Giáo trình xã hội học đại cương (NXB khoa học kỹ thuật 2010) lê thanh liêm, 170 trang

B ộ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
Đ Ạ I

H Ọ C

T H Á I

N G U Y Ê N

Lê Thanh Liêm

G

I

Á

X

O

T

ã

đ

R

h

ạ

i

Ì

N

ộ

H

i

c

ư

h

ọ

c

ơ

n

g

NGUYÊN
LIỆU

NHÀ XUẤT BẢN KHOA HỌC VÀ KỸ

THUÂT


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




B ộ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
Lê Thanh Liêm

GIÁO

XÃ HỘI HỌC ĐẠI CƯƠNG
•

•

TRÌNH

•

Đ Ạ I H Ọ C THÁI m ũ V ÉN Ị
T R U N G T Ỉ M H Ó C LIF-

N H À X U Ấ T B Ả N K H O A H Ọ C VÀ K Ỹ T H U Ậ T
HÀ NỘI-2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




L Ờ I GIỚI

THIỆU

X ã h ộ i học là m ô n khoa học c ò n non trẻ ở nước ta, n h ư n g n ó đ ã
đ ó n g g ó p đ á n g kể cho v i ệ c h o ạ c h định c á c c h í n h sách phát t r i ể n k i n h
t ế - x ã h ộ i đất nước. V ì v ậ y , x ã h ộ i học đ a n g đ ư ợ c n h à nước ta, x ã h ộ i
ta quan t â m , n ó là m ộ t trong n h ữ n g m ô n học c ơ bản trong c h ư ơ n g
t r ì n h đ à o tạo của n h ó m n g à n h khoa học x ã h ộ i - n h â n v ă n ở n h i ề u
t r ư ờ n g đ ạ i học, cao đẳng.
Đ â y là m ô n học c ó t í n h đặc t h ù r i ê n g . G i á o trình, tài l i ệ u tham
k h ả o phục v ụ cho m ô n học n à y c h ư a n h i ề u n ê n v i ệ c b i ê n soạn giáo
t r ì n h x ã h ộ i học đ ạ i c ư ơ n g của t á c g i ả L ê Thanh L i ê m là m ộ t cố gắng
đáng khích l ệ .
T r o n g q u á t r ì n h b i ê n soạn, t á c g i ả đ ã t ậ n dụng, tham khảo m ộ t
số g i á o trình đ ã xuất bản, chọn lọc n h i ề u tài l i ệ u trong v à n g o à i n ư ớ c

liên quan đ ế n x ã h ộ i học, đ ồ n g t h ờ i đ ã tham khảo những tài l i ệ u của
c á c n g à n h khoa học x ã h ộ i c ó liên quan. G i á o trình đ ã h à m chứa
n h ữ n g k i ế n thức c ơ bản của c h u y ê n n g à n h x ã h ộ i học. N h ữ n g v ấ n đ ề
c ố t lõi của m ô n học đ ã đ ư ợ c tác g i ả t r ì n h bầy rõ r à n g c ó tính h ệ thống.
M ứ c đ ộ s â u r ộ n g p h ù hợp v ớ i y ê u c ầ u g i ả n g dạy của m ô n học n à y
trong n h à t r ư ờ n g .
D o v ậ y , c h ú n g tôi t r â n trọng g i ớ i t h i ệ u cuốn g i á o trình n à y v ớ i
bạn đ ọ c , v ớ i g i á o v i ê n , sinh v i ê n trong c á c t r ư ờ n g dạy m ô n học n à y .

GS.TSKH. Nguyễn Văn Hộ
PGS.TS. DuoTig P h ú c T ý

3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




L Ờ I NÓI

ĐẦU

X ã h ộ i học đ ạ i c u ô n g là m ộ t m ô n học m ớ i được đ ư a v à o c h ư ơ n g
trình đ à o tạo ở m ộ t số t r ư ờ n g đ ạ i học và cao đ ẳ n g thuộc n h ó m n g à n h

khoa học x ã h ộ i , sư p h ạ m , k ể cả s ư phạm k ỹ thuật ở n ư ớ c ta trong
những n ă m gần đ â y . Đ â y là m ô n học phải luôn l u ô n cập nhật những
thay đ ổ i t i ế n b ộ của x ã h ộ i v à o n ộ i dung m ô n học. D o vậy v i ệ c t h ư ờ n g
x u y ê n b ổ sung n h ữ n g v ấ n đ ề , những k i ế n thức m ớ i p h ù hợp v ớ i sự
p h á t t r i ể n k h ô n g n g ừ n g của x ã h ộ i là v i ệ c l à m cần thiết đ ể phục v ụ cho
v i ệ c giảng dạy, học tập của c á n b ộ v à sinh v i ê n n g â y m ộ t t ố t h ơ n .
C h ú n g tôi b i ê n soạn g i á o t r ì n h n à y c h í n h là vì lý do đ ó .
G i á o trình đ ư ợ c b i ê n soạn dựa trên c h ư ơ n g trình của B ộ G i á o
dục v à Đ à o tạo v à đ ề c ư ơ n g chi t i ế t cũng đ ã đ ư ợ c H ộ i đ ồ n g K h o a học
khoa S ư p h ạ m k ỹ thuật T r ư ờ n g Đ ạ i học K ỹ thuật c ô n g n g h i ệ p t h ô n g
qua.
T r o n g q u á t r ì n h b i ê n soạn, c h ú n g tôi đ ã tham khảo v à chọn lọc
n h i ề u giáo t r ì n h , n h i ề u tài l i ệ u b ổ ích đ ã xuất bản trong nước. Đ ồ n g
t h ờ i c h ú n g tôi c ũ n g m ạ n h dạn đ ư a v à o giáo trình n h i ề u t h ô n g t i n , k i ê n
thức q u ý g i á mang t í n h t h ờ i sự x ã h ộ i p h ù hợp v ớ i những b i ế n đ ổ i t í c h
cực của n ư ớ c n h à , p h ù h ọ p v ớ i x u t h ế đ à o tạo theo hệ thống tín chỉ
h i ệ n nay.
Đ â y là g i á o t r ì n h đ ò i h ỏ i phải c ó k i ế n thức t ổ n g hợp bao q u á t
n h i ề u mặt của x ã h ộ i , p h ả i v ậ n dụng n h i ề u lý l u ậ n v à k h á i n i ệ m của
các khoa học c ó liên quan nhất là trong h ệ thống c á c khoa học x ã h ộ i .
Do v ậ y tài l i ệ u n à y k h ó t r á n h k h ỏ i những t h i ế u sót, rất m o n g c á c thầy
c ô , c á c sinh v i ê n v à n h ữ n g n g ư ờ i quan t â m đ ế n m ô n học n à y g ó p ý, đ ể
l ầ n xuất bản sau đ ư ợ c t ố t h ơ n .
5

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

N h â n dịp này. c h ú n g tôi x i n c á m ơ n các thầy g i á o , c ô g i á o t r o n g
K h o a S ư phạm k ỹ thuật T r ư ờ n g Đ ạ i học K ỹ thuật c ô n g n g h i ệ p .
biệt, c h ú n g tôi x i n b à y tỏ l ò n g c á m ơ n sâu sắc t ớ i G S . T S K H .

Đặc

Nguyên

V ă n H ộ , GS. Đ ặ n g Q u ố c B ả o , PGS.TS. D ư ơ n g P h ú c T ý đ ã b ò n h i ề u
thời gian đ ể sửa chữa, hiệu chinh, đánh giá và khích l ệ cho tác g i ả khi
viết giáo trình này.

Tác giả

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




Chương

Ì

XÃ H Ộ I H Ọ C - RA Đ Ờ I VÀ PHÁT

TRIỂN

1. X ã h ộ i học l à gì ?'

C h ú n g ta b i ế t r ằ n g , n g ư ờ i đ ư a thuật n g ữ " x ã h ộ i h ọ c " v à o n g ô n
n g ữ khoa học là Auguste Comte l ầ n đ ầ u tiên đ ư a ra v à o n ă m

1839.

T h u ậ t n g ữ n à y đ ư ợ c g h é p hai c h ữ Societas ( x ã h ộ i ) gốc L a t i n h v à logs
(học thuyết) gốc H y L ạ p c ó h à m nghĩa là m ộ t khoa học n g h i ê n c ứ u v ề
x ã h ộ i , mặt x ã h ộ i của x ã h ộ i loài n g ư ờ i , v ề sau thuật n g ữ n à y đ ư ợ c
p h ổ t h ô n g hoa, d ù n g r ộ n g rãi trong khoa học, c ô n g đ ầ u thuộc v ề
Herbert Spencer ( n g ư ờ i A n h ) .
Là n g ư ờ i theo c h ủ nghĩa thực chứng, Auguste Comte nhận thấy
c á c khoa học x ã h ộ i đ ư ơ n g t h ờ i c ó n h i ề u h ạ n chế, nhất là t r i ế t học t h ờ i
ấ y n ặ n g n ề v à t ự b i ệ n , t r ừ u t ư ợ n g , k h ô n g đ á p ứng đ ư ợ c n h ữ n g đòi h ỏ i
của thực t i ễ n x ã h ộ i , k h ô n g trả l ờ i đ ư ợ c những v ấ n đ ề cấp t h i ế t m à x ã
h ộ i đ ặ t ra. Ô n g đ ã s á n g tạo ra khoa học m ớ i - x ã h ộ i học - m ộ t khoa
học n g h i ê n cứu dựa t r ê n c ơ sở định tính, vừa t r ê n c ơ sở đ ị n h l ư ợ n g đ ố i
f
v ớ i c á c q u á t r ì n h x ã h ộ i . Theo đ ó , x ã h ộ i đ ư ợ c m ô t ả n h ư m ộ t h ệ t h ô n g
h o à n chỉnh c ó c ấ u t r ú c x á c đ ị n h ( c á c tập h ọ p , n h ó m , tầng l ớ p , c á c
c ộ n g đ ồ n g ) đ ư ợ c c ấ u t r ú c v à v ậ n h à n h theo c á c t h i ế t c h ế , l u ô n l u ô n
v ậ n đ ộ n g , b i ế n đ ổ i v à p h á t t r i ể n c ó tính quy luật. N g o à i c á c p h ư ơ n g
pháp nghiên cứu

t h ô n g t h ư ờ n g , theo ô n g , cần n g h i ê n c ứ u

bằng

p h ư ơ n g p h á p thực n g h i ệ m x ã h ộ i , xem đ ó n h ư là c ơ sờ thực t ế của lý
l u ậ n x ã h ộ i học.
Nguyễn Sinh Huy - Xã hội học đại cương - Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội

- 1999.
1

7

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




N ố i t i ế p Auguste Comte là Emile D u r k h e i m (1858-1879) n g ư ờ i
P h á p , M a x Weber (1864-1920) v à đặc b i ệ t là sự c ố n g h i ế n c ù a K a r l
M a r x , c á c tác g i ả t ừ g ó c n h ì n k h á c nhau đ ã p h á t h i ệ n c á c k h í a cạnh
m ớ i , v ấ n đ ề m ớ i trong đ ờ i sổng x ã h ộ i , l à m cho x ã h ộ i học n g à y c à n g
p h á t t r i ể n và phong p h ú t h ê m .
M ặ c d ù n g à y nay có rất nhiều t r ư ờ n g p h á i x ã h ộ i học c ó quan
đ i ể m n g h i ê n c ứ u k h á c nhau, n g h i ê n cứu t ừ n h ữ n g thực t i ê n x ã h ộ i
k h á c nhau, n h ư n g c á c đ ị n h nghĩa v ề x ã h ộ i học m à h ọ n ê u lên có
n h i ề u đ i ể m t ư ơ n g đ ồ n g , những k h á i q u á t lí l u ậ n g i ố n g nhau.
N ó i m ộ t c á c h k h á i q u á t , xã hội học là một khoa

học thuộc

lĩnh

vực khoa học xã hội, nghiên

cứu các tương tác xã hội, đặc biệt, đi sâu
f
ì

r
r
nghiên cứu một cách có hệ thông sự phát triền, câu trúc, môi tương
quan xã hội và hành vi, hoạt động của con người trong các tô chức
nhóm xã hội. M ố i t ư ơ n g tác n à y liên h ệ v ớ i n ề n v ă n hoa r ộ n g l ớ n cũng
n h ư toàn bộ cơ cấu xã h ộ i .
Theo c á c n h à x ã h ộ i học L i ê n X ô t r ư ớ c đ â y thì " x ã h ộ i học
M a c x i t - L ê n i n i t là khoa học v ề c á c qui luật p h ổ b i ế n v à đặc t h ù của
sự hoạt đ ộ n g v à p h á t t r i ể n c á c h ì n h thái k i n h tế - x ã h ộ i , v ề c á c c ơ chế
hoạt đ ộ n g v à c á c h ì n h thức b i ể u h i ệ n của c á c q u i luật đ ó trong hoạt
đ ộ n g của c á c c á n h â n , c á c tập đ o à n x ã h ộ i , c á c giai cấp c á c d â n t ộ c " .
2. S ự r a đ ò i của x ã h ộ i học là n h u c ầ u k h á c h q u a n
C h ú n g ta đ ã b i ế t x ã h ộ i học là khoa học n g h i ê n c ứ u m ộ t c á c h có
h ệ t h ố n g , b ằ n g c á c p h ư ơ n g p h á p khoa học, đ ã ra đ ờ i m u ộ n h ơ n so v ớ i
c á c khoa học k h á c n h ư n g đ ã nhanh c h ó n g p h á t t r i ể n , trở t h à n h m ộ t
khoa học p h á t triên v à c ó p h ạ m v i ứng d ụ n g k h á r ộ n g rãi k h ô n g chi
trong khoa học m à cả trong đ ờ i sống x ã h ộ i . C ó đ ư ợ c sự p h á t t r i ể n
nhanh c h ó n g n h ư v ậ y là do "Xã hội học ra đời do yêu
thân

sự vận động

động hoặc xung

xã hội, đặc biệt là trong

đột xã

bổi cảnh

cầu cùa
có nhiều

bàn
biến

hội".

8

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




N g a y t ừ t h ờ i cổ đ ạ i , những v ấ n đ ề l ớ n của c á n h â n v à xã h ộ i đ ã
t h u h ú t sự quan t â m c h ú ý của n h à t ư t ư ở n g trong n h i ề u giai đ o ạ n lịch
sử k h á c nhau (nhất là trong x ã h ộ i H y L ạ p , La M ã cổ đ ạ i ) . N h i ề u tư
t ư ở n g của c á c n h à khoa học, đặc b i ệ t là c á c n h à t r i ế t học, c h í n h trị học
đ ã ra đ ờ i v à ả n h h ư ở n g k h á sâu sắc đ ế n sự p h á t t r i ể n , sự v ậ n đ ộ n g của
x ã h ộ i . T u y v ậ y c á c m ô h ì n h x ã h ộ i , các ý t ư ở n g v ĩ đ ạ i v ề con n g ư ờ i ,
v ề x ã h ộ i chỉ đ ư ợ c x â y d ự n g trên những g i ả đ ị n h , n h ữ n g d ự đ o á n t r ừ u
t ư ợ n g , c h ư a g i ả i t h í c h đ ư ợ c c ơ cấu v à sự v ậ n h à n h của x ã h ộ i trên c ơ
sở k h o a học.
T ừ t h ế kỉ X V I I I trở đi ở T â y  u đ ã c ó n h ữ n g b ư ớ c p h á t t r i ể n
m ớ i trong đ ờ i sống x ã h ộ i , trong sự p h á t t r i ể n của khoa học k ĩ thuật,
trong khoa học t ự n h i ê n . T ấ t cả những sự p h á t t r i ể n t r ê n đ â y đ ã g â y ra
sự p h á t t r i ể n trong đ ờ i sống k i n h t ế , c h í n h trị v à x ã h ộ i , l à m thay đ ổ i
rất m ạ n h m ẽ l ố i sổng, nghề nghiệp, đ ờ i sống của x ã h ộ i đặc biệt là ở
n ô n g t h ô n theo h ư ớ n g c ô n g nghiệp hoa, đ ô t h ị hoa. T ấ t cả đ ề u t á c

đ ộ n g m ạ n h m ẽ đ ế n c á c k h u ô n m ẫ u x ã h ộ i cổ t r u y ề n , tạo n ê n sự d i
c h u y ể n x ã h ộ i m ạ n h m ẽ v à phức tạp t ừ n ô n g t h ô n ra t h à n h thị, l à m
x u ấ t h i ệ n h i ệ n t ư ợ n g b ù n g n ổ d â n số ở đ ô t h ị , l à m x u ấ t h i ệ n nạn n g h è o
đ ó i , thất n g h i ệ p . . .
N h u c ầ u x u ấ t h i ệ n khoa học n g h i ê n c ứ u v ề đ ờ i sống x ã h ộ i n g à y
c à n g m ạ n h m ẽ , trong x ã h ộ i b ố i cảnh n h ư t r ê n , x ã h ộ i học v ớ i t ư c á c h
là m ộ t khoa học r i ê n g b i ệ t đ ã ra đ ờ i v à o nửa sau của t h ế k ỷ X I X . C á c
n h à x ã h ộ i học t h ế h ệ đ ầ u tiên chịu ảnh h ư ở n g m ạ n h b ở i l ố i sống
đ ư ơ n g đ ạ i d i ễ n ra quanh h ọ v à những lo n g ạ i đ ầ u t i ê n của h ọ h ư ớ n g
v à o q u á t r ì n h c ô n g n g h i ệ p hoa. H ọ chủ t r ư ơ n g v ậ n d ụ n g c á c t h à n h t ự u
v à c á c p h ư ơ n g p h á p của khoa học t ự n h i ê n đ ể n g h i ê n cứu, g i ả i t h í c h
đ ờ i sống x ã h ộ i m ộ t c á c h khoa học. Trong x u t h ế m ớ i n à y , Auguste
Comte v ớ i n h ữ n g c ổ n g h i ể n của m ì n h đ ư ợ c x e m là " n h à s á n g l ậ p " ra
x ã h ộ i học.
9

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




v ề sau, x ã h ộ i học tiếp tục p h á t t r i ể n n h ư n g c ũ n g trải qua n h i ê u
b ư ớ c t h ă n g t r ầ m soim dần dần đã x â m nhập v à o c á c t r ư ờ n g đ ạ i học
tổng hợp ở P h á p và Đức. trờ t h à n h m ộ t m ô n học quan t r ọ n g trong
n h i ề u t r ư ờ n g đ ạ i học lòn trên thế g i ớ i .
C á c c ô n g trình n g h i ê n cứu x ã h ộ i học đ ầ u tiên đ ã ra đ ờ i ờ P h á p .
ở Đ ứ c v à o giai đ o ạ n c u ố i thế kỉ X I X đ ầ u t h ế kỉ X X v ớ i n h ữ n g tác giả
n ổ i t i ế n g n h ư Emile D u r k h e i m ( P h á p ) , M a x Weber ( Đ ứ c ) . . . T u y nhiên
x é t m ộ t c á c h k h á c h quan, cho đ ế n nay v ẫ n c ò n rất n h i ề u c á c h t i ê p cận
k h á c nhau trong từng t r ư ờ n g p h á i x ã h ộ i học, do đ ó ngay trong các hệ

t h ố n g k h á i n i ệ m , c á c g i ả định, c á c h ư ớ n g p h á t t r i ể n lí thuyết cũng
k h á c nhau. V ì t h ế , c ù n g là tác p h ẩ m x ã h ộ i học n h ư n g m ỗ i h ư ớ n g tìm
t ò i , n g o à i n h ữ n g đ i ề u giống nhau, t h ố n g nhất, v ẫ n b i ể u l ộ sự k h á c biệt,
đ ô i k h i rất xa nhau v ề quan đ i ể m , v ề lí thuyết m à c h ú n g ta k h i học tập,
n g h i ê n c ứ u c ũ n g cần b i ế t rõ x u t h ế p h á t t r i ể n đ a d ạ n g n à y .
3. Đ i ề u k i ệ n v à t i ề n đ ề đ ể x ã h ộ i h ọ c r a đ ò i
\
3.1. Điêu kiện phát

ị
triền kinh

r
tê - xã

hội

V à o nửa c u ố i t h ế kỉ X I X đ ầ u t h ế kỉ X X , n h i ề u quốc gia ờ Tây
 u n ề n k i n h t ế , c h í n h trị c ó n h ữ n g b ư ớ c p h á t t r i ể n m ạ n h m ẽ c ó tính
chất đ ộ t b i ế n {chù nghĩa

tư bản sau 100 năm hình thành

tạo nên một khối

sàn phẩm,

đương
người

lượng

với tất cà những
xuất

hiện

của cải vật chất

gì mà con người

cho đến khi chù nghĩa

sáng

(TK XIX)

khổng

lồ

tạo nên từ khi

tư bàn hình thành).

đã

tương
con

B i ế n đôi

m ạ n h m ẽ trong k i n h tế, trong sản x u ấ t đ ã l à m thay đ ổ i m ạ n h m ẽ m ọ i
l ĩ n h vực hoạt đ ộ n g c ù a con n g ư ờ i . Lao đ ộ n g c ô n g nghiệp, c ơ k h í hoa
trong c á c c ô n g x ư ở n g đ ã thay t h ế lao đ ộ n g t h ủ c ô n g , l à m thay đ ổ i nền
sản x u ấ t n ô n g n g h i ệ p cổ truyền. L ố i sống đ ô thị theo phong c á c h c ô n g
n g h i ệ p đ ã đ ẩ y lùi ảnh h ư ờ n g c ù a l ố i sống đ i ề n dã. tản m ạ n , manh m ú n
của n ô n g nghiệp, n ô i m thôn. C á c tác phong k h u ô n m ẫ u x ã h ộ i cổ
10

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




t r u y ề n , c ó tính chất ổ n định. quen thuộc, đ ư ợ c xem là t r u y ề n thống bị
t ấ n c ô n g , p h á v ỡ từng m ả n g v à bị thay t h ế d ầ n . . . R ấ t n h i ề u n h â n tô
m ớ i , h i ệ n t ư ợ n g m ớ i , x ã h ộ i m ớ i đ ã x u ấ t h i ệ n . H i ệ n t ư ợ n g d â n c ư tập
t r u n g chen c h ú c ở đ ô thị l à m nảy sinh c á c v ấ n đ ề v ề d â n số, v ề m ô i
t r ư ờ n g , v ề b ệ n h tật v à nạn thất nghiệp. N h u cầu phải n g h i ê n cứu kĩ
c à n g , n g h i ê m túc đ ể lí g i ả i v à t ì m c á c h g i ả i quyết v ấ n đ ề trên n g à y
càng trở nên mạnh m ẽ .
Sự p h á t t r i ể n m ạ n h của đ ờ i sống k i n h tế x ã h ộ i đ ã tạo t i ề n đ ề cho
sự k h ẳ n g định vị t h ể , vai trò của c á n h â n trong đ ờ i sống x ã h ộ i . Ngay
t ừ t h ờ i kì Phục H ư n g , q u y ề n con n g ư ờ i , vai trò của c á n h â n đ ã đ ư ợ c
x á c l ậ p v à k h ẳ n g định, nhất là v i ệ c đ ề cao sự t ự do của con n g ư ờ i . X ã
h ộ i t ư b ả n đ ư ợ c h ì n h t h à n h v à c ủ n g cố, đ i ề u k i ệ n v à y ê u cầu của sự
p h á t t r i ể n k i n h tế - x ã h ộ i k i ể u m ớ i đ ã k h á c v ớ i t h ờ i kì Phục H ư n g . X ã
h ộ i t ư b ả n đ ò i h ỏ i sự t ự do của con n g ư ờ i p h ả i đ ặ t trong k h u ô n m ẫ u ,
trong t h i ế t chế x ã h ộ i v à t u â n t h ủ p h á p luật. N h u cầu n g h i ê n c ứ u v ề

vai t r ò của c á n h â n trong các t ư ơ n g quan xã hội đặt ra cho xã hội học
những vấn đề cụ thể, bức thiết.
Hom t h ế nữa v à o t h ờ i kì n à y , so v ớ i giai đ o ạ n trước, sự giao l ư u
q u ố c t ế , quan h ệ t h ư ơ n g m ạ i , quan h ệ thực d â n đ ã tạo ra c ơ h ộ i , t i ề n
đ ề t i ế p x ú c , l à m ă n v ớ i n h i ề u x ã h ộ i , n h i ề u n ề n v ă n hoa, n h i ề u l ố i sống
r ì
r
r
\
k h á c l ạ . H ọ bát đ â u quan sát, so s á n h , đ ô i c h i ê u v à nhận ra r ă n g x ã h ộ i
T â y  u c ó n h i ề u đặc đ i ể m k h á c xa so v ớ i x ã h ộ i c h â u Á , c h â u ú c ,
c h â u M ĩ , c h â u Phi v ề k i n h tế, c á c quan h ệ c h í n h trị, x ã h ộ i c á n h â n
trong đ ờ i sổng x ã h ộ i . T ừ n h ữ n g t i ề n đ ề k i n h t ế x ã h ộ i v à sự p h á t t r i ể n
x ã h ộ i k ể trên đ ã đ ặ t ra y ê u cầu p h ả i nhanh c h ó n g n g h i ê n cứu, p h á t
h i ệ n t ì m k i ế m c á c quy luật, x u t h ế p h á t t r i ể n của x ã h ộ i v à con n g ư ờ i ,
đ ị n h h ư ớ n g cho sự p h á t t r i ể n x ã h ộ i t ư ơ n g l a i . K h ô n g t h ể n g h i ê n c ứ u
v ấ n đ ề t r ê n chỉ trong p h ạ m v i của t r i ế t học, k i n h tế học, d â n tộc học,

li

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




v ă n hoa học v à c ũ n g k h ò m : chi b à n g lòng v ớ i c á c lí thuyết sẵn c ó , tai
cả tạo ra t i ề n đ ề cho sự xuất h i ệ n m ộ t lí thuyết, m ộ t khoa học mới
n g h i ê n cứu v ề sự v ậ n đ ộ n u . phát t r i ể n của đ ờ i sống x ã h ộ i đ ó là x ã hội
học m à c h ú n g ta đ a n g n g h i ê n cứu.
3.2 Nhũng

tiền đề về tư tưởng,

lí tuân khoa

học

X ã h ộ i học c ũ n g nhu bất kì m ộ t khoa học n à o k h á c sẽ k h ô n g thể
n à o phát t r i ể n n ế u chỉ xuất phát, căn cứ t ừ c á c nhu cầu thực t i ễ n mà
t h i ế u những t i ề n đ ề lí thuyết, c ơ sở khoa học nhất định.
K h i đi sâu n g h i ê n cứu mặt x ã h ộ i trong đ ờ i sổng con n g ư ờ i m ộ t thực tế sinh đ ộ n g v à rất phức tạp, x ã h ộ i học p h ả i d ư a trên c ơ sờ lí
thuyết phong p h ú , l à m " c ô n g c ụ " cho q u á trình n g h i ê n c ứ u s á n g tạo.
Dựa v à o v à k ể thừa n h i ề u t h à n h t ự u của c á c khoa học k h á c khi
x á c lập x ã h ộ i học, Aguste Comte đ ã cổ gắng l à m r õ , p h â n b i ệ t đ ố i
tượng, p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu, h ì n h t h à n h n ộ i dung v à c ấ u t r ú c của
x ã h ộ i học v ớ i t ư c á c h là m ộ t khoa học r i ê n g b i ệ t so v ớ i c á c khoa học
k h á c trong hệ thống c á c khoa học x ã h ộ i .
Trong q u á t r ì n h n g h i ê n cứu, x ã h ộ i học c ũ n g đ ã t i ế p thu v à vận
dụng có k ế t quả, nhất là v ề p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u của khoa học tự
n h i ê n , các khoa học v ề con n g ư ờ i , k ể cả p h ư ơ n g p h á p của khoa học kĩ
thuật. N h ờ v ậ y chất l ư ợ n g n g h i ê n cứu n g à y c à n g cao, c à n g có đ ộ tin
cậy. Trong c á c p h ư ơ n g p h á p ấ y p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu theo cấu trúc
- h ệ thống v ố n c ó trong c á c khoa học t ự n h i ê n , trong khoa học k ĩ thuật
( n g h i ê n cứu v ề v ậ t chất) đ ã đ ư ợ c m ô phỏng, c h ọ n l ọ c , á p dụng v à o
việc n g h i ê n cứu x ã h ộ i v à t ư ơ n g quan giữa c á c c á n h â n v ớ i đ ờ i sống
x ã h ộ i . Ví n h ư sự x u ấ t h i ệ n của thuyết t i ế n hoa trong sinh v ậ t học đ ã
cung cấp c á c quan đ i ể m p h ư ơ n g p h á p l u ậ n trong n g h i ê n cứu x ã h ộ i
học. C á c n h à x ã h ộ i học l ớ n n h ư Auguste Comte, K a r l M a r x trong c á c
c ô n g trình n g h i ê n c ứ u v ề x ã h ộ i học đ ề u c ó quan đ i ể m xem x ã h ộ i
12

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




c ũ n g n h ư sinh v ậ t c ó q u á t r ì n h h ì n h t h à n h , v ậ n động v à p h á t t r i ể n . C ò n
E m i l e D u r k h e i m trong t á c p h ẩ m n ổ i tiếng " C á c quy tắc của p h ư ơ n g
p h á p x ã h ộ i học", c à n g c ó quan đ i ể m nhất q u á n , xem x ã h ộ i c ũ n g n h ư
m ộ t c ơ t h ể sống, c ó c ấ u t r ú c v à v ậ n h à n h theo quy luật n h ấ t đ ị n h , v à
nếu c ó t h ể n g h i ê n c ứ u đ ư ợ c c ơ t h ể của sinh vật thì c h ú n g ta c ũ n g h o à n
t o à n c ó t h ể n g h i ê n c ứ u , p h â n tích, t ì m h i ể u được c ơ cấu v à v ậ n h à n h
của x ã h ộ i d ù đ ó là m ộ t c ấ u t r ú c hết sức phức tạp.
T r o n g rất n h i ề u c ô n g t r ì n h n g h i ê n cứu x ã h ộ i học t ừ t r ư ớ c t ớ i
nay, n g ư ờ i ta đ ã á p d ụ n g n h i ề u p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u của c á c khoa
học k h á c nhau ( n h ư c á c p h ư ơ n g p h á p t o á n học, c á c p h ư ơ n g p h á p
n g h i ê n c ứ u l ị c h sử, n g h i ê n c ứ u triết h ọ c . . . ) , đặc b i ệ t là c á c p h ư ơ n g
p h á p đ ị n h l ư ợ n g t r o n g c á c k h o a học tự n h i ê n v à o v i ệ c t ì m h i ể u , đ o
đạc, l ư ợ n g giá c á c v ấ n đ ề x ã h ộ i , t ă n g t h ê m đ ộ c h í n h x á c , t ư ờ n g m i n h ,
t í n h khoa học trong n g h i ê n c ứ u x ã h ộ i học. N g à y nay x ã h ộ i h ọ c n g à y
c à n g cố gắng n â n g cao t í n h chất khoa học của m ì n h t h ô n g qua v i ệ c thu
thập số l i ệ u , thực h à n h quan sát, p h â n tích cứ l i ệ u , x ử lí t h ô n g t i n , m ô
t ả b i ể u d i ễ n t ổ n g q u á t v à v i ệ c á p dụng những p h ư ơ n g p h á p , k ĩ thuật,
t h ủ thuật n g h i ê n c ứ u của n h i ề u khoa học có liên quan.
N h ờ c á c t i ề n đ ề lí t h u y ế t phong p h ú , v ữ n g chắc v ớ i q u á t r ì n h
n g h i ê n c ứ u b á m sát t h ự c t ế đ ờ i sống, trong c á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứ u
x ã h ộ i học đ ã thực sự t ô n t r ọ n g , đ ả m bảo c á c đ i ề u k i ệ n sau đ â y :
- Dựa trên c á c b ằ n g chứng t ự nhiên, có đ ủ đ i ề u k i ệ n c ó t h ể t h ẩ m
tra, đ á n h giá đ ư ợ c đ ộ c h í n h x á c (nhất là trong điều tra, khảo sát khoa
học).

- T h ự c t i ễ n x ã h ộ i l u ô n l u ô n v ậ n đ ộ n g , b i ế n đ ổ i v à p h á t t r i ể n , do
đ ó trong q u á t r ì n h n g h i ê n c ứ u k h ô n g n ê n tuyệt đ ố i hoa, x e m x é t v ấ n
đ ề v ớ i thái đ ộ cực đ o a n ; chỉ chấp nhận sự thật khoa học sau k h i đ ã l ậ t
đi lật l ạ i , n g h i ê n c ứ u v ấ n đ ề v ớ i n h i ề u p h ư ơ n g p h á p , k i ể m c h ứ n g t h ử
n g h i ệ m v ớ i n h i ề u t h ử n g h i ệ m k h á c nhau.
13

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




- T r o n g x ã h ộ i học c ó t h ể lập luận. chứng m i n h , trả lòa c â u hỏi
n à o đ ó đặt ra b à n g những k i ế n thức m ớ i m ẻ . N h ư n g giá trị c ù a các
phát h i ệ n , c á c lí thuyết m ớ i ấy cần đ ư ợ c đ á n h giá sau k h i đ ã v ậ n dụng
v à o thực tế đ ờ i sống, k h ô n g xuất phát từ ý chí c h ù quan, hoặc t ừ thái
đ ộ có tính định k i ế n , t ừ c ả m x ú c của n g ư ờ i n g h i ê n c ứ u v ề sự v ậ n động
và phát t r i ể n của x ã h ộ i .
- Phải đ ả m bảo tính k h á c h quan trong q u á t r ì n h n g h i ê n cứu từ
những v i ệ c đ ơ n giản, r i ê n g l ẻ cho đ ế n tập hợp, x ử lí đ á n h g i á những
v ấ n đ ề l ớ n , k h ô n g thiên vị t h à n h k i ế n v ớ i đ ố i t ư ợ n g .
- N g h i ê n cứu x ã h ộ i r ộ n g l ớ n m u ố n c h í n h x á c cẩn t i ê u c h u â n hoa
c á c tiêu c h í đ á n h giá, k h ả o sát, k i ể m tra và phải v ậ n d ụ n g c á c p h ư ơ n g
p h á p n g h i ê n cứu m ộ t c á c h c h í n h x á c , tỉ m ì , k h á c h quan.
T ấ t n h i ê n n h à n g h i ê n c ứ u phải v ậ n dụng đ ú n g đ ắ n p h ư ơ n g pháp
n g h i ê n cứu, đ ả m bảo c á c p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu, đ ồ n g thoa m ỗ i
n g ư ờ i làm khoa học đ ề u p h ả i c ó t ư chất, c ó n g h i ệ p v ụ , c ó n h ữ n g phẩm
chất và n ă n g lực p h ù hợp v ớ i y ê u cầu của hoạt đ ộ n g khoa học.
Tóm lại, sự phát triển nhanh chóng của xã hội Tây Âu hồi
%•

ị
r
thê kỉ XIX và đâu thê ki XX đã đòi hòi sự xuât hiện của khoa
f

chuyên

nghiên

cứu về sự vận động và phát triển của xã

cuối
học

hội.

Đ á p ứ n g c á c nhu c ầ u đ ó , trên c ơ sở t i ế p thu v à v ậ n d ụ n g sáng
tạo c á c t h à n h t ự u của khoa học đ ư ơ n g t h ờ i , x ã h ộ i học v ớ i đ ố i tượng,
p h ạ m v i n g h i ê n c ứ u x á c đ ị n h đ ã n g à y c à n g trở t h à n h m ộ t khoa học
đ ộ c lập v à p h á t t r i ể n . N g à y nay x ã h ộ i học đ ã đ ư ợ c á p d ụ n g v à o tất cà
c á c m ặ t của đ ờ i sống x ã h ộ i , c ó n h ữ n g đ ó n g g ó p đ á n g k ể v à o những
t h à n h t ự u to l ớ n v ề k i n h t ế - x ã h ộ i của n h i ề u n ư ớ c v à c ó n h ữ n g đ ó n g
g ó p tích cực v à o sự p h á t t r i ể n của c á c n g à n h khoa học, n g à y c à n g ư ở
t h à n h m ộ t khoa học " c ó c á c h t i ế p cận x ã h ộ i đ a d i ệ n " , c ó g i á trị cao
cả v ề ý nghĩa lí l u ậ n v à v ề vai trò thực t i ễ n trong đ ờ i sống x ã h ộ i .
14

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

4. S ự r a đ ò i v à p h á t t r i ể n c ủ a x ã h ộ i học M á c - L ê n i n
K a r l M a r x đ ư ợ c x e m là m ộ t trong những n h à s á n g l ậ p ra x ã h ộ i
học. C á c n h à x ã h ộ i rất coi t r ọ n g c á c t á c phẩm sau đ â y :
- H ệ t ư t ư ở n g (1845).
- Sự k h ố n c ù n g của t r i ế t học (1874).
- T u y ê n n g ô n của Đ ả n g c ộ n g sản ( Ì 8 4 7 ) .
- N g à y 18 s ư ơ n g m ù của Louis Bonaparte (1852).
- T ư b ả n (1867, 1885, 1894).
- B ả n thảo kinh tế v à c h í n h trị (Ì 844) xuất bản sau khi ô n g qua đ ờ i .
Trong số c á c t á c p h ẩ m t r ê n , c ó m ộ t số tác p h ẩ m c ó sự đ ó n g g ó p
của Engels. C á c t á c p h ẩ m n à y đ ư ợ c xem là có ý nghĩa rất quan t r ọ n g
v ê m ặ t x ã h ộ i học, v ê sau n à y đ ư ợ c xem là sự ra đ ờ i của t r ư ờ n g p h á i
x ã h ộ i học M á c - L ê n i n .
N h ữ n g p h ạ m t r ù khoa học c ó ảnh h ư ở n g quan trọng đ ế n lí l u ậ n
x ã h ộ i t h ư ờ n g đ ư ợ c n h ấ n m ạ n h là:
- K h á i n i ệ m tha hoa, t r ư ớ c hết là tha hoa trong lao động.
- V â n đ ê quan h ệ giữa đ ờ i s ô n g k i n h tê v à c á c định c h ê x ã h ộ i
k h á c nhau, m ố i quan h ệ giữa h ạ tầng c ơ sở v à t h ư ợ n g tầng k i ế n t r ú c .
- C ơ sở của sự p h â n hoa x ã h ộ i thành các giai cấp là c á c m ố i quan
hệ sản xuât, những quan h ệ sản xuât n à y h à m chứa những xung đ ộ t đôi
kháng.
- M â u thuẫn giai cấp v à đ ấ u tranh giai cấp là " đ ộ n g lực của lịch
sử", những sự thay đ ổ i của l ị c h sử x ã h ộ i k h ô n g d i ễ n ra t ự p h á t m à
t h ô n g qua h à n h đ ộ n g t í c h cực của con n g ư ờ i .
- M a r x v à Engels đ ư ợ c x e m là n h à lí l u ậ n xuất sắc v ề x ã h ộ i t ư
bản, t h ô n g qua lí t h u y ế t v ề g i á trị lao đ ộ n g , v ề t í c h l ũ y tư bản v à k h ả
n ă n g t ự tiêu v o n g trong n ộ i b ộ của x ã h ộ i tư bản.
15

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




X ã h ộ i học M á c - L ê n i n dựa t r ê n chu nghĩa duy vật lịch sử v ớ i
tính chất là lí l u ậ n x ã h ộ i h ọ c đ ạ i c ư ơ n g v à p h ư ơ n g p h á p l u ậ n n h ậ n
thức v ề x ã h ộ i .
C h ủ nghĩa duy v ậ t lịch sử là c ơ sở lí luận của n h ữ n g c ô n g trinh
nghiên cứu x ã h ộ i học v ề c á c lĩnh vực k h á c nhau của c á c quan h ệ xã
h ộ i m ộ t cách trực t i ế p c ũ n g n h ư g i á n t i ế p , t h ô n g qua c á c lí l u ậ n x ã hội
học c h u y ê n n g à n h .
Lí luận v ề c á c h ì n h thái k i n h tế x ã h ộ i là c ơ sở đ ể đi sâu n g h i ê n
cứu c á c v ấ n đ ề x ã h ộ i . Đ ó c h í n h là m ộ t tổng t h ể c á c h ì n h thức khác
nhau c ù a các quan h ệ x ã h ộ i của m ộ t p h ư ơ n g thức sản x u â t n h á t định
trong lịch sử.
ĩ
'
C á c quan h ệ x ã h ộ i trong m ộ t h ì n h thái k i n h tê - x ã h ộ i n h á t định
đ ề u ở trong trạng thái t ư ơ n g tác b i ệ n chứng. C á c h ệ t h ố n g k h á c nhau
của những quan h ệ x ã h ộ i v à c á c lĩnh vực k h á c nhau của đ ờ i sổng xã
h ộ i trở t h à n h đ ố i t ư ợ n g lí l u ậ n x ã h ộ i học c h u y ê n n g à n h .
Cấp đ ộ n à y trong x ã h ộ i học M á c - L ê n i n bao g ồ m v i ệ c nghiên
cứu những h ì n h thức quan h ệ x ã h ộ i n h ư l ố i sống, c ơ cấu x ã h ộ i , quan
hệ của cá n h â n trong m ố i quan h ệ qua l ạ i v ớ i x ã h ộ i , n h ữ n g lĩnh vực
trong đ ờ i sống x ã h ộ i n h ư sinh hoạt, v ă n hoa, g i á o dục, d â n số...
V i ệ c n g h i ê n c ứ u c á c quy luật x ã h ộ i k h á c h quan trong x ã h ộ i đ ạ i
c ư ơ n g k h ô n g t á c h r ờ i lí l u ậ n v ề chủ nghĩa duy v ậ t lịch sử, c h ú n g luôn
luôn b ổ sung, l à m p h o n g p h ú l ẫ n nhau.

V . I . L ê n i n sau n à y đ ã t i ế p tục l à m rõ v à k h ẳ n g đ ị n h t h ê m vai trò
quan trọng của chủ nghĩa duy v ậ t lịch sử v ớ i t ư c á c h là p h ư ơ n g p h á p
luận nhận thức g i ả i t h í c h c á c h i ệ n t ư ợ n g v à c á c q u á t r ì n h x ã h ộ i .
Theo L ê n i n đ ể đ ả m bảo t í n h khoa học " p h ả i t ừ n h ữ n g sự thật
c h í n h xác và k h ô n g t h ể c h ổ i cãi đ ư ợ c m à t h ử x á c đ ị n h m ộ t c ơ sờ m à

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




n g ư ờ i ta c ó thể dựa v à o . m à n g ư ờ i ta c ó t h ể d ù n g để đ ố i chiêu v ớ i bát
cứ l ậ p luận n à o trong những lập luận chung hay k h u ô n m ẫ u . những lập
l u ậ n m à n g à y nay trong m ộ t vài n ư ớ c n g ư ờ i ta q u á ư l ợ i dụng".
M u ố n cho đ i ề u đ ó thật sự trở t h à n h một c ơ sở thì cần phải x é t
k h ô n g phải những sự thật r i ê n g b i ệ t , m à t o à n thể những sự thật r i ê n g
b i ệ t , m à t o à n t h ể những sự thật c ó liên quan đ ế n v ấ n đề đ a n g xét,
k h ô n g trừ m ộ t ngoại l ệ n à o , b ở i vì n ế u k h ô n g n g ư ờ i ta sẽ nghi n g ờ
m ộ t c á c h h o à n toàn c h í n h đ á n g rằng, những sự thật đ ã được lựa c h ọ n
hay thu thập m ộ t c á c h tuy t i ệ n , r à n g thay cho m ố i liên h ệ v à sự p h ụ
thuộc l ẫ n nhau m ộ t c á c h k h á c h quan giữa nhũng h i ệ n t ư ợ n g lịch sử
xét trong chỉnh t h ể của c h ú n g , n g ư ờ i ta đ ư a ra m ộ t sự bôi b á c chủ
quan.
Quan đ i ể m duy v ậ t b i ệ n c h ứ n g là c ô n g cụ đ ể nhận thức v à g i ả i
t h í c h đ ờ i sổng x ã h ộ i đ ồ n g t h ờ i c ũ n g là quan đ i ể m lịch sử cụ thê b ở i vì
" p h é p b i ệ n chứng M a c x i t đòi h ỏ i p h ả i p h â n tích một c á c h cụ t h ê t ừ n g
t ì n h h ì n h cụ t h ể r i ê n g b i ệ t " .
C ó t h ể k h ẳ n g định rằng lí l u ậ n v ề chủ nghĩa cộng sản khoa học
do C . M á c v à Ph. Ă n g h e n s á n g l ậ p v à sau n à y L ê n i n v à c á c n h à k ế tục
t i ế p tục p h á t t r i ể n t h ê m trong đ i ề u k i ệ n lịch sử - x ã h ộ i m ớ i c ù a t h ế kỉ

X X là c ơ sở lí luận v à p h ư ơ n g p h á p l u ậ n c ù a v i ệ c n g h i ê n cứu x ã h ộ i
học v à bất kì lĩnh vực n à o , c h u y ê n n g à n h n à o trong đ ờ i sống xã h ộ i .
H ệ thống x ã h ộ i học M á c - L ê n i n mang tính Đ ả n g sâu sắc. Lí luận
v ề chủ nghĩa x ã h ộ i khoa học n ê u lên những quy luật q u á đ ộ t ừ c h ủ
nghĩa t ư bản lên c h ủ nghĩa x ã h ộ i v à những quy luật phát t r i ể n c ù a
h ì n h thái k i n h tế - x ã h ộ i c ộ n g sản chủ nghĩa, đ ồ n g t h ờ i là m ộ t khoa
học đ ộ c lập, vừa là c ơ sở lí l u ậ n cần t h i ế t của c ô n g việc n g h i ê n cứu x ã
h ộ i học trong đ i ề u k i ệ n x ã h ộ i x ã h ộ i c h ủ nghĩa.
bặậỊiQC THẢI NOI rẳN
I

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

- .-. ™ í* -Ì í- w

*, ĩ r -I ÍT

17




Theo quan đ i ể m x ã h ộ i học M a c x i t . x ã h ộ i học có ba chức n ă n g
cơ bản:
- V ũ trang tri thức v ề những quy luật k h á c h quan của c á c quá
trình phát t r i ể n xã h ộ i . Nói một cách

khái

quát

là chức

năng

nhận

thức.
- X ã h ộ i học phải đ ư a ra được những k i ế n nghị, đề nghị v ề công
tác quản lí m ộ t c á c h khoa học c á c q u á trình hoạt đ ộ n g v à p h á t triền
trong các lĩnh vực k h á c nhau của đ ờ i sống x ã h ộ i . Nói cách khác đó là
chức năng thực

tiên.

- X ã h ộ i học phục v ụ c á c n h i ệ m v ụ giáo dục t ư t ư ở n g cho quân
c h ú n g , đ ấ u tranh tư t ư ở n g chống m ọ i tư t ư ở n g phản đ ộ n g , phi nhân
đạo. Đó chỉnh là chức năng tư

tưởng.

T ó m l ạ i : lập t r ư ờ n g x ã h ộ i của c á c n h à x ã h ộ i học M a c x i t là dựa
trên tính Đ ả n g trong khoa học x ã h ộ i , dựa v à o quan đ i ể m giai cấp đ ố i
v ớ i c á c h i ệ n tượng n g h i ê n cứu v à l u ô n l u ô n đ ả m bảo tính k h á c h quan
khoa học trong n g h i ê n cứu, s á n g tạo.
V ớ i quan đ i ể m n h ư trên c á c n h à x ã h ộ i học l u ô n cống h i ế n m ọ i
tài n ă n g , sức lực để p h ấ n đ ấ u , thực h i ệ n t h à n h c ô n g những mục đích,
lí tưởng x ã h ộ i c á c h m ạ n g v à n h â n đạo cao cả của m ì n h , x â y d ự n g một
x ã h ộ i " d â n giàu, n ư ớ c m ạ n h , x ã h ộ i c ô n g b à n g , v ă n m i n h " .
CÂU H Ỏ I T H Ả O L U Ậ N VÀ ÔN TẬP

Ì . X ã h ộ i học là g ì ?
2. N h ữ n g đ i ề u k i ệ n v à t i ề n đ ề đ ể x ã h ộ i học ra đ ờ i .
3. Vì sao nói x ã h ộ i học ra đ ờ i là m ộ t tất y ế u k h á c h quan?
4. K a r l M a r x đ ã c ó n h ữ n g đ ó n g g ó p to l ớ n v à o sự p h á t t r i ể n của
xã h ộ i học. A n h chị c ó đ ồ n g ý v ớ i n h ậ n x é t trên k h ô n g ? C h ứ n g m i n h .

18

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




Chương

2

ĐÓI TƯỢNG, CHỨC NĂNG, N H I Ệ M
CỦA XÃ H Ộ I

HỌC

1

v ụ

1

G i ố n g n h ư c á c khoa học n g h i ê n cựu v ề con n g ư ờ i , x ã h ộ i học "
là l ĩ n h vực n g h i ê n c ứ u m ộ t c á c h khoa học n h ữ n g con n g ư ờ i trong m ô i

t ư ơ n g quan v ớ i n g ư ờ i k h á c " ( H Fichter 1971) n h ư n g đi sâu h ơ n v i ệ c
n g h i ê n c ứ u c á c hoạt đ ộ n g x ã h ộ i , c á c h à n h v i x ã h ộ i của con n g ư ờ i .
Ở n ư ớ c ta, x ã h ộ i học m ớ i đ ư ợ c h ì n h t h à n h k h o ả n g hai m ư ơ i
n ă m t r ở l ạ i đ â y v à n g à y c à n g tỏ ra c ó t á c d ụ n g , ý nghĩa s â u sắc đ ố i v ớ i
q u á t r ì n h n g h i ê n c ứ u khoa học n ó i chung v à c ó đ ó n g g ó p đ á n g k ể v à o
c ô n g t á c t ổ chức, q u ả n lí x ã h ộ i nói r i ê n g . T u y n h i ê n do p h ạ m v i
n g h i ê n c ứ u q u á rộng, quan đ i ể m n g h i ê n cứu của c á c học g i ả v ẫ n c h ư a
h o à n t o à n nhất trí v ớ i nhau n ê n v i ệ c n g h i ê n cứu v à á p d ụ n g k i ế n thức
x ã h ộ i học c ũ n g c ò n n h i ề u k h ó k h ă n . T r o n g p h ạ m v i n g h i ê n c ứ u x ã h ộ i
học đ ạ i c ư ơ n g , c h ú n g ta cố gắng đi t ừ những k h á i n i ệ m c ơ bản, đ ể t ừ
đ ó t ì m h i ể u n h ữ n g v ấ n đ ề quan trọng, n ổ i bật nhất n h ư đ ố i t ư ợ n g ,
p h ạ m v i v à c á c p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu c h ủ y ế u của x ã h ộ i học.
1. Đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n c ứ u của x ã h ộ i h ọ c
T ừ n h ữ n g k i ế n thức đ ã t r ì n h bầy t r ê n đ â y cho thấy, v ớ i t ư c á c h
là m ộ t khoa học trong h ệ t h ố n g c á c khoa học x ã h ộ i , x ã h ộ i học c ũ n g
c ó đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n c ứ u t ư ơ n g đ ố i đ ộ c l ậ p của n ó .

" Nguyễn Sinh Huy - Xã hội học đại cương - Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà
Nội - 1999.
19

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




N h ấ n m ạ n h t í n h t ư ơ n g đ ố i độc lập b ờ i vì những gi m à x ã h ộ i
học n g h i ê n cứu c ũ n g là những vấn đề n g h i ê n cứu c ù a n h i ê u khoa học
khác. V ậ y đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n cứu của x ã h ộ i học c h í n h là x ã h ộ i loài
n g ư ờ i , trong đ ó quan h ệ x ã h ộ i ( t ư ơ n g quan x ã h ộ i ) đ ư ợ c b i ê u h i ệ n

t h ô n g qua c á c h à n h v i x ã h ộ i giữa n g ư ờ i v à n g ư ờ i .
T ừ việc n g h i ê n c ứ u c á c quan hệ của con n g ư ờ i trong gia đ ì n h , b è
bạn, trong cộng đ ồ n g . . . c h ú n g ta t ì m ra logic, c ơ c h ê v ậ n h à n h t h ư ờ n g
t à n g ẩn trong đ ó , p h á t h i ệ n tính qui luật của c á c h ì n h thái v ậ n đ ộ n g v à
p h á t t r i ể n của x ã h ộ i (ví n h ư thái đ ộ phản ứng lặp đi lặp l ạ i của c h ú n g
ta v ớ i m ọ i n g ư ờ i trong x ã h ộ i , gần n h ư " ổ n đ ị n h " , ít thay đ ô i , d ư ờ n g
n h ư t u â n t h ủ những k h u ô n m ẫ u c ó tính chất tiêu chuẩn h o a . . . ) .
N h ư v ậ y là cái m a n g t í n h chất p h ổ quát, bao t r ù m lên c á c c ô n g
trình n g h i ê n cứu x ã h ộ i là c á c h à n h v i x ã h ộ i của con n g ư ờ i . Ví d ụ
quan sát c á c d i ễ n b i ế n trong đ ờ i sống x ã h ộ i , c h ú n g ta thấy trong c ù n g
m ộ t tình huống, m ộ t đ i ề u k i ệ n giống nhau n h ư n g do vị t h ế , vai trò x ã
h ộ i k h á c nhau, m ỗ i n g ư ờ i l ạ i có thái đ ộ , h à n h v i phản ứ n g k h á c nhau.
Hoặc g i ả số đ ô n g n g ư ờ i trong c ù n g m ộ t x ã h ộ i , m ộ t n ề n v ă n hoa thì có
những h à n h v i ứ n g x ử g i ố n g nhau trong c ù n g m ộ t t ì n h h u ố n g n h ư
nhau. Phải c h ă n g trong đ ờ i sống x ã h ộ i , c h ú n g ta ứng x ử , giao t i ế p v ớ i
nhau theo những k h u ô n m ẫ u nhất định?
V ấ n đ ề t h ứ hai m à x ã h ộ i học lưu t â m n g h i ê n cứu là h ệ t h ố n a x ã
h ộ i , ờ đ â y cá n h â n trong t ư ơ n g quan x ã h ộ i v ớ i n h ó m , v ớ i cộne đ ồ n g
d i ễ n ra n h ư t h ế n à o . Qua đ ó có t h ể thấy được cấu t r ú c h ệ t h ố n g x ã h ộ i ,
v à cấu trúc n à y trong t ừ n g p h â n h ệ của n ó l ạ i c ó m ố i liên h ệ . t á c đ ộ n g
lẫn nhau, định h ì n h d ư ớ i d ạ n g các thiết chế x ã h ộ i , những h ệ t h ố n g g i á
trị chuẩn mực l ạ i quy đ ị n h c ơ chế hoạt đ ộ n g của h ệ t h ố n g . . .
N h i ệ m v ụ của x ã h ộ i học t ừ c h ồ phát h i ệ n ra c ơ cấu x ã h ộ i t h ể
h i ệ n d ư ớ i dạng c á c t h i ế t chế x ã h ộ i , c h ú n g do con n g ư ờ i t h i ế t l ậ p n ê n
20

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

n h ư n g l ạ i tác đ ộ n g trở l ạ i cuộc sống của con n g ư ờ i theo c á c c h i ề u
h ư ớ n g k h á c nhau, mang t í n h quy luật k h á c nhau.
C á c n h à x ã h ộ i học M a c x i t cho rằng, trong t h ờ i k ỳ x ã h ộ i c ò n
t ồ n t ạ i giai cấp thì n h ó m x ã h ộ i c ơ bản, cốt lõi nhất của m ọ i x ã h ộ i
c h í n h là giai cấp; trong t r ư ờ n g h ọ p này hạt n h â n cấu trúc c ù a x ã h ộ i là
c ơ cấu giai cấp x ã h ộ i . N h ư v ậ y c ó nghĩa là trong từng t h ờ i k ỳ lịch sử,
giai cấp n à o c ó vị t h ể , vai t r ò trung t â m của x ã h ộ i sẽ x â y d ự n g n ê n
thiết chế k h u ô n m ẫ u x ã h ộ i p h ù hợp v ớ i địa vị k i n h tế - x ã h ộ i - c h í n h
trị m à nó c h i ế m lĩnh.
Tát n h i ê n n g o à i v i ệ c n g h i ê n cứu v ề giai cấp, x ã h ộ i học c ò n
n g h i ê n c ứ u c ơ cấu x ã h ộ i v ớ i c á c n h ó m , các cộng đ ồ n g k h á c trong x ã
h ộ i ( n h ó m d â n tộc, t ô n g i á o , n h ó m theo g i ớ i tính, n h ó m lứa t u ổ i , n h ó m
theo trình đ ộ v ă n h o a . . . ) .
N g h i ê n c ứ u n h ó m c ộ n g đ ồ n g x ã h ộ i c h í n h là n g h i ê n c ứ u v ề - m ố i
quan h ệ , tác đ ộ n g qua l ạ i giữa c á c cá n h â n trong cộng đ ồ n g v ề l ợ i ích
đ ể xem xét mức đ ộ gần g ũ i v ề quan đ i ể m , tín n g ư ỡ n g , v ề đ ị n h h ư ớ n g
giá trị, mục tiêu v à p h ư ơ n g thức h à n h động đ ể đạt t ớ i mục đ í c h . N h ờ
v ậ y sẽ có c ơ sở đ ể x e m x é t t á c đ ộ n g qua l ạ i giữa c á c n h ó m , c á c c ộ n g
đ ồ n g tạo n ê n m ộ t chỉnh t h ể x ã h ộ i v ớ i tất cả những m â u t h u ẫ n x u n g
đ ộ t , v ậ n đ ộ n g và p h á t t r i ể n . . . qua đ ó có t h ể đ o á n định đ ư ợ c t í n h ổ n
định, tính b ề n v ữ n g của m ỗ i t h ể chế x ã h ộ i , trong những đ i ề u k i ệ n c h ủ
quan và k h á c h quan c ó t í n h x á c định.
N h ờ n g h i ê n c ứ u s â u n h ó m cộng đồng, c h ú n g ta c ũ n g p h á t h i ệ n
đ ư ợ c bản sắc đặc t h ù trong h à n h v i x ã h ộ i của n g ư ờ i . T r o n g t r ư ờ n g
hợp nậy c á c c h u ẩ n m ự c g i á trị, thiết chế x ã h ộ i , bản sắc v ă n hoa c h í n h
là k h u ô n m ẫ u , chuẩn m ự c h à n h v i của m ỗ i n h ó m n g ư ờ i .
V ậ y đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n c ứ u của xã h ộ i học nói m ộ t c á c h k h á i q u á t
c h í n h là h à n h v i x ã h ộ i c ù a con n g ư ờ i . C h ú n g ta chi c ó t h ể h i ể u rõ
21

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




h à n h vi xã hội dựa trên cơ sờ làm rõ được m ố i tương quan giữa n g ư ờ i và
n g ư ờ i trong các nhóm và trong c ô n " đồng xã hội dựa trên các dấu hiệu
đặc trưng.
N h ữ n g n h ó m v à cộng đ ồ n g khác nhau t ư ơ n g tác v ớ i nhau tạo
n ê n m ộ t k ế t cấu c h ì n h t h ể của m ộ t x ã h ộ i . N g h i ê n cứu c á c v ấ n đ ê t r ê n ,
x ã h ộ i học p h á t h i ệ n ra tính quy luật chi p h ố i c á c quan h ệ , c á c m ô i
quan h ệ tạo t h à n h h ệ thống tổng t h ể , h o à n chinh của x ã h ộ i .
Đ ó c h í n h là c á c v ấ n đ ề c ơ bản nhất thuộc v à o đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n
cứu của x ã h ộ i học.
2. C h ứ c n ă n g của x ã h ộ i học
T r o n g n h i ề u c ô n g t r ì n h n g h i ê n cứu v ề x ã h ộ i học g â n đ â y , n g ư ờ i
ta nói n h i ề u đ ế n v i ệ c x á c định c á c chức n ă n g c ơ bản của x ã h ộ i học,
theo đ ó thì:
- T r ư ớ c hết, x ã h ộ i học v ũ trang cho m ọ i n g ư ờ i n h ữ n g t r i thức v ề
các quy luật k h á c h quan của c á c q u á trình p h á t t r i ể n x ã h ộ i . Đ ó c h í n h
là chức n ă n g n h ậ n thức của x ã h ộ i học.
- T h ứ hai, x ã h ộ i học c ó chức n ă n g thực t i ễ n : t ừ n g h i ê n c ử u thực
trạng v à t í n h quy luật của sự v ậ n đ ộ n g , sự p h á t t r i ể n x ã h ộ i g i ú p con
n g ư ờ i t ì m ra đ ư ợ c n h ữ n g k i ế n nghị v ề sự q u ả n lí khoa học c á c q u á
trinh k h ở i đ ộ n g , p h á t t r i ể n ở c á c lĩnh vực k h á c nhau trong đ ờ i sống x ã
hội.
- X ã h ộ i học c ò n c ó chức n ă n g t ư t ư ờ n g giáo dục cho

quần

c h ú n g định h ư ớ n g theo sự p h á t t r i ể n v à sự t i ế n bộ x ã h ộ i . đ ồ n a t h ờ i
đấu tranh chống t ư tưởng phản động, trái với quy luật phát triên của x ã h ộ i .
T ừ ba chức n ă n g của x ã h ộ i học n ê u t ó m tắt trên, ta d ễ d à n g
nhận thấy c ó n h i ề u đ i ể m t ư ơ n g đ ồ n g v ớ i ba chức n ă n g theo quan đ i ể m
x ã h ộ i học M a c x i t m à ta đ ã n g h i ê n cứu ở c h ư ơ n g Ị.

22

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




2.1. về chức

năng

nhận

thức

Chức n ă n g n h ậ n thức của x ã h ộ i học đ ư ợ c t h ể h i ệ n trong m ộ t số
mặt n h ư sau: V ũ trang cho n g ư ờ i học hệ thống t r i thức khoa học v ề sự
p h á t t r i ể n của x ã h ộ i , quy luật của sự p h á t t r i ể n ấy, đ ồ n g t h ờ i v ạ c h ra
sự p h á t t r i ể n đ ó .
T h ô n g qua v i ệ c v ạ c h ra những quy luật k h á c h quan của c á c q u á
trình p h á t t r i ể n của c á c h i ệ n t ư ợ n g v à c á c q u á t r ì n h x ã h ộ i v à tạo n ê n
những t i ề n đ ề đ ể n h ậ n thức v ề những t r i ể n v ọ n g n h à m p h á t t r i ể n h ơ n
nữa đ ờ i sống x ã h ộ i c ũ n g n h ư c á c mặt, c á c k h í a cạnh r i ê n g b i ệ t của

nó.
T h ô n g qua n g h i ê n cứu, c á c n h à x ã h ộ i học x á c đ ị n h đ ư ợ c nhu
cầu p h á t t r i ể n của x ã h ộ i , của các giai cấp, c á c c ộ n g đ ồ n g . . . b i ê u l ộ ra
ở c á c hoạt đ ộ n g x ã h ộ i của con n g ư ờ i , g ó p p h ầ n x á c đ ị n h c á c h ì n h
thức cụ t h ể n h à m đ ạ t đ ư ợ c nhu cầu, sụ k ế t h ọ p đ ư ợ c l ợ i ích c ù a c á
n h â n v ớ i l ợ i ích của t ậ p t h ể v à cộng đ ồ n g . . .
C ù n g v ớ i c á c khoa học có liên quan, x ã h ộ i học g ó p p h ầ n x â y
dựng, l à m s á n g t ỏ lí l u ậ n v à p h ư ơ n g p h á p nhận thức v ề x ã h ộ i ( t h ô n g
qua c á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n cứu, so s á n h đ ổ i chiếu, tổng hợp v ề c á c m ô
h ì n h x ã h ộ i k h á c nhau, t ì m ra những " hạt n h â n hợp lí", n h ữ n g m ô
thức t ố i ư u ) .
Chức n ă n g n h ậ n thức của x ã h ộ i học đ ư ợ c t h ể h i ệ n qua chức
n ă n g p h ư ơ n g p h á p l u ậ n của n ó . Ý nghĩa p h ư ơ n g p h á p l u ậ n của x ã h ộ i
học đ ư ợ c t h ể h i ệ n ở c h ỗ , n ó là những t h ô n g t i n khoa học t ậ p t r u n g v à
chọn lọc, l o ạ i t r ừ tất cả những gì là t h ứ y ế u , n ó đ ó n g vai t r ò n h ữ n g
n g u y ê n lí v à n h ữ n g c h u ẩ n mực cho c á c t i ế n trình n g h i ê n c ứ u khoa
học. M ọ i hoạt đ ộ n g của con n g ư ờ i đ ề u được thực h i ệ n t r ê n c ơ sở
những n g u y ê n lí cụ t h ể , chứa đ ự n g những v ấ n đ ề mang t í n h quy luật
rút ra t ừ k i n h n g h i ệ m cùa quá khứ và hiện tại ừong các hoạt động thực tế,
23

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN