cúm A s kích thích t o nên
các kháng th đ c hi u, trong đó quan tr ng hơn c là kháng th kháng HA,
ch có lo i kháng th này m i có vai trị trung hồ virus cho b o h mi n d ch.
M t s kháng th khác có tác d ng kìm hãm s nhân lên c a virus: Kháng th
kháng NA có tác d ng ngăn c n gi i phóng virus, kháng th kháng M2 ngăn

c n ch c năng protein M2 khơng cho q trình bao gói virion x y ra (Lu và
c ng s , 1999) [55]

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........13


Bi n d đi m

Hình 2.6: Sơ đ bi n d ñi m
PB2
PB1
PA
HA
NA

H2N2

NP
M

K t qu :
2 = 256 lo i
vi rút m i
8

H2N1

H1N2
Hình 2.7: Sơ đ s tái t

h p gen (shift)

2.3.3. Thành ph n hóa h c và s c kháng c a virus
Bên c nh các ñ c tính v c u trúc và đ c tính kháng nguyên thành ph n
hóa h c c a virus cúm gia c m cũng ñư c nghiên c u khá k : RNA c a virus
chi m 0,8 - 1,1% ; protein: 70 - 75%; Lipit: 20 - 24% và 5 - 8% hyrocacbon.
Lipit t p trung

màng virus và ch y u là Lipit có g c ph t pho, s cịn

l i là Cholesterol, glucolipit và m t ít hyrocacbon g m có galactose, manose,
ribose, fruccose.
Protein c a virus ch y u là glycoprotein.
Virus cúm gia c m có s c ñ kháng y u và b “ch t” d dàng trong mơi
trư ng bên ngồi n u như khơng đư c b o v b ng các ch t h u cơ có trong
Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........14


nư c b t ho c phân.
- Virus r t m n c m v i nhi t ñ :
ngày;

4oC virus có th t n t i ít nh t là 35

37oC virus có th t n t i vài ngày;

56oC virus có th t n t i vài gi ;

60oC virus có th t n t i 30 phút.
- Virus d b vô ho t b i: tia c c tím, các ch t oxy hố, sodium

dodecylsunphat, lipid solvents (xà phòng); các ch t t y trùng: Formalin và các
h p ch t iod [45]
- ði m ñ ng ñi n c a virus tương ng v i pH = 5,3
tính axit đ c tính c a virus gi m nhanh hơn

vùng pH th p có

khu v c ki m.

Ngư i ta ñã phân l p ñư c virus t nư c ao, h là nơi các loài th y c m
sinh s ng. N u ngu n nư c này khơng đư c x lý đây s là nguyên nhân lây
nhi m cho gia c m.
Trong ph t ng gà, virus t n t i 24-39 ngày, ánh n ng chi u tr c ti p s ng
ñư c 40 gi cịn chi u thư ng thì s ng 15 ngày (Peter van Beek, 2005) [22]
2.3.4. Quá trình nhân lên c a virus.
Theo Kingsburg quá trình nhân lên c a virus đư c mơ t tóm t t:
Virus ñư c h p th vào b m t t bào nh có receptor b n ch t là
glycoprotein ch a axit sialic, t đó virus qua màng t bào nh hi n tư ng m
bào. Trong kho ng m bào khi n ng ñ pH ñư c ñi u hồ đ gi m xu ng m c
th p nh t s x y ra s

h p nh t gi a màng t

bào và virus. Lúc này

nucleocapxit c a virus ñư c v n chuy n vào nhân t bào. Nh h th ng enzim
sao chép c a virus, ngay l p t c các s i (-) ARN c a virus ñư c chuy n thành
s i (+) ARN ñ làm khuôn t ng h p nhi u s i (-) ARN m i là nguyên li u c a
các h t virion m i.
Các s i (-) ARN t ng h p m i đư c bao gói trong protein M1, NS và

NP. Sau đó t h p ribonucleoprotein này ñư c v n chuy n qua màng nhân ra
nguyên sinh ch t và ti p t c di chuy n đ n sát màng t bào

v trí có s bi n

Trư ng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ...........15