Thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lí 12 THPT theo chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
–––––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THU

THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY
HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH
ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
–––––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THU

THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY
HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH
ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA)
Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí
Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Phương Liên

THÁI NGUYÊN - 2018


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của
riêng tôi.
Các số liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã
công bố theo đúng quy định.
Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một
cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn của Việt Nam. Các kết
quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác.
Tác giả luận văn
Hoàng Thị Thu

Xác nhận của
khoa chuyên môn

Xác nhận của
người hướng dẫn khoa học

PGS.TS. Nguyễn Phương Liên

i


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành được luận văn, đầu tiên tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc
nhất đến PGS.TS Nguyễn Phương Liên, người đã dành nhiều công sức, trí tuệ
và thời gian để hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn
thành đề tài này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học sư phạm Thái
Nguyên, Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, các thầy cô khoa Địa lí đã tạo điều kiện
thuận lợi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Tác giá cũng xinh chân
thành cảm ơn các cán bộ thư viện nhà trường đã tạo điều kiện trong suốt quá
trình nghiên cứu và thực hiện đề tài.
Bên cạnh đó, tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ và tạo điều kiện
của BGH, các thầy cô giáo trường THPT Hàn Thuyên, trường THPT Quế Võ
số 1, THPT Thuận Thành số 3 đã tạo điều kiện cho tôi tổ chức thực nghiệm để
kiểm chứng tính khả thi của đề tài.
Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã giúp đỡ và động
viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài.
Chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp quý báu để luận văn hoàn
thiện hơn.
Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018
Tác giả

Hoàng Thị Thu

ii


MỤC LỤC
Lời cam đoan ........................................................................................................ i
Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii
Mục lục ............................................................................................................... iii
Bảng chữ cái viết tắt ........................................................................................... iv
Danh mục các bảng.............................................................................................. v
Danh mục các hình ............................................................................................. vi
MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 2
3. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 5
4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 5
5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện....................................... 6
6. Quan điểm nghiên cứu..................................................................................... 6
7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8
8. Những góp mới của luận văn......................................................................... 10
9. Cấu trúc luận văn ........................................................................................... 11
NỘI DUNG ....................................................................................................... 12
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ
CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 TRUNG
HỌC PHỔ THÔNG THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC SINH
QUỐC TẾ (PISA) ............................................................................................ 12
1.1. Định hướng đổi mới giáo dục của nước ta sau 2015................................. 12
1.1.1. Đổi mới mục tiêu giáo dục ...................................................................... 12
1.1.2. Đổi mới nội dung giáo dục ...................................................................... 13
1.1.3. Đổi mới phương pháp, phương tiện và hình thức dạy học...................... 13
1.1.4. Đổi mới hình thức và phương pháp thi, kiểm tra, đánh giá chất lượng
giáo dục.............................................................................................................. 13

iii


1.1.5. Đổi mới quản lí quá trình xây dựng và thực hiện chương trình ..............
14
1.1.6. Thực hiện chủ trương một chương trình, nhiều sách giáo khoa.............. 14
1.2. Sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học ................................................... 15
1.2.1. Khái niệm: bài tập nhận thức................................................................... 15
1.2.2. Vai trò của bài tập nhận thức................................................................... 15
1.3. Một số vấn đề về đánh giá theo PISA.............................................................

16
1.3.1. Khái quát về PISA ................................................................................... 16
1.3.2. Mục đích của PISA.................................................................................. 17
1.3.3. Đặc điểm của PISA.................................................................................. 18
1.3.4. Những năng lực được đánh giá trong PISA ............................................ 19
1.3.5. PISA tại Việt Nam ................................................................................... 24
1.4. Mục tiêu, nội dung chương trình Địa lí 12 THPT ......................................
26
1.4.1. Mục tiêu chương trình ............................................................................. 26
1.4.2. Nội dung chương trình............................................................................. 27
1.5. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 –
THPT 30
1.5.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp 12 - THPT ..................................
30
1.5.2. Đặc điểm nhận thức ................................................................................. 31
1.6. Thực trạng của việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12
THPT theo định hướng PISA ........................................................................... 33
1.6.1. Khảo sát với giáo viên ............................................................................. 33
1.6.2. Khảo sát với HS ....................................................................................... 36
Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 42
Chương 2. QUY TRÌNH THIẾT KẾ BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG
DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12- THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC
SINH QUỐC TẾ (PISA) ................................................................................. 43
2.1. Nguyên tắc và yêu cầu của việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy
học Địa lí 12-THPT theo PISA ......................................................................... 43
2.1.1. Đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức với HS ......................................
iv


43

2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống và liên hệ với thực tiễn ...................................... 44
2.1.3. Đảm bảo tính giáo dục............................................................................. 45
2.1.4. Đảm bảo nguyên tắc tự lực và phát triển tư duy HS ............................... 45
2.2. Quy trình thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lí 12 THPT theo
PISA................................................................................................................... 46
2.3. Các dạng bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo đánh giá
HS quốc tế (PISA) ............................................................................................. 56
2.3.1. Bài tập phát triển năng lực đọc hiểu ........................................................ 57
2.3.2. Bài tập phát triển năng lực tính toán ....................................................... 69
2.3.3. Bài tập phát triển năng lực vận dụng kiến thức khoa học địa lí .............. 72
Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 74
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 75
3.1. Mục đích và nhiệm vụ, nguyên tắc thực nghiệm ....................................... 75
3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .............................................................. 75
3.1.2. Nhiện vụ thực nghiệm sư phạm............................................................... 75
3.1.3. Nguyên tắc thực nghiệm.......................................................................... 75
3.1.3. Phương pháp thực nghiệm....................................................................... 76
3.2. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................. 76
3.2.1. Địa bàn thực nghiệm................................................................................ 76
3.2.2. Cách thức tổ chức thực nghiệm ............................................................... 76
3.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 77
3.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 91
3.4.1. Xử lý kết quả thực nghiệm ...................................................................... 91
3.4.2. Nhận xét kết quả thực nghiệm ................................................................. 92
Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 95
KẾT LUẬN....................................................................................................... 96
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 98
PHỤ LỤC

v


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
STT

VIẾT TẮT

VIẾT ĐẦY ĐỦ

1

BTNT

Bài tập nhận thức

2

ĐC

Đối chứng

3

GD&ĐT

Giáo dục và đào tạo

4

GV

Giáo viên

5

HS

Học sinh

6

KTĐG

Kiểm tra đánh giá

7

PPDH

Phương pháp dạy học

8

SGK

Sách giáo khoa

9

THCS

Trung học cơ sở

10

THPT

Trung học phổ thông

11

TN

Thực nghiệm

iv


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1: Nội dung đánh giá của PISA qua các kì ........................................... 17
Bảng 1.2: Kết quả xếp hạng của Việt Nam tham gia PISA .............................. 25
năm 2012 và 2015.............................................................................................. 25
Bảng1.3: Cấu trúc SGK địa lí 12 cơ bản ........................................................... 27
Bảng 1.4: Mức độ hiểu biết căn bản và sự vận dụng PISA............................... 34
của GV trong quá trình dạy học ở ttrường THPT ............................................. 34
Bảng 1.5: Kết quả kiểm tra khảo sát HS ........................................................... 39
Bảng 1.6: Tổng hợp kết quả thăm dò HS sau bài kiểm tra khảo sát ................. 40
Bảng 2.1: Cơ cấu lao động nước ta giai đoạn 2005-2016 ................................. 49

Bảng 2.2: Sự đa dạng thành phần loài và sự suy giảm số lượng loài thực vật,
động vật ................................................................................................... 52
Bảng 2.3: Tỷ lệ dân số dưới 15 tuổi và trên 60 tuổi nước ta ............................. 61
giai đoạn 1979 - 2014 ........................................................................................ 61
Bảng 2.4: Lượng mưa và lưu lượng nước sông................................................. 62
của sông Hồng- trạm Sơn Tây (Hà Nội)............................................................ 62
Bảng 3.1: Tên trường và GV tham gia thực nghiệm ......................................... 77
Bảng 3.2: Nhiệt độ ở một số địa phương ( 0C) ................................................ 79
Bảng 3.3: Nhiệt độ trung bình năm và tổng nhiệt độ năm ................................ 81
của một số điểm nước ta .................................................................................... 81
Bảng 3.4: Lượng mưa một số địa điểm nước ta ................................................ 82
Bảng 3.5: Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong
bài thực nghiệm số 1 ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .............
91
Bảng 3.6: Bảng tổng hợp kết quả kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong bài
thực nghiệm số 2 ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng................... 91
Bảng 3.7: Bảng so sánh kết quả kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong 2 bài
thực nghiệm ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .......................... 92

v


DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Tỉ lệ gia tăng dân số trung bình năm qua các giai đoạn. ................... 54
Hình 2.2. Gió mùa mùa đông ở khu vực Đông Nam Á..................................... 55
Hình 2.3. Các nước Đông Nam Á ..................................................................... 58
Hình 2.4. Địa hình Việt Nam............................................................................. 59
Hình 2.5. Bản đồ tự nhiên Việt Nam ................................................................. 60
Hình 2.6. Hình ảnh tắc đường thường thấy ở Hà Nội ....................................... 63

Hình 2.7. Một đoạn sông Tô Lịch ..................................................................... 63
Hình 2.8. Nạn chặt phá rừng ở nước ta ............................................................. 64
Hình 2.9. So sánh năng suất lao động theo giờ năm 2012 giữa các nước
Đông Nam Á ..................................................................................... 65
Hình 2.10. Trạm khí hậu Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh ..................................... 66
Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp
đối chứng ........................................................................................... 92

vi


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong thế kỉ 21, xu hướng giáo dục theo định hướng phát triển năng lực
được đặc biệt chú ý bởi: định hướng phát triển năng lực nhằm đảm bảo đầu ra
của quá trình dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất
nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức vào tình huống thực tiễn nhằm
chuẩn bị cho học sinh năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và
nghề nghiệp trong tương lai. Dạy học theo quan điểm phát triển năng lực không
chỉ chú ý tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS về trí tuệ mà còn chú ý rèn
luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với các tình huống của cuộc sống.
PISA là chương trình đánh giá giáo dục về năng lực phổ thông của HS ở
độ tuổi 15, độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc ở hầu hết các quốc gia (OECD
khởi xướng và chỉ đạo thực hiện). Nội dung đánh giá của PISA hoàn toàn được
xác định dựa trên các kiến thức, kỹ năng cần thiết cho cuộc sống tương lai. Các
bài toán của PISA đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống của đời sống thực,
nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các thao tác về
tư duy, mà còn để HS ý thức về các vấn đề xã hội, vấn đề toàn cầu.
Chương trình Địa lí 12 có mục tiêu là giúp học sinh hiểu và trình bày
được các kiến thức phổ thông, cơ bản về đặc điểm tự nhiên, dân cư và tình hình

phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam; những vấn đề đặt ra đối với cả nước
nói chung và các vùng, các địa phương nói riêng. Bên cạnh đó còn củng cố và
phát triển kĩ năng học tập và nghiên cứu địa lí: quan sát, nhận xét, phân tích, so
sánh, đánh giá các sự vật, hiện tượng địa lí; vẽ lược đồ, biểu đồ; phân tích, sử
dụng bản đồ, Atlat, lát cắt, số liệu thống kê... Rèn luyện cho các em kĩ năng thu
thập, xử lí, tổng hợp và thông báo thông tin Địa lí, kĩ năng vận dụng tri thức địa
lí để giải thích các hiện tượng, sự vật địa lí và bước đầu tham gia giải quyết
những vấn đề của cuộc sống phù hợp với khả năng của học sinh...

1


Học sinh lớp 12 THPT, các em đã được trang bị các kiến thức về Địa lí
đại cương và Địa lí Thế giới. Do vậy việc tìm hiểu Địa lí đất nước thông qua
các bài tập nhận thức theo định hướng PISA không chỉ giúp các em hoàn thiện
kiến thức, kĩ năng cơ bản mà còn giúp các em hình thành và phát triển các năng
lực như: tính toán, năng lực vận dụng kiến thức khoa học, năng lực đọc hiểu.
Thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA để tổ chức quá trình học
tập cho học sinh do đó là một trong những giải pháp đổi mới phương pháp dạy
học theo định hướng tiếp cận năng lực.
Từ những lí do trên, để nâng cao chất lượng dạy học, đáp ứng mục tiêu
giáo dục hiện nay, tác giả đã chọn đề tài: “Thiết kế các bài tập nhận thức
trong dạy học Địa lí 12 trung học phổ thông theo chương trình đánh giá học
sinh quốc tế (PISA)" để làm luận văn tốt nghiệp.
2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài
2.1. Trên thế giới
Phần lớn giới học thuật cho rằng dạy học theo định hướng phát triển
năng lực được phát triển từ đào tạo sư phạm cuối những năm 1960 rồi dần dần
được áp dụng ở Tiểu học, Trung học phổ thông, và dạy nghề vào những năm
1970. Xu hướng này được tiếp nhận trong chương trình dạy nghề ở Anh và

Đức vào những năm 1980 và chương trình đào tạo nghiệp vụ ở Oxtraylia vào
những năm 1960.
Việc sử dụng bài tập nhận thức trong dạy và học cũng từ đó được đặt ra
từ thập kỉ 60 của thế kỉ XX bởi một nhà bác học người Nga tên là I. Lerner,
thông qua tác phẩm Bài Tập Nhận Thức, do hai dịch giả Nguyễn Cao Lũy và
Văn Chu chuyển ngữ sang tiếng Việt. Tác phẩm đã đưa ra những quan niệm về
bài tập nhận thức, vị trí của bài tập nhận thức trong dạy học ở nhà trường phổ
thông. Tuy nhiên tác phẩm chưa đưa ra được cách xây dựng cũng như cách sử
dụng bài tập nhận thức trong các môn học ở trường phổ thông.
Hiện nay ngoài công trình nghiên cứu của I. Lerner thì chưa có công
trình nghiên cứu nào đề cập một cách hệ thống, chưa có ấn phẩm nào về BTNT
2


được xuất bản làm tài liệu tham khảo cho GV. Trong điều kiện như vậy việc
tìm ra cách thức xây dựng BTNT và áp dụng vào thực tế giảng dạy một cách có
hiệu quả là cần thiết.
PISA là chương trình đánh giá giáo dục về năng lực phổ thông của HS ở
độ tuổi 15, độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc ở hầu hết các quốc gia do các
thành viên OECD đề xuất. PISA chú trọng trong việc xem xét đánh giá về các
năng lực của HS trong việc ứng dụng các kiến thức, kĩ năng phổ thông vào các
tình huống thực tiễn.
Các bài tập của PISA đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống của đời
sống thực, nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các
thao tác về tư duy, mà còn để HS ý thức về các vấn đề xã hội, vấn đề toàn cầu.
Đ ặ c b i ệ t , c â u h ỏ i P I S A chú trọng đến những dạng câu hỏi để HS bộc
lộ tư duy và quan điểm cá nhân, năng lực của bản thân trong các lĩnh vực như:
đọc hiểu, tính toán, khoa học, giải quyết vấn đề.
Do vậy việc thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA là một
hướng mới trong dạy học nói chung và dạy học Địa lí nói riêng. Người GV

không đơn giản là xây dựng các BTNT thông thường mà xây dựng các BTNT
gắn với các tình huống trong thực tế để phát huy năng lực của các em .
2.2. Ở Việt Nam
Ở nước ta hiện nay cũng đã có rất nhiều công trình nghiên cứu đến việc
vận dụng bài toán hoặc định hướng PISA vào trong dạy học ở nhà trường phổ
thông và được coi như một giải pháp đổi mới dạy học ở nhà trường phổ thông
theo định hướng phát triển năng lực. Hiện nay có nhiều công trình nghiên cứu
về PISA nói riêng và thiết kế BTNT theo PISA nói riêng. Các tác phẩm tiêu
biểu là:
“PISA và các dạng câu hỏi” - Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Tác
phẩm đã đưa ra cách thức xây dựng các dạng câu hỏi có thể sử dụng trong thiết
kế các bài tập theo định hướng PISA.

3


“Chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA)” của Nguyễn Thị Phương
Hoa trên Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội số 25/2000 đã đề cập đến
mục đích, tiến trình thực hiện, các kết quả chính của PISA. Bài báo giới thiệu
về PISA, chương trình nghiên cứu so sánh, đánh giá trình độ học sinh quốc tế
lớn nhất trên thế giới từ trước đến nay, được bắt đầu từ năm 2000 và tiến hành
ba năm một lần. Ngoài việc trình bày mục đích, phương pháp, tiến trình thực
hiện, bài báo cũng đã phân tích các kết quả chính của PISA qua các kì và các
nguyên nhân cơ bản dẫn đến các kết quả này
“Xây dựng và sử dụng bài toán nhận thức theo định hướng PISA trong
dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông” của Ngô Thị Hải Yến, Kỉ yếu Hội thảo
Địa lý toàn quốc lần thứ 8, năm 2014. Tác giả đã đưa ra quy trình xây dựng các
bài toán nhận thức theo định hướng PISA trong dạy học Địa lí ở nhà trường
phổ thông.
Luận văn thạc sĩ: " Xây dựng và sử dụng bài toán nhận thức trong dạy

học Địa lí 10 ở trường THPT chuyên Bắc Ninh theo định hướng PISA" của
Nguyễn Thị Yến- Trường ĐHSP Hà Nội. Luận văn đã xây dựng được hệ thống
các bài tập nhận thức theo định hướng PISA và sử dụng chúng vào việc dạy
học Địa lí 10 trong phần Địa lí tự nhiên đại cương.
Luận văn thạc sĩ "Xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi PISA trong dạy học
lịch sử Việt Nam thời kì 1954-1975 ở trường phổ thông"- Trường Đại học Giáo
dục, Đại học Quốc Gia Hà Nội. Luận văn đã nêu ra thực trạng sử dụng câu hỏi
PISA trong môn lịch sử ở trường phổ thông, đồng thời xây dựng được bộ câu
hỏi PISA trong dạy học Lịch sử giai đoạn 1954-1975.
Ngoài ra còn có một số tác phẩm khác như:
“Góp phần tìm hiểu về chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA)” của
Nguyễn Ngọc Sơn trên Tập san Giáo dục - Đào tạo số 3/2010.
“Chương trình đánh giá HS quốc tế PISA” của Đỗ Tiến Đạt trên Kỷ yếu
Hội thảo Quốc gia về giáo dục Toán học phổ thông năm 2011.

4


Luận văn Thạc sĩ: “Tiếp cận đánh giá PISA bằng phương pháp giải
quyết vấn đề qua dạy học các bài toán thực tiễn phần khối đa diện và khối tròn
xoay (hình học không gian lớp 12 - Ban cơ bản” của Tăng Hồng Dương - lớp
Cao học lý luận và phương pháp dạy học môn Toán K5 - Trường đại học Giáo
dục, đại học Quốc gia Hà Nội.
Các tác phẩm trên đều đã đề cập đến những vấn đề cơ bản của PISA và
BTNT cũng như cách thức xây dựng và sử dụng các bài tập nhận thức nói
chung, bài tập theo định hướng PISA nói riêng. Tuy nhiên việc xây dựng và sử
dụng bài tập nhận thức theo định hướng PISA trong dạy học Địa lí 12 THPT
chưa tác giả nào nghiên cứu. Từ những cở sở trên tác giả đã thực hiện đề tài
“Thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 ở trường THPT theo
định hướng PISA", nhằm góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy bộ môn ở

trường THPT và đáp ứng ứng mục tiêu giáo dục phổ thông ở nước ta hiện nay.
3. Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về xây dựng bài tập
nhận thức theo PISA, luận văn nhằm thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy
học Địa lí 12 THPT để nâng cao hiệu quả dạy học Địa lí theo định hướng phát
triển năng lực.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng các
bài tập trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng PISA.
- Nghiên cứu đặc điểm chương trình Địa lí 12- THPT
- Nghiên cứu đặc điểm nhận thức và tâm sinh lí học sinh lớp 12
- Nghiên cứu thực trạng của việc thiết kế bài tập nhận thức trong dạy học
Địa lí 12 theo PISA ở trường phổ thông.
- Đưa ra được các yêu cầu và nguyên tắc của việc xây dựng và sử dụng
các bài tập trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng PISA.
- Đưa ra quy trình xây dựng và sử dụng các bài toán trong dạy học Địa
12, theo định hướng PISA.
5


- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của đề tài.
- Đưa ra các đề xuất và kiến nghị
5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện
- Để tài tiến hành khảo sát, thực nghiệm ở một số trườngTHPT trên địa
bàn tỉnh Bắc Ninh
- Đề tài tập trung nghiên cứu về việc xây dựng và sử dụng kiểu bài tập
tính toán, kiểu bài tập đọc hiểu, kiểu bài tập vận dụng kiến thức khoa học ở
trong các chủ đề về tự nhiên, dân cư sách giáo khoa Địa lí 12.
- Thời gian thực hiện: 08 tháng
6. Quan điểm nghiên cứu

6.1. Quan điểm hệ thống
Hệ thống là một quan điểm hoàn chỉnh, phức tạp, có tổ chức, là sự tổng
hợp, phối hợp các vật thể hoặc các bộ phận, tạo thành một thể thống nhất hoàn
chỉnh. Trong quá trình dạy học, tất cả các yếu tố từ nội dung, phương pháp,
phương tiện dạy học đến GV, HS và môi trường giáo dục đều có mối liên hệ
mật thiết trong một thể thống nhất. Đề tài vận dụng quan điểm hệ thống để
thông qua các bài tập Địa lí theo định hướng PISA đưa ra được nội dung,
phương tiện, biện pháp dạy học Địa lí 12- THPT trong hệ thống thống nhất của
quá trình dạy học.
6.2. Quan điểm công nghệ
Công nghệ dạy học là coi quá trình dạy học như là một quy trình công
nghệ. Gồm ba phần: Đầu vào (input), đầu ra (output) và quá trình tác động
(procees). Theo quan điểm công nghệ dạy học, chúng ta cần tổ chức một cách
khoa học quá trình dạy học và giáo dục trên cơ sở xác định một cách chính xác
và sử dụng một cách tối ưu đầu ra (mục tiêu giáo dục), đầu vào (học sinh), nội
dung dạy học, các điều kiện phương tiện kĩ thuật dạy học...Mô hình dạy học
theo quan điểm công nghệ là thầy thiết kế, trò thi công và nhiệm vụ của GV và
HS cũng được xác định cụ thể trong quá trình dạy học. Đề tài vận dụng quan
6


điểm này để xây dựng các bài toán nhận thức trong dạy học Địa lí 12- THPT
theo chương trình đánh giá quốc tế nhắm phát triển năng lực cho học sinh.
6.3. Quan điểm dạy học theo định hướng phát triển năng lực
Dạy học theo định hướng phát triển năng lực không chỉ chú ý tích cực
hoá học sinh về hoạt động trí tuệ mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết
vấn đề gắn với những tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp, đồng thời gắn
hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn.Thông qua quá trình dạy
học để phát triển các năng lực như: năng lực tự học, năng lực sáng tạo, năng lực
ngôn ngữ, năng lực giao tiếp, năng lực giải quyết vấn đề. ..Đặc biệt năng lặc

giải quyết vấn đề từ thực tiến của người học. Đề tài đã vận dụng quan điểm này
để xây dựng các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo đánh giá
học sinh phổ thông quốc tế (PISA). Thông qua các bài tập nhận thức theo định
hướng PISA phát huy các năng lực cần thiết cho HS thông qua những bối cảnh,
tình huống trong thực tiến và việc học sinh trình bày ý kiến cá nhân về các vấn
đề tự nhiên, xã hội, môi trường.
6.4. Quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm
Theo quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm: Người thày có vai
trò điều khiển, định hướng quá trình học tập, người học là trung tâm của quá
trình nhận thức. Việc dạy phải tính đến nhu cầu, nguyện vọng của người học,
đến đặc điểm tâm sinh lí và cấu trúc tư duy của người học. Việc dạy học phải
xuất phát từ người học, vì người học, phải đáp ứng được yêu cầu của người học
cũng như xã hội. Theo quan điểm này, trong quá trình học tập HS chủ động
tham gia các hoạt động nhận thức, tự tìm tòi tri thức và giải quyết vấn đề. Như
vậy việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo định
hướng PISA cũng theo quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm.
6.5. Quan điểm thực tiễn
Thực tiễn là nguồn gốc là động lực, mục tiêu, là tiêu chuẩn đánh giá sản
phẩm nghiên cứu khoa học. Thực tiễn là nguồn gốc đề tài nghiên cứu, các mâu

7


thuẫn của thực tiễn là những gợi ý cho các đề tài. Những yêu cầu thực tiễn
nhằm phục vụ sự phát triển của loài người, là động lực thúc đẩy quá trình phát
triển triển khai nghiên cứu là tiêu chẩn đánh giá kết quả nghiên cứu.
Quan điểm thực tiễn trong nghiên cứu khoa học đòi hỏi nghiên cứu
cần bám sát thực tiễn và phục vụ cho thực tiễn và xã hội. Mọi đề tài nghiên cứu
đều phải có tính cấp thiết xuất phát từ thực tiễn và phải có ý nghĩa lí luận và
thực tiễn.

Nghiên cứu và ứng dụng là hai mắt xích của chu trình nghiên cứu khoa
học, nghiên cứu thực tiễn và ứng dụng kết quả vào thực tiễn, cải tạo thực tiễn.
Xuất phát từ yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay, từ thực tế nội dung chương
trình và đặc điểm học sinh lớp 12 THPT, đề tài đã thiết kế các bài tập nhận thức
theo PISA để phục vụ đáp ứng yêu cầu trong thực tiễn.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp thu thập tài liệu, xử lý tài liệu
Chúng tôi kế thừa có chọn lọc và phân tích các nguồn tài liệu, tư liệu có
liên quan, đánh giá chúng theo yêu cầu và mục đích nghiên cứu. Sau khi tiến
hành thực nghiệm chúng tôi thống kê các số liệu thu được theo bảng biểu và
trình bày bằng biểu đồ. Phương pháp này giúp chúng tôi rút ngắn thời gian, đa
dạng nguồn tài liệu tham khảo, so sánh kết quả thực nghiệm rõ ràng.
7.2. Phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp
Đây là phương pháp cần thiết cho việc hoàn thành luận văn.Với đề tài
này, tác giả đã tiến hành thu thập, phân tích và lựa chọn tài liệu từ các nguồn
khác nhau như: sách giáo khoa, sách tham khảo, các luận văn, công trình
nghiên cứu khoa học, phần mềm tin học… Sau đó tổng hợp phân tích so sánh
các tài liệu để làm tư liệu cho bài viết của mình.
7.3. Phương pháp quan sát
Quan sát là phương pháp tri giác có mục đích, có kế hoạch một sự kiện,
hiện tượng, quá trình (hay hành vi cử chỉ của con người) trong những hoàn
cảnh tự nhiên khác nhau nhằm thu thập những số liệu, sự kiện cụ thể đặc trưng
8


cho quá trình diễn biến của sự kiện, hiện tượng đó. Luận văn sử dụng phương
pháp này để quan sát các hoạt động dạy và học có sử dụng bài tập theo định
hướng PISA tại Trường THPT Hàn Thuyên, THPT Thuận Thành số 3, THPT
Quế Võ số 1 nhằm phát hiện vấn đề nghiên cứu.
7.4.Phương pháp điều tra khảo sát

Điều tra là phương pháp khảo sát một nhóm đối tượng trên một diện rộng
nhằm phát hiện những quy luật phân bố, trình độ phát triển, những đặc điểm về
mặt định tính và định lượng của các đối tượng cần nghiên cứu. Các tài liệu điều
tra được là những thông tin quan trọng về đối tượng cần cho quá trình nghiên
cứu và là căn cứ quan trọng để đề xuất những giải pháp khoa học hay giải pháp
thực tiễn. Phương pháp này được sử dụng nhằm thu thập các tài liệu thực tế cần
thiết cho đề tài thông qua dự giờ, thăm lớp, sử dụng các phiếu hỏi điều tra tình
hình dậy và học, điều tra chất lượng dậy và học cũng như thái độ của giáo viên
và học sinh đối việc thiết kế bài tập nhận thức địa lý theo định hướng PISA
trong dạy và học.
7.5. Phương pháp chuyên gia
Thực chất đây là phương pháp sử dụng trí tuệ, khai thác ý kiến đánh giá
của các chuyên gia có trình độ cao để xem xét, nhận định một vấn đề, một sự
kiện khoa học để tìm ra giải pháp tối ưu cho vấn đề, sự kiện đó.
Phương pháp chuyên gia rất cần thiết cho người nghiên cứu không chỉ
trong quá trình nghiên cứu mà còn cả trong quá trình nghiệm thu, đánh giá kết
quả, hoặc thậm chí cả trong quá trình đề xuất giả thuyết nghiên cứu, lựa chọn
phương pháp nghiên cứu, củng cố các luận cứ…. Đề tài đã tham khảo ý kiến
của các chuyên gia, các giảng viên và giáo viên có nhiều kinh nghiệm về việc
thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA trong giảng dạy địa lý hiện
nay.
7.6. Phương pháp thực nghiệm
Là phương pháp thu thập các sự kiện trong những điều kiện được tạo ra
một cách đặc biệt (tạo ra kinh nghiệm mới, lý thuyết mới để khẳng định những
9


mối liên hệ dự kiến sẽ có trong những điều kiện mới) đảm bảo cho sự thể hiện
tích cực, chủ động của các hiện tượng, sự kiện nghiên cứu. Đề tài đã dựa vào
giả thuyết khoa học đã đặt ra, tiến hành thực nghiệm để xem xét hiệu quả và

tính khả thi của hệ thống câu hỏi, bài tập theo định hướng PISA trong dạy học
địa lý 12-THPT đã được xây dựng.
7.7. Phương pháp thống kê
Phương pháp nầy là dựa trên nguồn thông tin sơ cấp và thứ cấp thu thập
được từ những tài liệu nghiên cứu trước đây để xây dựng cơ sở luận cứ để
chứng minh giả thuyết. Đề tài sử dụng phương pháp thống kê trong việc xử lý
kết quả thông qua quá trình tìm hiểu thực tế tại một số trường THPT, qua thực
nghiệm việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lý 12 ở trường
THPT theo định hướng PISA, từ đó có thể kiểm tra tính khả thi của đề tài.
8. Những góp mới của luận văn
Luận văn đã hệ thống hóa, làm sáng tỏ cơ sở lí luận và thực tiễn của việc
thiết kế BTNT trong dạy học Địa lí 12 THPT theo PISA.
Luận văn đã tổng hợp, phân tích, đánh giá thực trạng của việc thiết kế
BTNT theo PISA thông qua sự điều tra khảo sát ở các trường THPT trên địa
bàn tỉnh Bắc Ninh. Từ đó chỉ ra rằng việc thiết kế các BTNT trong dạy học Địa
lí 12 THPT theo PISA là cần thiết để nâng cao chất lượng dạy học và đổi mới
phương pháp dạy học ở nhà trường phổ thông.
Luận văn đã thiết kế được hệ thống các BTNT ở phần Địa lí tự nhiên và
Địa lí dân cư ở các dạng bài: đọc hiểu, tính toán, vận dụng kiến thức khoa học
Địa lí vào các tình hướng của cuộc sống.
Đồng thời luận văn đã kiểm chứng được hiệu quả của đề tài thông qua kết
quả thực nghiệm tại 3 trường THPT qua hai bài Tncos sử dụng BTNT trong
chương trình Địa lí lớp 12.

10


Luận văn đã đề xuất được các kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả việc thiết
kế các BTNT trong dạy học nhằm nâng cao chất lượng dạy học trong nhà
trường phổ thông.

9. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu và phần kết luận thì nội dung chính của luận văn
gồm 3 chương:
- Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc thiết kế các bài tập nhận
thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo chương trình đánh giá HS quốc tế
(PISA)
- Chương 2: Quy trình thiết kế bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12
– THPT, theo chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA)
- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

11


NỘI DUNG
Chương 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ CÁC
BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ
HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA)
1.1. Định hướng đổi mới giáo dục của nước ta sau 2015
Nghị quyết số 29- NQ/TW ngày 4/11/2013 của ban chấp hành Trung ương
Đảng khóa XI khẳng định: "Phải chuyển đổi căn bản toàn bộ nền giáo dục từ
chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển phẩm chất và năng lực người học,
biết vận dụng tri thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn; chuyển nền giáo dục
nặng về chữ nghĩa, ứng thí sang nền một nền giáo dục thực học, thực nghiệm".
[11]
Từ quá trình nghiên cứu thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa
lí 12 THPT theo đánh giá năng lực quốc tế (PISA), cơ sở đường lối chỉ đạo của
Đảng, Bộ giáo dục đã cho thấy các vấn đề đổi mới tập trung vào một số vấn đề
chính sau:

1.1.1. Đổi mới mục tiêu giáo dục
Chuyển nền giáo dục chú trọng mục tiêu truyền thụ kiến thức một chiều
sang nền giáo dục chú trọng hình thành, phát triển toàn diện năng lực và phẩm
chất người học.
Chuyển nền giáo dục nặng về ứng thí, chuộng hư danh sang nền giáo dục
thực học và thực nghiệm.
Chuyển nền giáo dục nặng về dạy chữ sang nền giáo dục chú trọng cả
dạy chữ, dạy nghề và dạy người.
Tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực
công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, nâng cao chất lượng giáo dục
toàn diện, chú trọng giáo dục lí tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại
12


ngữ, tin học, năng lực thực hành và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát huy
khả năng sáng tạo, tự học và năng lực học tập suốt đời.
1.1.2. Đổi mới nội dung giáo dục
Nội dung giáo dục được lựa chọn là những tri thức cơ bản, đảm bảo vừa
hội nhập quốc tế, vừa gắn với thực tiễn Việt Nam đang trong giai đoạn công
nghiệp hóa hiện đại hóa, đề cao tính tích cực chủ động và sáng tạo của học
sinh. Ở tiểu học và THCS đã tích hợp cao các lĩnh vực giáo dục, môn học để
giảm tải, giảm kiến thức hàn lâm, giảm số lượng môn học, phát triển môn học
tích hợp đã có trong chương trình hiện hành tạo thành môn học mới. Đồng thời
ở cấp THPT thực hiện việc phân hóa mạnh HS bằng hình thức dạy học tự chọn
theo định hướng: kết thúc cấp THCS là học sinh đã hoàn thành giáo dục cơ
bản, lên THPT học sinh được phân hóa mạnh gắn với định hướng nghề nghiệp.
1.1.3. Đổi mới phương pháp, phương tiện và hình thức dạy học
Nội dung chính là đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục theo hướng
hiện đại, phát huy tính tích cực, bồi dưỡng phương pháp tự học, kĩ năng hợp
tác, khả năng tư duy độc lập. Đồng thời đa dạng hóa hình thức tổ chức học tập,

coi trọng cả dạy học trên lớp và hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Bên cạnh đó
tăng cường tính hiệu quả của các phương tiện dạy học, đặc biệt là công nghệ
thông tin và truyền thông để hỗ trợ đổi mới, thiết kế nội dung giáo dục, phương
pháp và hình thức tổ chức giáo dục.
1.1.4. Đổi mới hình thức và phương pháp thi, kiểm tra, đánh giá chất lượng
giáo dục
Đánh giá chất lượng giáo dục phải đổi mới căn bản theo hướng hỗ trợ sự
phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Phản ánh mức độ đạt chuẩn chương
trình (của cấp học, môn học), cung cấp thông tin đúng, khách quan, kịp thời
cho việc điều chỉnh hoạt động dạy, hướng dẫn hoạt động học nhằm nâng cao
dần năng lực học sinh.

13


Thực hiện đa dạng phương pháp và hình thức đánh giá, đổi mới phương
thức thi và công nhận tốt nghiệp THPT theo hướng gọn, nhẹ nhàng, giảm áp
lực, bảo đảm độ tin cậy, trung thực, đánh giá đúng năng lực nhất là năng lực
vận dụng tổng hợp các kiến thức của nhiều khoa học của học sinh để đạt được
mục tiêu giáo dục.
1.1.5. Đổi mới quản lí quá trình xây dựng và thực hiện chương trình
Chương trình phải đảm bảo tính khả thi, linh hoạt, phù hợp với yêu cầu
và sự phát triển năng lực đội ngũ giáo viên, chuẩn hóa dần cơ sở vật chất, thiết
bị giáo dục của trường phổ thông. Nội dung giáo dục phải phù hợp với đối
tượng học sinh và thời lượng dạy học.
Dựa trên mục tiêu chuẩn kiến thức, kĩ năng và nội dung chương trình
thống nhất toàn quốc, đảm bảo quyền linh hoạt của các địa phương và nhà
trường, trong đó có quy định đầu ra.
1.1.6. Thực hiện chủ trương một chương trình, nhiều sách giáo khoa
Bộ GD&ĐT tổ chức biên soạn, thẩm định và ban hành chương trình giáo

dục phổ thông để sử dụng thống nhất toàn quốc. Dựa trên chương trình thống
nhất toàn quốc, khuyến khích các tổ chức, cá nhân biên soạn nhiều bộ, cuốn
sách giáo khoa khác nhau. Việc đa dạng hóa các tài liệu dạy học, giáo viên và
học sinh có thể vận dụng sách giáo khoa tư liệu từ nhiều nguồn khác nhau,
nhiều cách tiếp cận khác nhau để đạt được mục tiêu và chuẩn chương trình.
Với những nghiên cứu về định hướng đổi mới Giáo dục Việt Nam từ nay
đến năm 2020, có thể nói đó là cơ sở vững chắc, tạo động lực cho việc tiếp tục
đẩy nhanh tốc độ đổi mới dạy, đổi mới học và đổi mới kiểm tra đánh giá theo
định hướng nội dung bài học, định hướng kết quả đầu ra và định hướng phát
triển năng lực vận dụng kiến thức của các môn khoa học trong giảng dạy của
GV, học đi đôi với hành của HS để đáp ứng được các yêu cầu của xã hội và bản
thân về nhiều phương diện.
14