Điểm mới trong thủ tục tố tụng hình sự 2015

Trong BLTTHS 2003, tùy từng tình huống vụ án, chủ tọa phiên tòa hỏi trên
cơ sở nội dung từng vụ án cụ thể mà không quy định phải hỏi ai trước, ai sau.
BLTTHS 2015 đã gộp chung phần xét hỏi và tranh luận thành tranh tụng. Anh (chị)
hãy trình bày điểm mới về trình tự xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm theo
BLTTHS 2015 so với BLTTHS 2003, có liên hệ đến vụ án “Tàng trữ trái phép chất
ma túy” do bị cáo Nguyễn Hoàng Vũ thực hiện mà anh (chị) đã tham dự vào ngày
24/5/2018. Những điểm mới đó có ý nghĩa như thế nào trong quá trình giải quyết vụ
án?

Theo quy định của Bộ Luật Tố tụng Hình sự (BLTTHS 2003) thì tại phiên toà hình
sự sơ thẩm, sau khi kết thúc phần thủ tục bắt đầu phiên tòa, nếu không ai có ý kiến và yêu
cầu gì thêm thì chủ toạ phiên toà tuyên bố kết thúc phần thủ tục phiên toà chuyển sang
phần xét hỏi. Thực chất thủ tục này là việc người tiến hành tố tụng bao gồm Hội đồng xét
xử, kiểm sát viên, Luật sư tiến hành hỏi bị cáo, người làm chứng và những người liên
quan khác để xác minh các chứng cứ trong hồ sơ vụ án và làm rõ những tình tiết có liên
quan để xác định sự thật khách quan của vụ án.
Về trình tự xét hỏi, theo quy định tại khoản 2 Điều 207 BLTTHS 2003 thì khi xét
hỏi từng người, chủ tọa phiên tòa hỏi trước rồi đến các hội thẩm, sau đó đến kiểm sát
viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự. Những người tham gia phiên
tòa cũng có quyền đề nghị với chủ tọa phiên tòa hỏi thêm về những tình tiết cần làm sáng
tỏ. Người giám định được hỏi về những vấn đề có liên quan đến việc giám định.
Như vậy, BLTTHS năm 2003 không quy định phải hỏi ai trước, ai sau. Tùy từng
vụ án, chủ tọa có kế hoạch xét hỏi hợp lý trên cơ sở nội dung từng vụ án cụ thể cũng như
thái độ khai báo của người tham gia tố tụng. Nội dung xét hỏi tập trung làm rõ tình tiết
định tội, định khung, tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ, nhân thân của bị cáo…
Quy định trên vô hình chung làm cho Hội đồng xét xử mất đi vai trò là một vị
“trọng tài” khách quan xem xét, đánh giá chứng cứ, lập luận của các bên (bên buộc tội và
bên gỡ tội) để từ đó đưa ra những nhận định khách quan về vụ án. Thực tiễn xét xử cho
thấy mặc dù BLTTHS có quy định Kiểm sát viên tham gia xét hỏi nhưng trên thực tế
1

Kiểm sát viên hoàn toàn chưa chủ động xét hỏi, nếu có thì cũng chỉ mang tính chất bổ
sung cho những câu hỏi của Hội đồng xét xử và thông thường kiểm sát viên sẽ hỏi để
nhằm mục đích bảo vệ bản cáo trạng của mình là đúng và việc buộc bị cáo có tội là có
căn cứ. Việc hỏi để chứng minh tội phạm và làm sáng tỏ các tình tiết của vụ án chủ yếu
vẫn do Thẩm phán – Chủ tọa phiên toà thực hiện.
Trên cơ sở nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được đảm bảo, Bộ Luật Tố tụng
Hình sự 2015 (BLTTHS 2015) đã có nhiều nội dung sửa đổi, bổ sung để cụ thể hóa
nguyên tắc này, cụ thể bằng cách gộp chung phần xét hỏi và tranh luận thành phần tranh
tụng để phù hợp với yêu cầu của công tác tranh tụng tại phiên tòa. Thủ tục tranh tụng tại
phiên tòa bao gồm thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm,
được quy định từ Điều 306 đến Điều 325 BLTTHS 2015.
Tại Điều 307 BLTTHS 2015 quy định:
“1. Hội đồng xét xử phải xác định đầy đủ những tình tiết về từng sự việc, từng tội
trong vụ án và từng người. Chủ tọa phiên tòa điều hành việc hỏi, quyết định người hỏi
trước, hỏi sau theo thứ tự hợp lý.
2. Khi xét hỏi từng người, chủ tọa phiên tòa hỏi trước sau đó quyết định để Thẩm
phán, Hội thẩm, Kiểm sát viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp
của đương sự thực hiện việc hỏi. Người tham gia tố tụng tại phiên tòa có quyền đề nghị
chủ tọa phiên tòa hỏi thêm về những tình tiết cần làm sáng tỏ. Người giám định, người
định giá tài sản được hỏi về những vấn đề có liên quan đến việc giám định, định giá tài
sản.
3. Khi xét hỏi, Hội đồng xét xử xem xét vật chứng có liên quan trong vụ án.”
Thủ tục xét hỏi được mở đầu bằng việc kiểm sát viên đọc bản cáo trạng và trình
bày những ý kiến bổ sung, nếu có. Sau đó, hội đồng xét xử sẽ để cho bị cáo và những
người tham gia tố tụng khác trình bày ý kiến của mình về bản cáo trạng và các tình tiết
của vụ án rồi mới hỏi thêm về những điểm nào đó mà họ trình bày chưa đủ hoặc có mâu
thuẫn. Sau khi kết thúc việc xét hỏi, phiên tòa hình sự sơ thẩm sẽ chuyển sang thủ tục
tranh luận. Kiểm sát viên trình bày lời luận tội của mình, đề nghị kết tội bị cáo theo toàn
bộ nội dung của cáo trạng hay rút bớt một phần nội dung truy tố của cáo trạng hoặc kết

2


luận bị cáo phạm tội nhẹ hơn, đồng thời đề nghị loại hình phạt, mức hình phạt cũng như
các biện pháp tư pháp khác. Sau lời luận tội của kiểm sát viên, bị cáo hoặc người bào
chữa cho bị cáo sẽ trình bày lời bào chữa, bị cáo có quyền trình bày ý kiến bổ sung vào
lời bào chữa. Tiếp theo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự và người có
quyền lợi nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc người đại diện hợp pháp của họ lần lượt
được trình bày ý kiến về việc luận tội của kiểm sát viên và đưa ra các đề nghị để bảo vệ
quyền lợi của mình, cũng như nếu có người bảo vệ quyền lợi của đương sự thì người này
được quyền đề nghị, trình bày ý kiến của mình đối với lời luận tội và ý kiến để bảo vệ
quyền lợi cho người mà mình nhận bảo vệ. Kiểm sát viên phải đưa ra những lập luận của
mình đối với từng ý kiến, người tham gia tranh luận có quyền đáp lại ý kiến của người
khác.
Theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành, chủ tọa phiên tòa không
hạn chế thời gian tranh luận và phải tạo điều kiện thuận lợi để cho những người tham gia
tố tụng trình bày hết ý kiến của mình, nhưng chủ tọa có quyền cắt những ý kiến không
liên quan hoặc những ý kiến trùng lặp đã được đối đáp rồi. Đồng thời, chủ tọa cũng có
quyền yêu cầu kiểm sát viên phải đối đáp lại những ý kiến yêu cầu của người bào chữa
hoặc của những người tham gia tố tụng khác nếu như những ý kiến đó chưa được tranh
luận. Đây là quy định mới được bổ sung nhằm đảm bảo cho việc xét xử được công bằng
dân chủ, đáp ứng yêu cầu tranh tụng mà chiến lược cải cách tư pháp đã đề ra. Quy định
này góp phần khắc phục những tồn tại trước đây khi tranh luận, nhiều trường hợp kiểm
sát viên không đưa ra được những lập luận để phản bác với ý kiến của bị cáo, của người
bào chữa cho bị cáo hoặc của những người khác, không đối đáp mà chỉ trả lời giữ nguyên
ý kiến luận tội hoặc giữ nguyên quyết định truy tố.1
Như vậy, trên cơ sở đảm bảo nguyên tắc tranh tụng trong xét xử có liên hệ với vụ
án cụ thể “Tàng trữ trái phép chất ma túy” do bị cáo Nguyễn Hoàng Vũ thực hiện, chúng
ta nhận thấy rõ BLTTHS 2015 quy định đầy đủ các quyền và cơ chế đảm bảo các quyền
của người bị buộc tội, nhất là quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc nhờ người khác bào

1 ThS. Lê Thanh Phong, Hoàn thiện các quy định về phiên tòa hình sự sơ thẩm trong Bộ Luật Tố tụng hình sự, Tòa
án nhân dân Quận 7, TP. Hồ Chí Minh

3


chữa, tăng cường trách nhiệm của các cơ quan trong việc bảo đảm quyền bào chữa cho
người bị buộc tội, cụ thể:
•

Mở rộng chủ thể được đảm bảo quyền bào chữa, theo đó, ngoài 03 chủ thể
đã được bảo đảm quyền bào chữa: Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo),
BLTTHS năm 2015 đã bổ sung thêm người bị giữ trong trường hợp khẩn

cấp, người bị bắt cũng được đảm bảo quyền bào chữa (Điều 58);
• Mở rộng và chính thức ghi nhận địa vị pháp lý của Trợ giúp viên pháp lý là
1 trong các loại người bào chữa, theo đó, BLTTHS năm 2015, Người bào
chữa có thể là: (1) Luật sư; (2) Người đại diện của người bị buộc tội; (3)
Bào chữa viên nhân dân; và (4) Trợ giúp viên pháp lý trong trường hợp
người bị buộc tội thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý;
 Trong vụ án nêu trên, do bị cáo không nhờ người bào chữa mà tự mình
bào chữa nên không có sự tham gia của bất kỳ loại người bào chữa nào vào
quá trình xét hỏi.
• Mở rộng diện người bào chữa theo chỉ định, theo đó cơ quan tiến hành tố
tụng bắt buộc phải chỉ định người bào chữa cho bị can, bị cáo bị truy cứu
trách nhiệm hình sự về tội mà BLHS quy định mức cao nhất là 20 năm tù,
thay vì mức cao nhất là tử hình như quy định của BLTTHS năm 2003;
• Bổ sung người thân thích của người bị buộc tội có quyền mời người bào
chữa, thay vì chỉ có người bị buộc tội và người đại diện hợp pháp của họ có
quyền mời người bào chữa (Điều 75).

Để bảo đảm tranh tụng dân chủ, cũng như đảm bảo quyền bào chữa cho bị can, bị
cáo, BLTTHS bổ sung quy định cho người bào chữa có quyền thu thập chứng cứ thay vì
chỉ có quyền thu thập tài liệu, đồ vật như hiện nay; đồng thời, quy định người bào chữa
có quyền kiểm tra, đánh giá và trình bày ý kiến về chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan và
yêu cầu người có thẩm quyền tiến hành tố tụng kiểm tra, đánh giá (Điều 73).
BLTTHS năm 2015 quy định thời điểm người bào chữa tham gia tố tụng sớm hơn
(kể từ khi có người bị bắt) thay vì tham gia từ khi có quyết định tạm giữ như hiện nay
(Điều 74). Đồng thời, ngay từ giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, luật sư có

4


quyền tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, bị kiến
nghị khởi tố (Điều 83).2
Theo BLTTHS năm 2003, Tòa án chỉ xét xử bị cáo theo tội danh mà Viện kiểm sát
truy tố (Điều 196). So sánh với BLTTHS năm 2015, Tòa án có quyền xét xử bị cáo về tội
danh nặng hơn tội danh mà Viện kiểm sát truy tố sau khi đã trả hồ sơ để Viện kiểm sát
truy tố lại nhưng Viện kiểm sát vẫn giữ tội danh đã truy tố. Quy định này nhằm đảm bảo
sự độc lập của Tòa án trong xét xử, bảo đảm phán quyết của Tòa án phải trên cơ sở kết
quả xét hỏi, tranh tụng và những chứng cứ đã được kiểm tra công khai tại phiên tòa.
Tuy nhiên, quy định về thủ tục tranh tụng tại phiên tòa hình sự sơ thẩm vẫn còn
một số bất cập sau đây:
1. Điều 305 BLTTHS 2015 quy định: “Chủ tọa phiên tòa phải hỏi kiểm sát viên và

những người tham gia tố tụng xem ai có yêu cầu triệu tập thêm người làm chứng
hoặc yêu cầu đưa thêm vật chứng và tài liệu ra xem xét hay không”. Quy định này
nhằm bảo đảm sự bình đẳng trước Tòa án giữa đại diện Viện kiểm sát và những
người tham gia tố tụng trong việc giải quyết các yêu cầu, cung cấp nguồn chứng
cứ cũng như đưa ra chứng cứ trực tiếp.
 Tuy nhiên, yêu cầu triệu tập thêm người làm chứng hoặc yêu cầu đưa thêm vật

chứng và tài liệu ra xem xét chỉ được giải quyết khi tiến hành thủ tục bắt đầu phiên tòa
nhưng lại không được quy định trong phần thủ tục tranh tụng tại phiên tòa. Như vậy, khi
vụ án đang tiến hành thủ tục tranh tụng mà người tham gia tố tụng muốn yêu cầu triệu tập
thêm người làm chứng hoặc đưa thêm vật chứng và tài liệu ra xem xét thì lại không có
căn cứ để hội đồng xét xử chấp nhận yêu cầu.
2. Điều 293 BLTTHS 2015 quy định: Tòa án có thể vẫn tiến hành xét xử vắng mặt

người làm chứng và khi tiến hành xét hỏi thì hội đồng xét xử sẽ công bố lời khai
của người làm chứng trong giai đoạn điều tra, truy tố theo quy định tại điểm d
khoản 2 Điều 308 BLTTHS 2015.
 Tuy nhiên, trong trường hợp chứng cứ được công bố trong lời khai của người
làm chứng mâu thuẫn với các chứng cứ mà Tòa án thu được trực tiếp tại phiên tòa mà
2 Văn phòng luật sư công chúng Olympia, Những điểm mới về tranh tụng theo BLTTHS năm 2015.

5


việc giải quyết được mâu thuẫn đòi hỏi phải triệu tập thêm người làm chứng. Nếu kiểm
sát viên hoặc người tham gia tố tụng có yêu cầu thì yêu cầu này sẽ không thể được chấp
nhận, vì việc giải quyết yêu cầu triệu tập thêm người làm chứng hoặc yêu cầu đưa thêm
vật chứng, tài liệu ra xem xét chỉ tiến hành ở phần thủ tục bắt đầu phiên tòa.
3. Theo quy định tại Điều 302 BLTTHS 2015, thì việc thay đổi thẩm phán, hội thẩm,

kiểm sát viên, thư ký phiên tòa, người giám định, người định giá tài sản, người
phiên dịch, người dịch thuật chỉ được đặt ra tại phần thủ tục bắt đầu phiên tòa.
Trong trường hợp căn cứ để thay đổi những người nêu trên đã xuất hiện từ thủ tục
bắt đầu phiên tòa nhưng đến khi phiên tòa chuyển sang thủ tục tranh tụng, thì
những người có quyền đề nghị mới phát hiện có các căn cứ này đề nghị thay đổi.
 Hiện nay, BLTTHS 2015 lại không quy định về việc cho phép trở lại phần thủ
tục mà chỉ cho phép trở lại phần xét hỏi (Điều 323) được quy định ở phần thủ tục tranh

tụng, như vậy có thể ảnh hưởng quyền của bị cáo và ảnh đến chất lượng xét xử.
4. Theo quy định hiện hành, thì việc xét hỏi tại phiên tòa được thực hiện chủ yếu bởi

hội đồng xét xử. Việc xét hỏi nhằm làm rõ những tình tiết dùng làm chứng cứ để
truy tố bị cáo lại không phải là nhiệm vụ chính của Viện kiểm sát mà phụ thuộc
vào hội đồng xét xử.
 Quy định như trên là không hợp lý, vì Viện kiểm sát thực hiện chức năng buộc
tội nên tại phiên tòa, kiểm sát viên phải thực hiện việc xét hỏi để bảo vệ sự buộc tội đó,
người bào chữa thực hiện chức năng gỡ tội, nên họ được thực hiện việc xét hỏi để bào
chữa cho bị cáo. Trong khi đó, Tòa án đóng vai trò “trung gian”, chỉ xét xử và ra phán
quyết trong phạm vi giới hạn của sự buộc tội. Vì vậy, trách nhiệm xác định các tình tiết
buộc tội thuộc về Viện kiểm sát; trách nhiệm xác định các tình tiết gỡ tội thuộc về người
bào chữa bị cáo; trách nhiệm xác định đầy đủ, khách quan các tình tiết buộc tội cũng như
gỡ tội thuộc về Tòa án.
 Liên hệ với vụ án do bị cáo Nguyễn Hoàng Vũ thực hiện, Kiểm sát viên chưa
chủ động xét hỏi, nếu có thì cũng chỉ mang tính chất bổ sung cho những câu hỏi của H ội
đồng xét xử và thông thường Kiểm sát viên sẽ hỏi để nhằm mục đích bảo vệ bản cáo
trạng của mình là đúng và việc buộc bị cáo có tội là có căn cứ. Việc hỏi để chứng minh
6


tội phạm và làm sáng tỏ các tình tiết của vụ án chủ yếu vẫn do Thẩm phán - Chủ tọa
phiên toà thực hiện.
Cho nên, phải xác định rõ trong BLTTHS, Kiểm sát viên có trách nhiệm xét hỏi để
chứng minh hành vi phạm tội của bị cáo. Và khi tiến hành thủ tục xét hỏi, hội đồng xét
xử chỉ lắng nghe và chủ tọa phiên tòa chỉ giữ quyền điều hành phiên tòa, quyết định cho
ai hỏi ai, duy trì thời gian hỏi và có quyền cắt các ý kiến các câu hỏi không đúng trọng
tâm. Trình tự xét hỏi như vậy sẽ buộc Kiểm sát viên phải tích cực xét hỏi, tranh luận đối
đáp lại ý kiến của bị cáo, người bào chữa để bảo vệ cho bản cáo trạng của mình qua đó
tạo điều kiện cho Hội đồng xét xử có nhiều thời gian để tập trung lắng nghe, đánh giá ý

kiến của các bên, xem xét đánh giá các chứng cứ khác trong vụ án.
Ngoài ra, Hội đồng xét xử không được có những lời lẽ khẳng định hay phủ định
bất cứ một vấn đề nào mà các bên tham gia tranh tụng nêu ra, cũng như không được đánh
giá, nhận xét đúng sai ngay tại phiên tòa. Bởi lẽ, chức năng của Tòa án là xét xử thông
qua việc xét hỏi, nghe các bên tranh luận, Hội đồng xét xử sẽ đưa ra phán quyết bằng bản
án nêu rõ hành vi của bị cáo có phạm tội hay không phạm tội, hình phạt và các biện pháp
tư pháp khác. Việc Hội đồng xét xử thể hiện quan điểm ngay tại phiên tòa sẽ ảnh hưởng
đến việc tranh tụng giữa các bên, làm giảm hiệu quả tranh luận.
Đồng thời, người tiến hành tố tụng cũng nên đặt ra những câu hỏi khác nhau,
không trùng lặp để khai thác được nhiều thông tin hữu ích hơn và chỉ hỏi lại những câu
hỏi đã đặt ra trước đó khi lời khai của bị cáo chưa làm sáng tỏ được vấn đế. Bên cạnh
Kiểm sát viên, các hội thẩm cũng cần tham gia tích cực hơn trong việc xét hỏi để có cái
nhìn khách quan thay vì lệ thuộc vào chủ tọa phiên tòa. Như vậy, quá trình nghị án sẽ đạt
được kết quả cao hơn.
Tóm lại, theo quy định của BLTTHS năm 2015 thì chủ tọa phiên tòa điều hành
việc hỏi, quyết định người hỏi trước, hỏi sau theo thứ tự hợp lý. Khi xét hỏi, chủ tọa
phiên tòa hỏi trước sau đó quyết định để Thẩm phán (trường hợp Hội đồng 5), Hội thẩm,
Kiểm sát viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự
thực hiện việc hỏi.

7


Người tham gia tố tụng tại phiên tòa có quyền đề nghị Chủ tọa phiên tòa hỏi thêm
về những tình tiết cần làm sáng tỏ. Người giám định, người định giá tài sản được hỏi về
những vấn đề có liên quan đến việc giám định, định giá tài sản. Đồng thời BLTTHS năm
2015 bổ sung cho bị cáo quyền được trực tiếp đặt câu hỏi với các bị cáo khác, bị hại,
đương sự hoặc người đại diện của họ, người làm chứng nếu được Chủ tọa đồng ý thay vì
đề nghị Chủ tọa hỏi (Điểm i khoản 2 Điều 61 các Điều 309, 310 và 311 BLTTHS 2015).
Ý nghĩa của việc làm này để xác định toàn diện, đầy đủ, khách quan nội dung vụ án,

tránh oan sai, đảm bảo xét xử đúng quy định của pháp luật.
Với những điểm mới như trên có liên hệ đến vụ án “Tàng trữ trái phép chất ma
túy” diễn ra vào ngày 24/5/2018, thiết nghĩ cần sửa đổi các quy định về thủ tục xét hỏi
theo hướng Tòa án chỉ là nơi phân xử, quyết định của hội đồng xét xử dựa trên kết quả
xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa, cụ thể theo hướng: Kiểm sát viên xét hỏi trước, tiếp
theo là người bào chữa, người bảo vệ quyền, nghĩa vụ liên quan đến vụ án tiến hành xét
hỏi. Kiểm sát viên hỏi về các tình tiết liên quan đến việc buộc tội; người bào chữa hỏi về
các tình tiết liên quan đến việc gỡ tội; người bảo vệ quyền, nghĩa vụ liên quan đến vụ án
mà mình bảo vệ. Bị cáo, bị hại và những người tham gia tố tụng khác xét hỏi về những
tình tiết có liên quan đến mình. Nếu thấy tình tiết có mâu thuẫn thì hội đồng xét xử có
quyền trực tiếp xét hỏi để làm rõ mâu thuẫn giữa các tình tiết.
HẾT

8