ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG VÀ XÁC ĐỊNH NHU CẦU HIỆN ĐẠI HÓA TƯỚI TIÊU VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG

L IC M
Lu n v n đ
tr

N

c hoàn thành v i s giúp đ t n tình c a các th y giáo, cô giáo

ng đ i h c Thu L i Hà N i, các đ ng nghi p, gia đình và s n l c c a b n

thân trong su t quá trình h c t p và th c hi n lu n v n.
Tr

c h t tác gi xin chân thành c m n t i Ban giám hi u nhà tr

phòng đào t o

ng,

i h c và sau đ i h c, khoa Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

và các th y giáo, cô giáo trong tr

c

ng đã t n tình truy n đ t ki n th c, giúp đ tác

gi trong quá trình làm lu n v n.
Xin chân thành c m n t i ban lãnh đ o Trung tâm t v n và chuy n giao
công ngh th y l i – T ng c c th y l i n i tác gi đang công tác đã t o m i đi u
ki n cho tác gi trong su t th i gian h c t p và hoàn thành lu n v n.

c bi t tác gi xin bày t lòng bi t n sâu s c t i PGS.TS Hà L
Vi n n

c, t

i tiêu và môi tr

ng Thu n,

ng đã t n tình ch d n, giúp đ tác gi hoàn thành

lu n v n này.
Cu i cùng tác gi xin c m n t i b n bè và ng
t

i thân trong gia đình đã tin

ng, giúp đ , đ ng viên, khích l đ tác gi hoàn thành lu n v n theo đúng k

ho ch đ ra.
Xin chân thành c m n!
Hà N i, tháng 12 n m 2010
Tác gi

Nguy n H u H ng

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


M CL C
Trang
M CL C
DANH M C CÁC HÌNH V
DANH M C B NG BI U
M

U

1

I. Tính c p thi t c a đ tài ................................................................................... 1
II. M c đích nghiên c u c a đ tài ..................................................................... 2
III. Ph
CH

ng pháp nghiên c u, k thu t s d ng: .............................................. 2

NG 1: T NG QUAN

4

1.1. H th ng th y l i vùng đ ng b ng sông H ng............................................ 4
1.1.1. Gi i thi u v đ ng b ng sông H ng ............................................................4
1.1.2. S phát tri n c a h th ng th y l i đ ng b ng sông H ng .........................7
1.1.3. Công tác qu n lý, khai thác, c c u t ch c và chính sách .........................9
1.2. Hi n đ i hóa h th ng t

i vùng châu Á ................................................... 11

1.2.1. S phát tri n c a h th ng t

i vùng châu Á ............................................11

1.2.2. Khái ni m v hi n đ i hóa h th ng t
CH

i...................................................17

NG 2: ÁNH GIÁ HI N TR NG CÔNG NGH C A H TH NG

TH Y L I

NG B NG SÔNG H NG

2.1. N i dung và ph

21

ng pháp đánh giá........................................................... 21

2.1.1. N i dung đánh giá......................................................................................21
2.1.2. Ph

ng pháp đánh giá ...............................................................................22

2.2. K t qu đánh giá .......................................................................................... 23

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


2.2.1. H th ng th y nông an Hoài (Hà N i): ..................................................23
2.2.1.1. Gi i thi u v h th ng th y nông an Hoài .................................23
2.2.1.2. ánh giá v công trình đ u m i : .................................................24
2.2.1.3. Tr m b m t

i c p 2:....................................................................27

2.2.1.4. H th ng kênh m

ng: ..................................................................28

2.2.1.5. Các công trình trên kênh: ..............................................................32
2.2.1.6. Công trình t

i tiêu m t ru ng: ....................................................34

2.2.1.7. Qu n lý v n hành phân ph i n

c: ...............................................44

2.2.1.8. Hi n tr ng t ch c qu n lý h th ng th y nông an Hoài:..........46
2.2.2. H th ng th y nông Thái Bình: .................................................................49
2.2.2.1. Gi i thi u v h th ng th y nông Thái bình ..................................49

2.2.2.2. H th ng t

i Nam Ti n H i:........................................................50

2.2.2.3. H th ng t

i C Lâm: .................................................................55

2.2.2.4. H th ng tiêu Tân Phúc Bình: .......................................................60
2.2.2.5. Hi n tr ng ng d ng KHCN tiên ti n trong qu n lý, v n hành
công trình: ..................................................................................................60
2.2.2.6. Hi n tr ng các t ch c qu n lý thu nông: ...................................64
2.2.3. H th ng tr m b m C

am – t nh Nam

2.2.3.1. Gi i thi u v h th ng tr m b m C
2.2.3.2. Công trình đ u m i tr m b m C

nh: ........................................73
am ....................................73
am: .......................................74

2.2.3.3. H th ng kênh: ..............................................................................76
2.2.3.4. Các công trình trên kênh Chính: ...................................................77
2.2.3.5. Hi n tr ng t ch c qu n lý h th ng tr m b m C
Lu n v n th c s k thu t

am ..............79

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


2.2.3.6. Hi n tr ng v n hành t

i tiêu .......................................................83

2.2.4. ánh giá chung v hi n tr ng công ngh c a h th ng th y l i BSH ....88
2.2.4.1. V công trình đ u m i: ..................................................................88
2.2.4.2. Kênh và các công trình trên kênh..................................................90
2.2.4.3. Công trình n i đ ng ......................................................................91
2.2.4.4. Công trình đong đo n

c ..............................................................92

2.2.4.5. T ch c qu n lý .............................................................................92
CH

NG 3: NHU C U, M C TIÊU HI N

L I VÙNG

I HÓA H TH NG TH Y

NG B NG SÔNG H NG

94

3.1. Nhu c u hi n đ i hóa h th ng th y l i ..................................................... 94
3.1.1.

nh h

ng chung c a Nhà n

c ..............................................................94

3.1.2.

nh h

ng phát tri n thu l i vùng đ ng b ng sông H ng .....................94

3.1.3. Nh ng yêu c u c p bách c a th c t .........................................................95
3.1.3.1. Nhu c u t

i tiêu ph c v chuy n đ i mô hình canh tác: .............95

3.1.3.2. Nhu c u t

i, tiêu ph c v các mô hình nông nghi p công ngh

cao: .............................................................................................................96
3.1.3.3. Nhu c u n

c cho b o v môi tr

3.1.3.4. H th ng t

i tiêu thích ng v i bi n đ i khí h u và s khai thác

s d ng n

ng sinh thái: ...........................97

c trên l u v c: ........................................................................99

3.1.3.5. S thay đ i chính sách th y l i phí: ............................................100
3.2. M c tiêu, n i dung nâng c p hi n đ i hóa th y l i ................................ 101
3.2.1. M c tiêu hi n đ i hóa th y l i .................................................................101
3.2.1.1. M c tiêu chung ............................................................................101

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


3.2.1.2. M c tiêu c th : ..........................................................................101
3.2.2. N i dung nâng c p hi n đ i hóa h th ng th y l i ..................................103
3.2.2.1. Hi n đ i h́a tr m b m: ..............................................................103
3.2.2.2. Hi n đ i h́a h th ng kênh m
trình đong đo n

ng, công trình trên kênh và công

c: ..................................................................................103

3.2.2.3. Hi n đ i h́a h th ng th y l i m t ru ng: .................................104
3.2.2.4. Hi n đ i h́a c s v t ch t qu n lý, công c ph c v qu n lý, đi u
hành: .........................................................................................................104
3.2.2.5. Hi n đ i h́a công tác t ch c qu n lý........................................105
3.2.3.Nh ng v n đ đ t ra c a công tác qu n lý h th ng t
3.2.3.1. Nâng cao hi u qu t

i: ........................105

i: ..............................................................105

3.2.3.2. V n hành đ n gi n, hi u qu : .....................................................107
CH

NG 4: K T LU N VÀ KI N NGH

108

4.1. K t lu n ...................................................................................................... 108
4.2. Ki n ngh .................................................................................................... 108
TÀI LI U THAM KH O

110

PH L C

111

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


DANH M C CÁC HÌNH V
Trang
Hình 1.1: S đ h th ng t ch c QLKT CTTL t Trung
Hình 1.2: Phát tri n di n tích t

ng đ n đ a ph

ng ......9

i trên th gi i qua các n m ...................................12

Hình 1.3: S n xu t nông nghi p và s gia t ng dân s c a m t s các qu c gia. .....15
Hình 1.4: Xu h

ng c a mùa v s n xu t ng c c trong các n

c a châu Á và Thái Bình D

c đang phát tri n .15

ng. ..............................................................................15

Hình 2.1: S đ b trí h th ng kênh t

i và tiêu vùng Th y nông an Hoài. ........36

Hình 2.2: V trí kh o sát m t ru ng khu th y nông an Hoài. .................................38
Hình 2.3: V trí kh o sát m t ru ng khu
Hình 2.4: Hình th c l y n

ng Cò – Kênh chính .............................39

c m t ru ng khu

Hình 2.5: M t d ng hình th c t

ng Sâu – Kênh chính ....................40

i phun m a t i xã Liên Trung ..............................41

Hình 2.6: V trí kh o sát m t ru ng khu

ng C ng Trúng – Kênh N5 ...................42

Hình 2.7: S đ t ch c qu n lý c a Xí nghi p KTCTTL an Hoài .......................46
Hình 2.8: S đ các c quan QLNN và các đ n v QLKT .......................................79
Hình 2.9: S đ t ch c công ty KTCTTL Ý Yên....................................................79
Hình 2.10: S đ t ch c c a HTX ...........................................................................80

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c

DANH M C B NG BI U
Trang
B ng 1.1: C c u kinh t m t s ngành ch y u c a các t nh vùng BSH n m 2007
.................................................................................................................................112
B ng 1.2: C c u kinh t m t s ngành ch y u c a vùng BSH .........................113
B ng 1.3: Giá tr s n xu t nông nghi p tính theo giá n m 1994 c a các t nh vùng
BSH ......................................................................................................................114
B ng 1.4: Th ng kê công trình thu l i vùng BSH .............................................115
B ng 1.5: Các h th ng thu l i l n vùng BSH...................................................116
B ng 1.6: Di n tích đ

c tiêu b ng các bi n pháp công trình vùng BSH ...........117

B ng 1.7: T ng h p các tr m b m làm nhi m v tiêu ............................................118
B ng 1.8: T ng h p tr m b m tiêu tr c ti p ra sông chính ....................................119
B ng 1.9: Th ng kê các c ng tiêu ...........................................................................120
B ng 2.1: Các thông s k thu t c a tr m b m an Hoài ......................................121
B ng 2.2: Thông s k thu t c a c ng Bá Giang....................................................122
B ng 2.3: Th ng kê các tr m b m c p 2 ................................................................122
B ng 2.4: Th ng kê các tr m b m t

i tiêu k t h p ..............................................123

B ng 2.5: Th ng kê đi n n ng tiêu th c a các tr m b m c p 2 ............................124
B ng 2.6: Th ng kê các công trình đi u ti t .............................................................32
B ng 2.7: M t đ kênh t

i ......................................................................................34

B ng 2.8: M t s k t qu kh o sát công trình m t ru ng khu

ng Tr

B ng 2.9: M t s k t qu kh o sát công trình m t ru ng khu

ng Sau .................43

B ng 2.10: Th ng kê các sông tr c d n n
Lu n v n th c s k thu t

c ..............43

c .........................................................125

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


B ng 2.11: Th ng kê các c ng l y n

c trên kênh chính Biên Hòa .......................126

B ng 2.12: Th ng kê các tr m b m c p II ..............................................................127
B ng 2.13: Th ng kê kênh t

i c p 2 ....................................................................128

B ng 2.14: Th ng kê kênh m

ng n i đ ng c a h th ng tr m b m Nam Ti n H i

.................................................................................................................................128
B ng 2.15: Th ng kê s l n đóng và m c ng t n m 2002 đ n 2005 ...................129
B ng 2.16: Tính th i gian th c ng ph v n hành c ng trong 1 n m .....................130
B ng 2.17: T ng s CBCNV tính đ n ngày 1/6/2008 ............................................131
B ng 2.18: S l

ng, lo i hình t ch c h p tác xã ...................................................66

B ng 2.19: Tình hình thu chi c a Công ty ................................................................67
B ng 2.20: ánh giá hi u qu ho t đ ng c a mô hình qu n lý Nam Thái Bình ....132
B ng 2.21: Hi n tr ng tuy n kênh t

i chính và kênh chính ông ........................133

B ng 2.22: Hi n tr ng tuy n kênh t

i chính Tây ..................................................134

B ng 2.23: Công trình trên kênh chính và kênh chính ông ..................................134
B ng 2.24: Các thông s k thu t c ng l y n

c trên kênh chính và kênh chính

ông ........................................................................................................................135
B ng 2.25: Thông s k thu t c ng l y n

c đ u kênh c p II thu c kênh chính Tây

.................................................................................................................................137
B ng 2.26 : Các tr m b m n i đ ng do HTX qu n lý thu c l u v c kênh t

i

chính và kênh chính ông.......................................................................................138
B ng 2.27 : Các tr m b m trong l u v c kênh chính Tây do HTX qu n lý..........141

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


1

M

U

I. Tính c p thi t c a đ tài
- Vùng đ ng b ng sông H ng ( BSH) là m t trong 2 vùng tr ng đi m s n
xu t l

ng th c c a c n

v i vi c t

c.

đó, vai trò c a các h th ng công trình thu l i đ i

i tiêu ph c v s n xu t nông nghi p c c k rõ nét.

- Di n tích đ t nông nghi p ngày càng b thu h p nh

ng ch cho s phát

tri n đô th và các khu công nghi p t o áp l c l n cho các công trình th y l i. Vi c
tiêu thoát n

c không nh ng cho nông nghi p mà còn cho c đô th , các khu công

nghi p. Các ngành dùng n

c nhi u h n và yêu c u c v s l

ng l n ch t l

- Trong khi đó, h th ng th y l i nói chung và h th ng t
đ

c xây d ng t đã lâu, ch a đ

ng.

i tiêu nói riêng

c đ ng b và ph n l n xu ng c p, không đáp ng

nhu c u hi n t i c ng nh t

ng lai. Trang thi t b ph c v công tác qu n lý còn thô

s , l c h u d n đ n ch t l

ng ph c v th p. C ch chính sách qu n lý khai thác

còn nhi u b t c p. V n đ tài chính trong d ch v n
- V các h th ng t

c đang g p nhi u bi n đ ng.

i tiêu các công trình thu l i trong khu v c ch y u bao

g m các tr m b m và các c ng l y n

c d c theo tr c sông chính. Quy mô các h

th ng thu l i trong vùng đ ng b ng sông H ng r t đa d ng.
- Ph n l n các h th ng thu l i đ u đ

c xây d ng vào nh ng n m 1960 và

1970, tr i qua m t th i gian đ a vào v n hành khai thác t
b h h ng và xu ng c p và c n đ

ng đ i lâu nên đa s đã

c nâng c p hi n đ i hoá m t cách có h th ng.

Theo đánh giá hi n nay hi u qu s d ng n

c ch đ t kho ng 60%. M c dù v y,

hi u qu khai thác c a các h th ng thu l i vùng đ ng b ng sông H ng v n đ
đánh giá là cao h n so v i các h th ng công trình thu l i
n

c

các vùng khác trong c

c.
- Trong giai đo n v a qua, hàng ch c công trình và h th ng công trình thu

l i đã đ

c tri n khai xây d ng ho c c i t o l i b ng ngu n v n c a ADB, WB.

Theo báo cáo “ ánh giá hi u ích các d án ADB2 vùng đ ng b ng sông H ng” và
s li u thu th p đ
đ

c

đ a ph

c đ u t xây d ng đã đ

Lu n v n th c s k thu t

ng thì n ng l c c a các h th ng công trình m i

c c i thi n đáng k . Bên c nh đó, do có nhi u nguyên
Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


2

nhân khác nhau, hi u qu c a các công trình thu l i mang l i c ng ch a đ
mong đ i và c ng ch a t
l

c nh

ng x ng v i m c đ u t

ng tr

c yêu c u phát tri n b n v ng nông nghi p đ b o đ m an ninh

ng th c tr

c s gia t ng dân s và bi n đ i khí h u, c n ph i nâng c p hi n đ i

hóa các h th ng t

i tiêu đ ng b ng sông H ng nói riêng và c n

c nói chung.

Vì v y vi c tri n khai đ tài “ ánh giá hi n tr ng và xác đ nh nhu c u
hi n đ i hóa t

i tiêu vùng đ ng b ng sông H ng” là r t c n thi t và c p bách.

II. M c đích nghiên c u c a đ tài
t

ánh giá đ

c hi n tr ng các công trình và công tác qu n lý c a h th ng

i tiêu vùng BSH.
- Xác đ nh đ

c nhu c u hi n đ i hóa h th ng th y l i vùng

BSH và m c

tiêu, n i dung nâng c p hi n đ i hóa h th ng th y l i vùng BSH.
III. Ph

ng pháp nghiên c u, k thu t s d ng:

* Các ph

ng pháp sau đây s đ

c áp d ng trong nghiên c u:

- Phân tích, t ng h p và k th a tài li u: T ng h p và phân tích các tài li u
v khu v c nghiên c u, tài li u c a các đ tài, d án có liên quan, k th a các k t
qu nghiên c u đã có, đ c bi t là k t qu nghiên c u c a th gi i c ng nh k t qu
các đ tài, d án đã tri n khai trong khu v c nghiên c u.
- i u tra, kh o sát th c đ a: đi u tra thu th p s li u và thông tin t ng th ,
l a ch n đi m đ kh o sát chi ti t.
- Ph
đ ng đ

ng pháp đi u tra, đánh giá nhanh (RRA): có s tham gia c a c ng

c s d ng đ đi u tra đánh giá th c tr ng và nhu c u hi n đ i hóa h th ng

t

i tiêu và các gi i pháp t

t

i tiêu và hi n tr ng đ u t .

i tiêu, kh n ng s d ng thi t b , th c tr ng qu n lý

- H i th o, l y ý ki n chuyên gia: áp d ng trong xây d ng k ho ch tri n khai

nghiên c u, trong đánh giá hi n tr ng và đ xu t gi i pháp, trong đánh giá k t qu và
hoàn thi n gi i pháp.
* Các k thu t, công c sau đây s đ
Lu n v n th c s k thu t

c áp d ng trong nghiên c u:

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


3

- i u tra nông thôn có s tham gia c a dân - PRA;
- Phân tích khung logic - LFA;
- Phân tích các tr

ng h p nghiên c u đi n hình.

- o xác đ nh các y u t k thu t c a các công trình.
- S d ng ph n m m chuyên d ng đ x lý các s li u.

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c

4

CH

NG 1: T NG QUAN

1.1. H th ng th y l i vùng đ ng b ng sông H ng
1.1.1. Gi i thi u v đ ng b ng sông H ng
ng b ng sông H ng ( BSH) đ

-

c hình thành và phát tri n trong vùng

h l u c a h th ng sông H ng và sông Thái Bình bao g m 10 t nh và thành ph :
Hà N i, H i Phòng, Nam

nh, V nh Phúc, B c Ninh, H ng Yên, H i D

ng, Thái

Bình, Hà Nam, Ninh Bình v i di n tích t nhiên là 16.644 km2 . V v trí đ a gi i
hành chính
kinh đ

BSH có t a đ đ a lý t 20o đ n 20o30” v đ B c, 105o đ n 107o30”

ông. Phía ông giáp bi n ông, phía Tây và phía B c giáp các t nh Trung

du mi n núi phía B c, phía Nam giáp t nh Thanh Hóa.

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


5

BSH có đ

-

Thành ph H Long

ng b bi n kéo dài 130 km t trung tâm m than và c ng
phía B c, đ n đi m c c Nam c a t nh Ninh Bình

phía Nam.

ây là vùng dân sinh kinh t t p trung và có truy n th ng l ch s phát tri n t lâu
đ i, có Th đô và nhi u thành ph và khu công nghi p l n, dân c đông đúc.
- Vùng
xu ng

BSH có đ a hình t

ng đ i b ng ph ng, th p d n t Tây B c

ông Nam, đ cao so v i m t n

tích có đ cao trung bình d

c bi n t 0,4÷9m. Trong đó 58,4% di n

i 2m so v i m c n

c bi n.

BSH n m trong vùng khí h u nhi t đ i gió mùa. M t n m có 2 mùa rõ

r t:

+ Mùa khô t tháng XI n m tr
khô, nhi t đ trung bình d

i 20oC, l

c đ n tháng IV n m sau, không khí l nh và
ng m a nh ch chi m (8÷11)% t ng l

ng

m a c n m.
+ Mùa m a t tháng V đ n tháng X, th i ti t nóng m, m a nhi u, nhi t đ
trung bình 20oC, l

ng m a c a n m ch y u t p trung vào mùa này và chi m

(89÷92)%. ây c ng là mùa th
-L

ng x y ra bão và m a to trên di n r ng.

ng m a bình quân

d i dào. Tuy nhiên l

BSH t 1500÷1800 mm đ

ng m a phân b không đ u theo không gian và th i gian.

L

ng m a t p trung nhi u nh t

D

ng và B c Ninh, các t nh còn l i có l

V nh Phúc và ít nh t

i, vùng

t nh H ng Yên, H i

ng m a trung bình.

- Dân s : Tính đ n th i đi m 31/12/2008, Vùng

tri u ng

c đánh giá vào lo i

BSH có s dân là 19,655

BSH có m t đ dân s cao nh t trong c n

(g p 3,57 l n so v i trung bình c n

c, 934 ng

i/km2

c và 1,57 so v i vùng có m t đ trung bình

dân s đ ng th 2 – ông Nam B ).
* Tình hình s n xu t nông nghi p:
-

BSH là vùng châu th đ

c phù sa b i đ p, đ a hình t

ng đ i b ng

ph ng, đ t đai màu m , khí h u đa d ng r t thích h p cho s n xu t nông nghi p,
thêm vào đó là c s h t ng phát tri n, trình đ dân trí cao nên ngành nông nghi p
có vai trò quan tr ng trong phát tri n kinh t vùng và đ i v i c n
Lu n v n th c s k thu t

c.

BSH có

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


6

di n tích đ t nông nghi p kho ng 760.300 ha chi m kho ng 51,2% di n tích t
nhiên; đ t nông nghi p đ

c s d ng t i 84% đ tr ng cây hàng n m, trong đó ch

y u đ t tr ng lúa, còn l i là đ t chuyên màu và cây công nghi p đ

c phân b

hai

d ng đ a hình là màu bãi ven sông và các chân ru ng cao nh gò, đ i. Di n tích đ t
nông nghi p có xu h

ng thu h p d n, đ t lúa s chuy n sang tr ng màu, cây công

nghi p ng n ngày và chuy n sang s d ng m c đích khác xây d ng các khu công
nghi p đô th .

- Thành t u n i b t nh t c a ngành nông nghi p vùng

BSH trong nh ng

n m qua t p trung chuy n đ i c c u cây tr ng, v t nuôi theo h
xu t hàng hóa, nâng cao ch t l
đ t tr ng tr t đ

ng, n ng su t, s n l

ng phát tri n s n

ng cây tr ng, nên di n tích

c s d ng r t có hi u qu . C c u kinh t nông nghi p, th y s n đã

có s chuy n d ch tích c c: t tr ng ch n nuôi, th y s n t ng, t tr ng tr ng tr t
gi m d n trong khi giá tr tuy t đ i không ng ng t ng qua các n m. Giá tr thu nh p
trên m t đ n v di n tích t ng do đ

c c p, thoát n

c ch đ ng và đ u t cao v

gi ng, v t t k thu t.
- Giá tr s n xu t ngành nông nghi p bình quân trong 4 n m t ng 3,9% tuy
ch a đ t m c tiêu đ ra (4,5%) nh ng đó c ng là nh ng b

c ti n đáng k . S phát

tri n n đ nh c a nông nghi p đã t o đi u ki n quan tr ng đ phát tri n kinh t , n
đ nh xã h i và nâng cao đ i s ng nhân dân; đ ng th i t o ra th tr

ng tiêu th s n

ph m công nghi p và d ch v , nh t là trong đi u ki n xu t kh u giai đo n này đang
g p khó kh n do th tr

ng b thu h p, giá c xu t kh u xu ng th p.

- So v i t t c các vùng trong n
c s h t ng k thu t.

c,

BSH có l i th v

t tr i v h th ng

ó là h th ng các công trình thu l i khá hoàn ch nh; h

th ng giao thông, b n c ng ti n l i; h th ng thông tin hi n đ i; h th ng các tr m
tr i k thu t ph c v cho s n xu t nông nghi p và các tr
c u r t t p trung.

ng đ i h c, vi n nghiên

ó là l i th mà các vùng khác trong th i gian ng n không th

theo k p.

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


7

- Tuy nhiên, khó kh n nh t hi n nay mà

BSH g p ph i là s bi n m t d n

đ t nông nghi p trong đó thành ph Hà N i và H i Phòng là hai đ a ph

ng có di n

tích đ t nông nghi p b m t nhi u nh t.
- Giá tr s n xu t nông nghi p m t s n m c a các t nh vùng

BSH đ

c

th hi n trong B ng 1.3: Giá tr s n xu t nông nghi p tính theo giá n m 1994 c a
các t nh vùng BSH.
1.1.2. S phát tri n c a h th ng th y l i đ ng b ng sông H ng
H th ng th y l i t

i tiêu

BSH đ

c xây d ng qua nhi u th i k phát

tri n nh sau :
- Giai đo n tr

c n m 1945: C n

c có 12 h th ng công trình th y nông

lo i l n và kho ng 600 km kênh chính t o ngu n . Các h th ng th y nông có t ng
n ng l c t

i và t o ngu n c p n

c cho 1,4 tri u ha, trong đó B c B 0,09 tri u ha,

Trung b 0,06 tri u ha, Nam B 1,25 tri u ha. M t s h th ng th y nông l n
B đ

B c

c xây d ng vào th i k này có Li n S n , Thác Hu ng, C u S n, Liên M c,

p áy...
- Giai đo n t

1945 đ n 1975: Nhi u h th ng th y nông l n đ

c xây

d ng và đi vào v n hành nh h th n g th y nông B c H ng H i (1959); h th ng 6
tr m b m l n

B c Nam Hà ; h ch a l n Thác Bà , C m S n,

i L i ...T 1972-

1975 là th i k hoàn ch nh th y nông .
- Giai đo n t

1976 đ n 1985: M r ng h th ng t

i tiêu , chú tr ng tiêu

úng v mùa (các h th ng tiêu B c Nam Hà, sông áy...), c p n

ct

i v ba.

- Giai đo n 1986-2000: B sung m r ng m t s công trình l n đ t ng
n ng l c tiêu úng

BSH : c ng Lân 2 (Thái Bình), C Ti u,

a

(H i Phòng),

Vân ình , Khai Thái , Qu (Hà N i ), Tân Chi , Kênh Vàng , Kim ôi (B c Ninh ),
Yên L nh, Nhân Hòa (Hà Nam),

ò Neo (H i D

ng); V nh Tr 2 (Nam

nh, Thanh i m (V nh Phúc)...Kiên c hóa h th ng kênh m

nh;

i

ng , ph n n i đ ng

do dân t làm v i h tr t tín d ng u đãi.

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


8

- Các h th ng thu nông vùng

canh tác, trong đó di n tích t

BSH đ m b o t

i cho 1,12 tri u ha đ t

i b ng đ ng l c kho ng 500.000 ha (chi m 44,6%),

đ m b o tiêu chu n theo thi t k kho ng 1.264.443 ha trong đó b m đi n 586.652
ha, t ch y 677.791 ha. Trong đó khi di n tích c n tiêu kho ng 1.228.438 ha bao
g m c khu dân c và c s h t ng).
- Th ng kê các h th ng th y l i và các h th ng th y l i l n vùng
đ

BSH

c th ng kê trong B ng 1.4 và B ng 1.5
- Còn thi u nhi u các công trình tiêu úng k c công trình đ u m i và h

th ng kênh tr c tiêu

khu v c m t ru ng vì đ u t vào các công trình tiêu c n

ngu n v n l n và hi u qu th p h n các công trình t
- Các công trình ph c v tiêu n
m c đ m b o th p, th i gian tiêu n

cđ

i.

c xây d ng đã lâu, thi t k v i

c kéo dài (tr

c đây thi t k t 1,8 ÷ 4,6

l/s/ha, nay tính toán l i yêu c u ph i là 6 ÷ 7 l/s/ha). Hi n nay do yêu c u ngày
càng cao c a chuy n d ch c c u cây tr ng và th i v nên m c thi t k th p
không còn thích h p.
- Chuy n đ i c c u trong s n xu t nông nghi p, h th ng kênh tiêu n i
đ ng b l n chi m, thu h p, đ t đai các khu tr ng, ao h n i đi u ti t n

c đ u đã

t n d ng nuôi tr ng thu s n ho c c y lúa, làm cho khu v c m t ru ng
n i b t c ngh n, gây úng c c b , không tiêu t ch y đ

c nhanh chóng.

- Th ng kê các di n tích tiêu và các bi n pháp công trình vùng
đ

c th hi n trong B ng 1.6: Di n tích đ

vùng

nhi u

BSH

c tiêu b ng các bi n pháp công trình

BSH.
- T ng h p các tr m b m làm nhi m v tiêu và các tr m b m tiêu tr c

ti p ra sông chính đ
- Vùng

c th hi n trong B ng 1.7 và B ng 1.8

BSH có 2.841 c ng d

i đê sông, đê bi n các lo i (trong đó

c ng đê sông Nhu 127 cái và đê B c H ng H i 427 cái) làm nhi m v t

i tiêu,

đ n nay đ m b o tiêu 585.548 ha.

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


9

- Th ng kê các c ng tiêu và di n tích tiêu c a các t nh vùng

BSH đ

c

th hi n trong B ng 1.9
- H th ng kênh tiêu c a các t nh

ng b ng sông H ng: t ng chi u dài

kênh tiêu t kênh chính đ n kênh c p 2 kho ng 25.733,4 km; ch a k hàng ch c
nghìn km kênh n i đ ng và b vùng b bao c ng nh hàng v n công trình trên kênh
làm nhi m v tiêu úng.
1.1.3. Công tác qu n lý, khai thác, c c u t ch c và chính sách
B Nông nghi p
& PTNT

T ng c c th y l i

G m 6 hình
th c t ch c

UBND t nh
S Nông nghi p
& PTNT

UBND huy n
Phòng
G m 13 hình

th c t ch c

UBND xã

Cán b ph trách
th y l i

Hình 1.1: S đ h th ng t ch c QLKT CTTL t Trung
- B máy qu n lý Nhà n
Trung

ng đ n đ a ph

ng đ n đ a ph

ng

c v qu n lý khai thác công trình th y l i t

ng đã không ng ng t ng c

ng, c ng c và phát tri n qua

các th i k , th c hi n t t nhi m v qu n lý Nhà n

c trong ch đ o xây d ng và

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


10

th c hi n chi n l

c, quy ho ch k ho ch, chính sách v qu n lý khai thác công

trình th y l i…v.v. Các công trình h th ng v n hành an toàn, phòng ch ng và h n
ch các r i ro do thiên tai l l t và h n hán, ph c v t t s n xu t nông nghi p, dân
sinh kinh t xã h i tr

c m i di n bi n ph c t p c a th i ti t khí h u.

- Tuy v y, b máy qu n lý Nhà n

c v qu n lý khai thác công trình th y

l i v n t n t i nh ng b t c p, n ng l c qu n lý Nhà n

c ch a t

ng x ng v i yêu

c u, vi c tham gia c a c ng đ ng dân c th c hi n Lu t và Pháp l nh còn h n ch .
Trang thi t b ph c v cho công tác qu n lý thi u, l c h u.
- S ph i h p g a các ngành dùng n
n

c v i c quan qu n lý tài nguyên

c là S NN – PTNT ch a ch t ch , các Ngành khi l p d án phát tri n th

theo ý ch quan, ít liên h v i S trong vi c gi i quy t ngu n n

ng

c ho c phòng

tránh thiên tai l bão.
- V n đ đi u hành, qu n lý các h th ng t
có đ

i tiêu h t s c khó kh n, ch a

c m t quy trình qu n lý v n hành ch t ch .
- H th ng đi n cung c p cho các tr m b m còn ch a đ

làm nh h

c quan tâm nhi u

ng đ n kh n ng ph c v c a các công trình th y l i.

- Các công ty th y nông ho t đ ng công ích, thu không đ bù chi d n đ n
v n đ qu n lý, tu s a kênh m

ng, b o d

ng hàng n m không t t làm cho công

trình xu ng c p nhanh.
- Vi c phân c p qu n lý và chính sách v thu th y l i phí c ng nh đ u t
cho th y l i còn nhi u b t c p.
- V n đ qu n lý công trình còn nhi u ch ng chéo và mang n ng tính đ a
ph

ng.
- Nh n th c c a c ng đ ng trong vi c b o v công trình th y l i ch a cao,

ch a g n đ

c trách nhi m c a ng

Lu n v n th c s k thu t

i dân v i quy n l i c a h .

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


11

- Ch a có đ
v nb nd

c m t bi n pháp ch tài c th đ th c hi n các lu t và các

i lu t.

- Ch a có h th ng l u tr tài li u dùng cho qu n lý v n hành c ng nh
ch a có chính sách thu hút đ u t h p lý.
- Tình tr ng vi ph m pháp l nh khai thác và b o v công trình th y l i tràn
lan, tình tr ng l n chi m lòng d n, kênh m

ng, hành lang b o v di n ra hàng

ngày, nhi u v t c n gây nhi u khó kh n và t n kém cho công tác gi i t a.
- Nh n th c v H H các HTTL c a h u h t các c p còn ch a phù h p,
n ng v c i t o, s a ch a m i công trình coi nh các khâu qu n lý, đi u hành, c i
ti n th ch , t ch c…
- Trình đ t ch c và n ng l c cán b c a các công ty khai thác CTTL còn
h n ch , ít ti p c n v i ph

ng th c ti n ti n, ít và không bi t s d ng các thi t b

m i d n đ n ch qu n lý h th ng theo ki u c , l c h u nên hi u qu không cao.
1.2. Hi n đ i hóa h th ng t

i vùng châu Á

1.2.1. S phát tri n c a h th ng t

i vùng châu Á

- Theo s li u c a U ban t

t

iđ

i tiêu qu c t , đ n n m 2002 toàn th gi i đã

c 276,719 tri u ha trong s 1.510 tri u ha đ t canh tác, chi m t l 18,32%.

Trong đó châu á đ t t l t

in

Âu: 9,2%, châu Phi 6,9%, châu
1950 di n tích đ

ct

id

ng 4,8%. Di n tích t

i t ng nhanh, n m

i trên th gi i m i ch đ t g n 50 tri u ha, nh v y trong

vòng 50 n m di n tích t
gi i qua các n m th hi n

Lu n v n th c s k thu t

c cao nh t: 33,6% r i đ n châu M : 10,6%, châu

i trên th gi i đã t ng lên 5,5 l n. Di n tích t

i trên th

Hình 1.2.

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


DiÖn tÝch t­íi (triÖu ha)

12

300

252,4

273,3

275,2

275,9

276,7

1999

2000

2001

2002

200
100

50

0
1950

1992

N¨m

Hình 1.2: Phát tri n di n tích t

i trên th gi i qua các n m

- Theo đánh giá c a FAO, trong giai đo n 1992-2002 t c đ phát tri n t
trên toàn Th gi i là 1%, trong đó châu á có t c đ phát tri n t
Các n

c có t c đ phát tri n t

i

i m nh nh t 1,3%.

i nhanh là Trung Qu c, n

, Bangladesh,

Myamar…
-T l đ tđ

ct

i so v i đ t nông nghi p c ng t ng đáng k , đ c bi t là

khu v c châu á - Thái Bình D

ng. N m 1992 t l đ t đ

nghi p khu v c châu á - Thái Bình D
31,2%. Nh ng n

ct

i so v i đ t nông

ng là 28,7% đ n n m 2002 t ng lên là

c có t l t ng m nh là Bangladesh 15,7%; Myamar 7,9%; Thái

Lan 4,1%...

- Vi c t

in

c đã góp ph n t ng nhanh s n xu t l

ng th c đ c bi t là lúa

g o trong 4 th p k qua. S li u đánh giá c a t ch c vào n m 1980 cho th y s n
xu t nông nghi p

các n

c Châu á trong th p k này t ng 50% trong khi t c đ

t ng dân s là 20%.
- Trong th p k 90 m c dù t c đ t ng tr
nh ng thành qu c a vi c t

in

ng v t

in

c đã gi m nhi u

c cùng các bi n pháp nông nghi p v n góp ph n

đ a s n xu t nông nghi p có t c đ cao h n t c đ t ng dân s , c th là:

+ T n m 1981 - 1991: T i Châu á t c đ t ng tr

ng v s n xu t l

ng

th c là 1,45%. Trong khi t c đ t ng dân s là 1,2%.
Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


13

+ H u h t các n

c

Châu á tr CHDCND Tri u Tiên, Hàn Qu c, Nh t

B n do đ t canh tác ít, dân đông, các n
xu t l

c còn l i đ u có t c đ t ng tr

ng v s n

ng th c cao h n t c đ gia t ng dân s . ây là thành qu c a vi c t

in

c

và các bi n pháp nông nghi p đã góp ph n t o ra.
+ Dân s c a châu Á đã t ng g n g p đôi gi a 1960 và 1990 thêm h n 2,9
nghìn tri u ng

i. Chi m g n 55 % t ng s trên th gi i. Theo các n

c nh Trung

Qu c trích d n trong m t s t p chí , d đoán dân s c a Châu Á s t ng lên đ n 4,2
nghìn tri u ng

i vào n m 2025. Vi n Nghiên c u Chính sách l

c tính r ng do s gia t ng dân s và thay đ i nhu c u l
xu t l

ng th c ph i đ

ng th c trên th gi i s n

c t ng g p đôi vào n m 2020.

+ Ch ng l i hi n t

ng này, hi n nay xu h

đáng quan tâm. Ng c c là nh ng lo i th c n
ninh l

ng th c qu c t

ng trong s n xu t l

ng th c là

khu v c Châu Á và đ m b o an

ng th c ch y u ph thu c vào m c đ s n xu t c a nó. Trong nh ng th p

niên c a nh ng n m 1980 s n xu t nông nghi p bình quân c a các n

c châu Á

t ng 50%. Trong th i gian cùng k dân s t ng 20% nên s n xu t nông nghi p c a
khu v c góp ph n đáng k trong m t cách đ nh ng phúc l i phát tri n trong khu
v c (Hình 1.3 và Hình 1.4). T n m 1990, t l t ng tr
xu ng. Hi n nay hàng n m đ t t c đ t ng tr

ng s n xu t ng c c đã đi

ng t ng s s n xu t ng c c ch là

0,9% (Theo tài li u FAO, 1995).
+ T ng c
ch t l

ng s n xu t l

ng th c có th thúc đ y vi

c s d ng nâng cao

ng đ u vào nh gi ng , phân bón và thu c tr sâu và b nh d ch . Nh ng tác

đ ng c a t t c các y u t đ u vào ph thu c c b n r t nhi u vào tài nguyên , đ t
đai và n

c, đ

c s d ng cho s n xu t nông nghi p.

châu Á, có r t ít kh n ng

b n v ng c a đ t s n xu t nông nghi p. H n n a, đ t s n xu t nông nghi p liên t c
đ

c chuy n đ i b i vi c quy ho ch xây d ng khu đô th và phát tri n công nghi p .

Hi n nay có kho ng 43% đ t
+ S khan hi m n
bi t là n

châu Á b nh h

ng b i m t s m c đ suy thoái.

c s có m t v n đ nghiêm tr ng trong t

c s ch. S s n có c a m i đ n v tái t o n

Lu n v n th c s k thu t

ng lai, đ c

c ng t (PCA) s gi m 50%

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


14

trong 25 n m ti p theo (Theo Shahrizaila Abdullah bin, 1994). Thông tin v 9 n
châu Á s có m t m c th p PCA thì
n

Trung Qu c và

n

c

là m t trong nh ng

c th p nh t v i PCA.
+

i u này ng ý r ng có gi i h n trong ph m vi ngu n l c cho các n

c

phát tri n. Còn gì đáng bu n h n , khi các nhà đ u t trong công trình th y l i đã
gi m đáng k trong nh ng n m 1990 cùng m c c a th p k tr
chính c a các nhà tài tr qu c t có xu h

c đó . Tr giúp tài

ng chuy n t công trình th y l i đ phát

tri n các l nh v c khác mang l i nhi u l i ích h n nh công nghi p, du l ch, .v.v...
- T nh ng quan đi m trên , c n ph i có nhi u h n s chú ý nh m tr l i
hi n tr ng v n có c a đ t đai và tài nguyên n

c

d ng chúng v i nh ng cách th c t t nh t có th

. Nh ng thách th c là có th s
.

th y l i s phát đóng vai trò l n trong gia t ng s n l
đ

c c i ti n đ đ t đ

đ tđ
ng l

c đi u này, công trình
ng th c

c m c tiêu này.

- T t c các qu c gia trong khu v c châu Á - Thái Bình D
l

, nh ng ph i

ng có m t s

ng l n các h th ng thu l i đang ho t đ ng. M t s xem xét c n th n c a các

h th ng th y l i c n ph i đ

c đ a lên tr

c khi ch n m t h th ng cho hi n đ i

hóa. Các th t c th o lu n đ đánh giá hi u su t trong s m FAO : th t c đó s cung
c p m t s thông tin ph n h i cho các l a ch n c a h th ng. Ch có các h th ng
đó s tr l i đ hi n đ i hóa ph i đ
hoá). Các ho t đ ng s đ
th đ

c l a ch n (k t qu : v n đ gì s đ

c l a ch n s ph thu c vào các y u t nh h th ng có

c đáp ng, tính ng chu n c a các đ n v th h

Các ho t đ ng đ

c l a ch n s áp d ng đ

Lu n v n th c s k thu t

c hi n đ i

ng và các k thu t hi n có .

c cho nhi u v trí c th .

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


15

Hình 1.3: S n xu t nông nghi p và s gia t ng dân s c a m t s các qu c gia.

Hình 1.4: Xu h

ng c a mùa v s n xu t ng c c trong các n

c a châu Á và Thái Bình D



Khó kh n trong vi c phát tri n t
-

c đang phát tri n

ng.

i tiêu

i v i các công trình xây d ng m i g p r t nhi u khó kh n do vi c quy

ho ch t ng th còn nh l ch p vá mang tính ch t ng n h n m t khác qu đ t giành
Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


16

cho nông nghi p không n đ nh ngày càng b co h p d n. Ngu n v n đ u t l n
trong khi s n l

ng c a nhi u ch

ng trình th y l i tr lên đáng th t v ng

, kh

n ng tài chính c a các công trình th y l i , c s h t ng là m i đe d a s phát tri n
b n v ng c a nhi u ch
tu b o d

ng trình.

i v i các h th ng đã có thì đã xây d ng t lâu, kinh phí giành cho duy
ng không đ m b o nên công trình hi u qu ho t đ ng th p, b xu ng c p,

h h ng nh :
•

S xu ng c p

c 2 c p đ chính là c p h th ng và t i các c p nông tr i;

•

S t c ngh n t i kênh chính, th c p và các kênh r ch c p 3;

•

C d i m c trong h th ng kênh;

•

Gia t ng trong vi c s d ng ngu n n

c t o ra s úng ng p và kh n ng b

nhi m m n.
•

Gây khó kh n cho vi c m c ng do l ng đ ng và c d i .
- Tài chính công khai c a ch

ng trình b o d

ng th

ng l thu c vào gi i

h n ngân qu cho các ho t đ ng c a chính ph và trong khi doanh thu t cung c p
n

ct

i tiêu cho nông dân r t khó kh n đ ch ng minh đ



Hi u su t hi n có c a các h th ng t

i

- Các nguyên nhân chính c a s th t v ng v hi

l i trong khu v c châu Á có th đ

c ngu n kinh phí.

u su t c a h th ng th y

c li t kê nh sau:

•

Theo s d ng ti m n ng c a các công trình th y l i hi n có,

•

Không đáp ng hi u qu qu n lý c a các công trình th y l i,

•

H th ng qu n lý,

•

Không đ y đ và b o trì.
- Trong m t s l n các h th ng thu l i , ti m n ng c a các công trình th y

l i hi n có là không đ
Lu n v n th c s k thu t

c s d ng do các lý do nh thái đ c a nông dân, thi u v
Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c


17

phát tri n nông nghi p .v.v…Cán b qu n lý không đ

c ti p c n v i công ngh

qu n lý m i. Các h th ng công trình th y l i qu n lý trong m t s tr
không th đ n g n v i ng
c u thoát n

i nông dân và có th đ

c c a các c s có th không đ

ngân sách đã đ

ng h p

c đáp ng nhu c u c a h . Yêu

c thành l p và c ng có th không đ

c quy đ nh nên nhi u khi không s n sàng cho vi c duy trì c a h

th ng.
- Ngoài các y u t k t c u , s không công b ng và s d ng không h p lý

khi n ngu n n

c b nh h

ng và toàn b quá trình phân ph i n

c c a h th ng.

- Hi u su t c a h th ng th y l i, tuy nhiên, đã tr thành ch đ c a s ch
trích. S t

ng đ i l n h n các h th ng đã ph i nh n thêm nh ng l i ch trích

trong khi xu t hi n nh ng cái nh h n đ có đ

c th c hi n t t h n. Các thông cáo

s hi u su t l n trong h th ng th y l i bao g m các y u t nh kinh t
l i nhu n t các nhà đ u t , ít s d ng n
đ đ tđ
nghi m n

c phân ph i công b ng n

,

, không đ

c hi u qu , các y u t xã h i, nh không

c, và các y u t môi tr

ng nh đ t m n, ô

c ng m c a các ngu n l c, không công b ng trong y t công c ng .

1.2.2. Khái ni m v hi n đ i hóa h th ng t
- T ch c Nông l

i

ng Th gi i (FAO) đ nh ngh a v hi n đ i hóa h th ng

th y l i: “Hi n đ i hoá các h th ng th y l i là m t quá trình nâng c p v k thu t
và qu n lý (hoàn toàn trái ng

c v i c i t o đ n thu n) cho các h th ng thu l i v i

m c tiêu là c i thi n vi c s d ng các ngu n nhân l c, n
c ng nh d ch v phân ph i n
-

c t i ng

i s d ng n

c, kinh t và môi tr

ng

c”.

nh ngh a này cho th y hi n đ i hoá không ph i là m t h ng m c đ n l

mà là m t quá trình liên quan t i vi c nâng c p và c i thi n cách s d ng các ngu n
n

c m t cách hi u qu h n ch không ph i ch quay l i đi u ki n ban đ u.

hi n

đ i hóa h th ng th y l i c n c i thi n c v m t công trình (ph n c ng) và công tác
qu n lý v n hành (ph n m m) c a h th ng th y l i. Không nh t thi t ph i đ u t
vào các trang thi t b và ph n m m tinh vi mà quan tr ng là v n đ ki n th c, nh ng

Lu n v n th c s k thu t

Chuyên ngành: Quy ho ch và Qu n lý tài nguyên n

c