Hình thành kỹ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lý lớp 11 trung học phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜN G ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ LOAN

HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2016
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN




ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜN G ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ LOAN

HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Chuyên ngành: Lí luận và PPDH môn Địa lí
Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. ĐỖ VŨ SƠN

THÁI NGUYÊN - 2016
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN




LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết
quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào
khác.
Thái Nguyên, tháng 4 năm 2016
Tác giả luận văn

Hoàng Thị Loan

Xác nhận
Của trưởng khoa chuyên môn

Xác nhận
Người hướng dẫn khoa học

TS. Đỗ Vũ Sơn

iii

LỜI CẢM ƠN

Với tấm lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn trân trọng nhất đến
thầy giáo Tiến sĩ Đỗ Vũ Sơn người đã tận tnh chỉ bảo và hướng dẫn tôi trong
suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.
Tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban chủ nhiệm khoa Địa lí,
các thầy, cô giáo trong khoa đặc biệt là các thầy cô trong tổ Phương pháp dạy
học Địa lí đã tạo điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình thực hiện đề tài này.
Ban giám hiệu các trường THPT Đồng Hỷ, Trường phổ thông Vùng Cao
Việt Bắc, Trường THPT Lương Ngọc Quyến các thầy giáo, cô giáo và các em học
sinh ba trường THPT mà tôi tiến hành thực nghiệm. Tôi xin chân thàn cảm ơn.
Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, người
thân đã động viên giúp đỡ để tôi hoàn thành luận văn.
Tôi xin trân trọng cảm ơn!

iv


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

GV

: Giáo viên

HS

: Học sinh

KT - XH

: Kinh tế - xã hội SGK

: Sách giáo khoa THPT

: Trung

học phổ thông VTĐL

: Vị trí địa

lí
XH

: Xã hội

CN

: Công nghiệp CHLB

: Cộng hòa liên bang KT

:

Kinh tế
ĐNA

: Đông Nam Á

TB

: Trung bình ĐC

: Đối chứng TN

:

Thực nghiệm

v


DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1. Hệ thống các phương tiện dạy học địa lí ................................................................................... 13
Hình 1.2. Mối quan hệ giữa mục tiêu-phương tện-phương pháp dạy học ..............
14
Hình 2.1. Các cảnh quan và khoáng sản chính ở Mĩ Latinh ........................................................... 49
Hình 2.2. Các trung tâm công nghiệp chính của Nhật Bản ..............................................................52
Hình 3.1. Biểu đồ tổng hợp điểm của nhóm lớp thực nghiệm và đối chứng.......... 79
Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả phân loại trình độ học sinh ..................................................79

vi


DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Các đơn vị kiến thức lớn trong SGK Địa lí lớp 11 ...................................................... 29
Bảng 2.1. Phân tích kĩ năng sử dụng bản đồ tương ứng với các bài học địa lí 11
..... 57

Bảng 2.2. Kịch bản dạy học (Bài 9) ..................................................................................................................................63
Bảng 2.3. Kịch bản dạy học (Bài 6) ..................................................................................................................................70
Bảng 3.1: Thông tin về lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .............................................................75
Bảng 3.2. Phân loại điểm kiểm tra lớp thực nghiệm và đối chứng ...................................... 78
Bảng 3.3. Phân loại trình độ học sinh qua bài kiểm tra ........................................................................ 79

vii


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................................................................................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài

............................................................................................................................................................................................................

1

2. Mục đích nghiên cứu .............................................................................................................................................................................................1
3. Nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................................................................................................................................2
4. Phạm vi nghiên cứu
................................................................................................................................................................................................

2

5. Lịch sử nghiên cứu ....................................................................................................................................................................................................2
6. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................................................................................................................3
7. Những điểm mới và đóng góp của đề tài

........................................................................................................................

5

8. Cấu trúc luận
văn......................................................................................................................................................................................................... 5
NỘI DUNG ................................................................................................................................................................................................................................................................... 6
Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ......6
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................................................................................................................................6
1.1.1. Một số vấn đề trong dạy học địa lí ...................................................................................................................... 6
1.1.2. Bản đồ giáo khoa

.............................................................................................................................................................................

18

1.2. Cơ sở thực tiễn
.....................................................................................................................................................................................................................................

26

1.2.1. Phân tích chương trình Địa lí lớp 11 THPT .................................................................................. 26
1.2.2. Tâm sinh lí học sinh lớp 11 tác động đến quá trình dạy học địa lí ..... 30
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.................................................................................................................................................................................................................. 37
Chương 2: RÈN LUYỆN KĨ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC
ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG................................................................................................................................... 38
2.1. Mục đích rèn kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp
11.................................................... 38
2.2. Hình thức rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp 11 38
2.3. Một số kĩ năng sử dụng bản đồ cần thiết trong quá trình dạy học địa lí 11
..................... 41
2.3.1. Kĩ năng đọc bản đồ .......................................................................................................................................................................42

viii


2.3.2. Mô tả địa phương bằng bản đồ ...............................................................................................................................45
2.3.3. Kĩ năng xác định vị trí đối tượng....................................................................................................................... 47
2.3.4. Kĩ năng đo đạc bản đồ

............................................................................................................................................................

viii

50


2.3.5. Kĩ năng suy giải bản đồ ....................................................................................................................................................... 51
2.3.6. Kĩ năng so sánh, đánh giá bản đồ

......................................................................................................................

53

2.3.7. Kĩ năng vẽ lát cắt địa hình .............................................................................................................................................. 53
2.3.8. Kĩ năng sử dụng bản đồ ngoài thực địa ..................................................................................................54
2.4. Hệ thống bản đồ lớp 11 và kĩ năng sử dụng tương ứng ........................................................... 55
2.4.1. Hệ thống bản đồ sử dụng trong dạy học địa lí 11 ................................................................55
2.4.2. Kĩ năng sử dụng bản đồ tương ứng ................................................................................................................56
2.5. Xây dựng một số giáo án dạy học địa lí 11 nhằm hình thành và tăng cường kĩ
năng sử dụng bản đồ cho học sinh
.................................................................................................................................................................................

2.5.1. Giáo án số 1

61
61

................................................................................................................................................................................................

2.5.2. Giáo án 2: Dạy học thực hành ..................................................................................................................................69
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ..................................................................................................................................................................................................................73
Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ......................................................................................................................................................74
3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................................................................................................................ 74
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ..................................................................................................................................................................... 74
3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm

..........................................................................................................................................................................

3.4. Phương pháp thực nghiệm
3.5. Nội dung thực nghiệm

74

..............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

74

76

3.5.1. Giáo án thực nghiệm ..................................................................................................................................................................76

3.5.2. Tiến trình thực nghiệm

..........................................................................................................................................................

76

3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................................................................................................. 78
3.6.1. Về mặt định lượng ......................................................................................................................................................................... 78
3.6.2. Kết quả định tính .............................................................................................................................................................................. 80
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3.................................................................................................................................................................................................................. 81
KẾT LUẬN ..............................................................................................................................................................................................................................................................82
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................................................................................................................................................
PHỤ LỤC ..............................................................................................................................................................................................................................................................................
ix


MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài
Môn Địa lí dạy học trong nhà trường nhằm trang bị cho học sinh (HS)
những biểu tượng, khái niệm địa lí, giúp HS hiểu được thế giới khách quan đã
và đang diễn ra xung quanh chúng ta, mối liên hệ tác động qua lại giữa các
hiện tượng, sự vật,...
Trong quá trình dạy học môn Địa lí, ngoài truyền thụ các kiến thức về địa
lí thì việc giúp HS làm việc với bản đồ và khai thác tri thức từ bản đồ là rất
quan trọng và cần thiết. Theo Viện sĩ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô - K.A
Salishev: “Mọi nghiên cứu về địa lí đều xuất phát từ bản đồ và kết thúc cũng
bằng bản đồ” đã nói lên tầm quan trọng của bản đồ đối với Địa lí.
Bản đồ là công cụ nghiên cứu địa lí, là nguồn tri thức địa lí đa dạng phong
phú, giúp giáo viên và HS khai thác, củng cố, phát triển tư duy, hình thành và

rèn luyện kỹ năng cho quá trình dạy học. Do đó phương pháp sử dụng bản đồ
là một việc không thể thiếu được trong quá trình dạy học địa lí.
Nhằm giúp cho HS hình thành, rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ nhằm
học tập tốt hơn môn Địa lí ở trường phổ thông, đặc biệt trong giai đoạn đổi
mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề
tài “Hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 11 Trung học
phổ thông”.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu để thấy được tầm quan trọng của bản đồ đối quá trình dạy
học Địa lí, tính tất yếu và hiệu quả sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí. Đồng
thời đưa ra được các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả khai thác sử dụng
bản đồ cho HS lớp 11 trong quá trình học tập môn Địa lí.
1


3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tễn của việc rèn luyện kĩ năng sử
dụng bản đồ trong dạy học Địa lí.
- Hệ thống hóa một số kĩ năng cần rèn luyện cho HS trong học tập Địa lí.
- Nghiên cứu những biện pháp cụ thể để hình thành và rèn luyện kĩ
năng sử dụng bản đồ cho HS.
- Ứng dụng các nội dung nghiên cứu của đề tài vào dạy học Địa lí 11 để
chứng minh tnh hiệu quả cần thiết trong quá trình rèn luyện kĩ năng sử
dụng bản đồ cho HS một cách hợp lí.
4. Phạm vi nghiên cứu
- Về chuyên môn: Nghiên cứu về kĩ năng sử dụng bản đồ và quá trình hình
thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp11 THPT.
- Về không gian: Một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên;
- Về thời gian: Năm học 2015 - 2016.
5. Lịch sử nghiên cứu

Trong nhiều nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở Việt
Nam đều có đề cập đến cách thức sử dụng các thiết bị dạy học, trong đó có
phương pháp sử dụng bản đồ, ví dụ như: Đổi mới phương pháp dạy Địa lí theo
hướng dạy học tích cực hoá hoạt động của người học - Đặng Văn Đức, Nguyễn
Thị Thu Hằng, Nxb Sư phạm Hà Nội năm 2004; Phương pháp dạy học Địa lí Nguyễn Dược, Đặng Văn Đức, Nguyễn Trọng Phúc, Nguyễn Thị Thu Hằng, Trần
Đức Tuấn, Nxb Giáo dục năm 1996; Đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở
trung học phổ thông - Nguyễn Đức Vũ, Phạm Thị Sen, Nxb Giáo Dục năm
2004... Nhiều báo cáo trong các tạp trí, tập san khoa học đã nêu các kết quả
nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học nói chung và phương pháp
dạy học Địa lí theo hướng dạy học tch cực nói riêng và đặc biệt trong đó có
phần hướng dẫn cách thức sử dụng bản đồ Địa lí trong dạy học. Có nhiều công
trình khoa học viết riêng về cách sử dụng các thiết bị dạy học Địa lí như: Sử
2


dụng

3


bản đồ - Lâm Quang Dốc, Nxb Giáo dục năm 1996; Giáo trình Phương pháp
sử dụng các phương tện dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông - Nguyễn
Trọng Phúc, Nxb Giáo dục năm 1997; Phương tiện, thiết bị kĩ thuật trong dạy
học Địa lí - Nguyễn Trọng Phúc, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2001; Sử
dụng bản đồ và phương tiện kĩ thuật trong dạy học Địa lí - Nguyễn Trọng
Phúc, Nxb Đai học Quốc gia Hà Nội năm 1997; Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quang
Vinh - Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa Địa lí lớp
10, Nxb Giáo dục năm 2007; Trong Giáo trình Bản đồ học – Nxb Đại học Thái
Nguyên, Tiến sĩ Đỗ Vũ Sơn hướng dẫn một số phương pháp sử dụng bản đồ cơ
bản như đọc bản đồ, đo đạc bản đồ, sử dụng bản đồ trong dạy học sử dụng

bản đồ ngoài thực địa,...
Tuy vậy, các tài liệu đã nêu chưa đi sâu nghiên cứu kĩ năng sử dụng bản
đồ cho HS trong dạy học riêng cho môn Địa lí lớp 11. Hướng nghiên cứu của
tác giả về hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí lớp 11 là mới.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp phân tích hệ thống
Thực chất của phương pháp này là đem đối tượng được nghiên cứu ra
xem xét nó trong một hệ thống hoàn chỉnh, gồm những yếu tố có liên quan
đến nhau thành một cấu trúc chặt chẽ, và các mối quan hệ qua lại cần được
quan tâm. Trong đề tài này, phương pháp phân tch hệ thống được sử dụng
trong việc nghiên cứu nội dung và phương pháp hình thành kĩ năng sử dụng
bản đồ đối với môn địa lí lớp 11.
6.2. Phương pháp phân tích tổng hợp
Nội dung, phương pháp và các phương tiện dạy học là một chủ thể thống
nhất gồm nhiều yếu tố liên quan tạo nên cấu trúc chặt chẽ của quá trình dạy
học địa lí. Để đảm bảo tính khoa học và tnh sư phạm của đề tài trong quá
trình nghiên cứu, thực hiện đề tài cần nghiên cứu, xem xét, phân tích các đối
tượng nghiên cứu trong một hệ thống hoàn chỉnh. Cụ thể tác giả đi nghiên
4


cứu mối

5


quan hệ với toàn bộ chương trình địa lí phổ thông, việc hình thành kiến
thức bản đồ trong dạy học.Để từ đó rút ra những kết luận chính xác, khách
quan về vấn đề nghiên cứu.
6.3. Phương pháp thống kê toán học

Phương pháp này được sử dụng để sử lí số liệu sau khi tến hành thực
nghiệm sư phạm, kết quả thu được nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài.
Trên cơ sở các số liệu thu thập được từ việc thực nghiệm sư phạm, thực
hiện việc thống kê kết quả thực nghiệm, để chứng minh tính hiệu quả của việc
rèn luyện kĩ năng bản đồ cho HS trong dạy học Địa lí – 11 THPT.
6.4. Phương pháp bản đồ
Là phương pháp đặc trưng của khoa học bản đồ, sử dụng kiến thức kĩ
năng bản đồ trong nghiên cứu và dạy học Địa lí cho HS. Được sử dụng
thường xuyên, qua việc thành kĩ năng bản đồ trong các bài học hay trong các
giờ kiểm tra và tổ chức dạy thực nghiệm tại trường thực nghiệm.
6.5. Phương pháp sử dụng Công nghệ thông tin và Truyền thông
Thực chất của quá trình ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học là sử
dụng các phương tiện hiện đại, mở rộng khả năng nghe nhìn và trao cho
máy các thao tác truyền đạt, xử lí thông tin. Trong các giờ dạy có sử dụng công
nghệ thông tin học sinh sẽ được quan sát những hình ảnh thực tế liên quan
đến nội dung bài học sẽ phát huy được tính tích cực của học sinh trong các bài
giảng.
6.6. Phương pháp chuyên gia
Là phương pháp tranh thủ những ý kiến của các giáo sư, tiến sĩ, các
thầy cô giáo dạy giỏi môn Địa lí, để từ đó định hướng và bổ sung phương
pháp, nội dung nghiên cứu đề tài.
6.7. Phương pháp khảo sát điều tra
Nhằm tìm hiểu thực tế của việc sử dụng bản đồ ở các trường trung
học hiện nay. Tôi đã sử dụng nhiều biện pháp như phỏng vấn, trao đổi, phát
6


phiếu điều tra… để tìm hiểu vấn đề này.

7

6.8. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Tiến hành thực nghiệm để kiểm chứng tnh khoa học, tính thực tiễn và
tính khả thi của đề tài. Phân tích các kết quả thực nghiệm thu được, rút ra
những kĩ năng cơ bản trong học tập và giảng dạy bộ môn.
Phương pháp thực nghiệm sư phạm được vận dụng có hiệu quả nhằm
đánh giá tính khả thi của việc hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong quá
trình dạy học qua môn Địa lí 11, THPT. Đây là phương pháp không thể thiếu
trong quá trình nghiên cứu đề tài, nhất là đối với chuyên ngành phương pháp.
7. Những điểm mới và đóng góp của đề tài
Nghiên cứu, đưa ra được các hình thức tổ chức dạy học nhằm hình
thành và phát huy được kĩ năng sử dụng bản đồ cho HS trong quá trình dạy
học môn địa lí lớp 11 THPT.
8. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, tài liệu tham khảo, phần phụ
lục, luận văn gồm các nội dung chính:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu.
Chương 2: Giáo dục kĩ năng sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí 11
THPT.
Chương 3: Thực nghiệm Sư phạm.

8


NỘI DUNG
Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC HÌNH THÀNH KĨ NĂNG SỬ
DỤNG BẢN ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11
1.1. Cơ sở lí luận

1.1.1. Một số vấn đề trong dạy học địa lí
1.1.1.1. Khái niệm về quá trình dạy học
Học là quá trình tự giác, tích cực, tự lực chiếm lĩnh khái niệm khoa học
dưới sự điều khiển sư phạm của giáo viên, chiếm lĩnh khái niệm khoa học là
mục đích của hoạt động học. Học sinh sẽ thu nhận kiến thức từ kho tàng
văn hóa xã hội của nhân loại thành nền học vấn riêng cho bản thân.
“Dạy học là quá trình hoạt động hai mặt do thầy giáo (dạy) và HS (học)
nhằm thực hiện các mục đích dạy học. Nhiệm vụ dạy học trong nhà trường
không chỉ đảm bảo một trình độ học vấn nhất định mà còn góp phần hình
thành nhân cách con người của xã hội cộng sản chủ nghĩa” [15]
Quan niệm trên về quá trình dạy học đã phản ánh tnh chất hai mặt của
quá trình này: quá trình dạy của giáo viên và quá trình học của HS. Hai quá
trình không tách rời nhau mà là một quá trình hoạt động chung nhằm hình
thành nhân cách của con người mới, đáp ứng được yêu cầu của thời đại. Trong
quá trình hoạt động chung đó, người giáo viên đóng vai trò lãnh đạo, tổ chức,
điều khiển hoạt động nhận thức của HS để giúp họ tự khám phá ra tri
thức. Tất nhiên người giáo viên còn có chức năng cung cấp cho người
học tri thức, nhưng chỉ khi nào thật cần thiết. Song chức năng này không phải
là chức năng chính yếu của toàn bộ quá trình dạy. Người giáo viên phải suy
nghĩ để giúp HS sử dụng những tri thức, những kinh nghiệm mà họ thu thập
được qua các phương tiện thông tn đại chúng, qua cuộc sống, kết hợp với tri
thức giáo viên cung cấp để tạo nên sự hiểu biết của bản thân mình. [5]
9


Phối hợp với hoạt động đó của giáo viên, HS tự giác, tch cực, chủ động,
tự tổ chức, tự điều khiển hoạt động nhận thức của mình nhằm nắm vững
tri thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo, phát triển năng lực nhận thức, đặc
biệt là năng lực tư duy sáng tạo, hình thành cơ sở thế giới quan khoa học và
những phẩm chất đạo đức của con người mới. Chính HS chứ không phải người

nào khác phải tự mình làm ra sản phẩm giáo dục. Tính chất hành động của
họ có ảnh hưởng quyết định tới chất lượng tri thức mà họ tiếp thu. [11]
Từ những phân tích trên có thể rút ra định nghĩa quá trình dạy học
như sau: Quá trình dạy học là quá trình mà dưới sự lãnh đạo, tổ chức, điều
khiển của người giáo viên, người học tự giác, tích cực, chủ động tự tổ chức, tự
điều khiển hoạt động của mình nhằm thực hiện những nhiệm vụ dạy học.
1.1.1.2. Mục đích dạy học
Trong đường lối phát triển kinh tế - xã hội của Đảng đề ra năm 1991 có
ghi rõ: “Giáo dục là sự nghiệp đào tạo và xây dựng con người vừa phục vụ
nhiệm vụ kinh tế trước mắt, vừa chuẩn bị cho đất nước bước vào những giai
đoạn lâu dài”, “Giáo dục đào tạo những thế hệ trẻ thành người lao động có ý
thức làm chủ, có tri thức thành thạo nghề nghiệp, có thái độ tch cực sáng
tạo…”. Như vậy mục đích của dạy học là đào tạo thế hệ trẻ trở thành
những chủ nhân tương lai của đất nước bằng cách trang bị những kiến thức cơ
bản, được quy định trong chương trình dạy và học của Bộ giáo dục và Đào tạo.
[1]
Giáo dục cung cấp cho người học hệ thống kiến thức khoa học, bồi dưỡng
phương pháp tư duy sáng tạo và kỹ năng hoạt động thực tiễn, nâng cao trình
độ học vấn, phát triển năng lực của mỗi cá nhân và hình thành lối sống văn
hóa. Qua giáo dục mỗi con người trở thành người lao động tự chủ, năng động,
thông minh và sáng tạo tham gia một cách có ý thức trách nhiệm vào công
cuộc xây dựng và phát triển cộng đồng, đất nước.
1.1.1.3. Nhiệm vụ dạy học
10


- Nhiệm vụ 1: Làm cho HS nắm vững hệ thống những tri thức phổ thông
cơ bản, hiện đại. phù hợp với thực tiễn nước ta về tự nhiên, xã hội và tư duy,
đồng thời rèn luyện hệ thống kỹ năng, kỹ xảo tương ứng.
- Nhiệm vụ 2: Phát triển trong HS năng lực hoạt động trí tuệ và hoạt động

thực hành, đặc biệt là năng lực tư duy sáng tạo.
- Nhiệm vụ 3: Trên cơ sở vũ trang tri thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo và
phát triển năng lực hoạt động trí tuệ và thực hành mà hình thành cho HS cơ sở
thế giới quan khoa học, lý tưởng và những phẩm chất đạo đức của con người
mới.
Ba nhiệm vụ dạy học nêu trên có mối liên hệ mật thiết với nhau, tác động
hỗ trợ lẫn nhau để hoàn thành mục đích giáo dục.
1.1.1.4. Phương pháp dạy học
Phương pháp hiểu theo nghĩa chung và rộng nhất là hành vi thực hiện
một công việc có mục đích nhất định. Đó cũng là cách thức, con đường mà
người ta cần đi theo để đạt được mục đích. Theo cách hiểu như vậy thì
phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa giáo viên và HS trong phạm
trù hoạt động dạy và học, nhằm mục đích giáo dục và trau dồi học vấn cho thế
hệ trẻ. Tuy nhiên, hiện nay có nhiều quan niệm khác nhau về phương pháp
dạy học, thường gặp một số quan niệm về phương pháp dạy học như sau:
Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động của người giáo viên
để truyền thụ kiến thức, rèn luyện kỹ năng và giáo dục HS theo mục têu của
nhà trường. Theo quan niệm này thì giáo viên là nhân vật trọng tâm giữ vai trò
chỉ đạo, còn HS thì thụ động thực hiện những điều thầy dạy, người thầy cố
gắng truyền đạt hết những kiến thức và kinh nghiệm của mình để hoàn thành
bài giảng còn HS lắng nghe lời giảng của thầy, ghi chép và học thuộc. [4]
Phương pháp dạy học là sự kết hợp các biện pháp và phương tện làm
việc của giáo viên và HS trong quá trình dạy học, nhằm đạt tới mục đích giáo
dục. Như vậy, quan niệm này coi phương pháp dạy học là một sự kết hợp
11


của hai

12

hoạt động dạy và học. Nhiệm vụ truyền đạt tri thức của giáo viên cũng
quan trọng như nhiệm vụ lĩnh hội tri thức của HS. [25]
Phương pháp dạy học là cách thức hướng dẫn và chỉ đạo của giáo viên
nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của HS dẫn tới
việc HS lĩnh hội vững chắc nội dung học vấn, hình thành thế giới quan và phát
triển năng lực nhận thức [25]. Có thể nói đây là quan niệm mới nhất về
phương pháp dạy học. Theo quan niệm này thì dạy học chính là quá trình tổ
chức cho HS chiếm lĩnh tri thức, HS có vai trò chủ động trong quá trình dạy
học. Nói một cách khác các phương pháp học tập, xuất phát từ các qui luật của
sự lĩnh hội tri thức quyết định hoạt động dạy của giáo viên, phương pháp dạy
của giáo viên.
Có thể phân chia phương pháp dạy học địa lí thành 3 nhóm:
- Nhóm các phương pháp truyền thống, sử dụng ngôn ngữ nói để trình
bày, lấy thầy làm trung tâm. Trong dạy học địa lí nhóm các phương pháp dùng
lời vẫn được đa số giáo viên sử dụng từ trước đến nay. Nhóm này gồm các
phương pháp: Diễn giảng, giảng thuật, giảng giải và đàm thoại.
Các phương pháp dùng lời có một số ưu điểm nhất định. Chúng có khả
năng cung cấp cho HS một lượng thông tin lớn trong một thời gian ngắn. Nếu
như lời lẽ trình bày của giáo viên trong sáng, truyền cảm, nội dung khoa học,
chính xác, có lôgic chặt chẽ thì bài giảng sẽ có sức hấp dẫn, làm cho HS tếp
thu tri thức một cách dễ dàng. Tuy nhiên, nhược điểm chính của nhóm
phương pháp này là kém tác dụng trong việc phát huy trí lực cũng như hạn chế
năng lực chủ động, sáng tạo của HS trong việc lĩnh hội tri thức. Các phương
pháp dùng lời đều thiên về việc cung cấp cho HS những tri thức làm sẵn.
- Nhóm các phương pháp hướng dẫn HS tch cực, chủ động khai thác tri
thức với các nguồn tri thức và phương tiện thiết bị kỹ thuật dạy học địa lí.
Đây là nhóm phương pháp có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành
những khái niệm, biểu tượng địa lí cho HS. Đối với môn địa lí, việc sử dụng

13


các phương tiện trực quan trong dạy học là rất cần thiết vì HS chỉ có thể
quan

14


sát được một phần nhỏ các đối tượng, hiện tượng địa lí ở xung quanh, còn
phần lớn các đối tượng khác thì không có điều kiện quan sát trực tiếp như sự
biến đổi của các hiện tượng: Động đất, núi lửa,... hay những cảnh quan không
có ở nước ta như địa hình băng tuyết, hoang mạc,... khi đó HS chỉ có thể hình
dung ra nhờ các phương tện trực quan.
Theo ý kiến của M.V.Xtuđênikin [ Dẫn theo 13] phương tiện trực quan
bao giờ cũng có hai chức năng: Phương tện minh hoạ và nguồn tri thức. Khi sử
dụng các phương tiện trực quan nếu giáo viên sử dụng như một nguồn tri
thức để cho HS khai thác trong quá trình học tập thì việc sử dụng nó có thể coi
như một phương pháp, còn nếu chỉ sử dụng như một đồ dùng minh hoạ thì
đó là biện pháp phục vụ cho phương pháp dùng lời. Những phương tện trực
quan thường được sử dụng trong dạy học địa lí là:
+ Tranh ảnh giáo khoa địa lí, các tranh ảnh minh hoạ trong SGK.
+ Các mô hình, mẫu vật, các bộ sưu tầm phục vụ cho chủ đề về địa lí.
+ Phim ảnh, phim đèn chiếu, băng video,...
+ Các loại bản đồ, sơ đồ, biểu đồ, hình vẽ,...
- Nhóm các Phương pháp dạy học lấy HS làm trung tâm: Nhóm này gồm
có nhiều phương pháp, trong đó HS thể hiện rõ vai trò chủ thể trong việc
lĩnh hội kiến thức, tự lực hoàn thành nhiệm vụ học tập của mình bằng cách
phát huy năng lực của bản thân dưới sự chỉ đạo của giáo viên. Với các phương
tiện học tập, HS phải tự lực đến mức tối đa để khai thác kiến thức qua sự

hướng dẫn của giáo viên, qua các bài viết trong sách giáo khoa, qua các nguồn
tri thức khác nhau: Bản đồ, biểu đồ, sơ đồ, các số liệu thống kê, các phương
tiện nghe nhìn và các tranh ảnh địa lí, các tài liệu thông tn khác. Trong quá
trình khai thác tri thức, HS không những có điều kiện thuận lợi để vận dụng các
thao tác tư duy một cách tch cực, mà còn có điều kiện củng cố các tri thức
cũ một cách sáng tạo vào những trường hợp thực tế cụ thể. Tuy nhiên để làm
được điều đó, HS cần phải biết cách làm việc với các nguồn tri thức, hay nói
15