VHDN CỦA CÔNG TY APPLE

MỤC LỤC


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

LỜI MỞ ĐẦU
Văn hóa doanh nghiệp là phần hồn, là tài sản vô hình của chính doanh nghiệp ấy, góp
phần tạo nên sức mạnh của doanh nghiệp. Môi trường văn hoá của doanh nghiệp tác động
quyết định đến tinh thần, thái độ, động cơ lao động của các thành viên, giúp cho doanh
nghiệp trở thành một cộng đồng làm việc trên tinh thần hợp tác, thân thiện và tiến thủ.
Việc xây dựng một nề nếp văn hoá lành mạnh tiến bộ trong tổ chức giúp cho nhà quản lý
dễ dàng hơn trong điều hành và triển khai kế hoạch của tổ chức, tạo ra như một cơ chế
khẳng định mục tiêu, hướng dẫn và uốn nắn những hành vi và ứng xử của các thành viên
trong tổ chức.
Và thật vậy, đằng sau sự thành công vang dội như ngày hôm nay của Apple, bên cạnh
khả năng xây dựng và quản lý công việc kinh doanh tuyệt vời của Steve Jobs và Tim
Cook, một yếu tố không thể không nhắc đến là văn hóa công ty của Apple. Chính vì lẽ
đó, nhóm chúng em đã tiến hành nghiên cứu đề tài:“ Văn hóa doanh nghiệp của công ty
Apple” để hiểu sâu sắc hơn về văn hóa của công ty, từ đó rút ra được những bài học quý
báu cho doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.

2


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

PHẦN A. GIỚI THIỆU VỀ CÔNG TY APPLE
1. Tổng quan công ty Apple (Overview of Apple Company)
Apple Inc. là một tập đoàn công nghệ máy tính của Mỹ có trụ sở chính đặt tại Silicon
Valley ở San Francisco, tiểu bang California. Apple được thành lập ngày 1 tháng 4 năm
1976 dưới tên Apple Computer, Inc., và đổi tên thành Apple Inc. vào đầu năm

2007. Apple Inc thiết kế, phát triển và bán thiết bị điện tử tiêu dùng và các dịch vụ trực
tuyến. Các sản phẩm của công ty bao gồm máy tính Apple Macintosh, máy nghe
nhạc iPod (2001), chương trình nghe nhạc iTunes, điện thoại iPhone (2007), máy tính
bảng iPad (2010) và đồng hồ thông minh Apple Watch (2014-2015), trình phát media kỹ
thuật số Apple TV và loa thông minh HomePod. Phần mềm tiêu dùng của Apple bao
gồm macOS và hệ điều hành iOS, trình phát media trên iTunes, trình duyệtweb Safari và
các sáng tạo và năng suất của iLife và iWork. Các dịch vụ trực tuyến bao gồm iTunes
Store, iOS App Store và Mac App Store, Apple Music và iCloud.
2.

Quá trình hình thành và phát triển công ty Apple (The foundation and

development of the Apple company)
•

Thời kỳ đầu: 1976–1980
Apple được thành lập vào ngày 1 tháng 4 năm 1976 bởi Steve Jobs, Steve Wozniak,
và Ronald Wayne, để bán bộ sản phẩm máy vi tính cá nhân Apple I. Sản phẩm này được
xây dựng bởi Wozniak và lần đầu tiên được công bố tại Homebrew Computer Club.
Apple I được bán bao gồm bo mạch chủ (gồm CPU, RAM, và chip xử lý đồ họa cơ bản)
ít hơn những gì mà chúng ta xem là một sản phẩm máy tính cá nhân hoàn thiện ngày nay.
Apple I bắt đầu bán vào tháng 7 năm 1976 với giá thị trường là $666, 66 (thời giá 1976,
đã điều chỉnh lạm phát).
Apple đã hợp nhất vào ngày 3 tháng 1 năm 1977 mà không có Wayne, ông ta đã bán
lại toàn bộ số cổ phần của mình cho Jobs và Wozniak với số tiền là $800. Một nhà triệu

3


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

phú Mike Markkula đã giúp đỡ bằng những kinh nghiệm kinh doanh thiết yếu và một
khoản đầu tư trị giá $250.000 trong suốt giai đoạn non trẻ của Apple.

•

1984-1991: Thành công với Macintosh
Năm 1984, Apple ra mắt Macintosh, máy tính cá nhân
đầu tiên được bán mà điều khiển bằng chuột và giao diện
người dùng đồ họa hơn là giao diện dòng lệnh (không có
một ngôn ngữ lập trình). Sự xuất hiện lần đầu của cô đã
được biểu hiện bởi "1984" , một quảng cáo truyền hình trị
giá 1, 5 triệu USD do Ridley Scott sản xuất phát hành
trong quý thứ ba của Super Bowl XVIII vào ngày 22
tháng 1 năm 1984. Thương mại bây giờ được hoan
nghênh Thành công của Apple và được gọi là "kiệt tác"
của CNN và là một trong những quảng cáo lớn nhất mọi
thời đại của TV Guide.
Năm 1991, Apple giới thiệu PowerBook , thay thế máy tính xách tay Macintosh
Portable với thiết kế tạo hình dạng hiện tại cho hầu hết các laptop hiện đại. Cùng năm đó,
Apple giới thiệu Hệ thống 7, một nâng cấp lớn cho hệ điều hành đã thêm màu sắc cho

4


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

giao diện và giới thiệu các khả năng kết nối mạng mới. Nó vẫn là nền tảng kiến trúc
cho Classic Mac OS.
•

1991-1997: Từ chối và tái cấu trúc

Apple cũng thử nghiệm một số sản phẩm tiêu dùng không thành công khác trong
những năm 1990, bao gồm máy ảnh kỹ thuật số, máy nghe nhạc CD cầm tay, loa, bảng
điều khiển video, dịch vụ trực tuyến eWorld và thiết bị TV. Nguồn tài nguyên khổng lồ
cũng đã được đầu tư vào bộ phận Newton bị ảnh hưởng bởi vấn đề dựa trên các dự báo
thị trường không thực tế của John Sculley. Cuối cùng, thị phần của Apple và giá cổ phiếu
tiếp tục trượt.
Năm 1996, Spindler bị thay thế bởi Gil Amelio làm CEO. Amelio đã thực hiện nhiều
thay đổi tại Apple, bao gồm cả sa thải rộng rãi và cắt giảm chi phí và đưa Steve Jobs trở
lại Apple.
•

1997-2007: Trở lại lợi nhuận

Tại hội chợ Macworld Expo năm 1997, Jobs đã thông báo rằng Apple sẽ tham gia
Microsoft để phát hành các phiên bản mới của Microsoft Office cho Macintosh, và rằng
Microsoft đã đầu tư 150 triệu USD vào cổ phiếu của Apple không bỏ phiếu. Vào ngày 10
tháng 11 năm 1997, Apple giới thiệu Cửa Hàng Trực Tuyến của Apple, được gắn với
chiến lược sản xuất theo đơn đặt hàng mới.
Vào ngày 15 tháng 8 năm 1998, Apple giới thiệu một máy tính tất cả-trong-một mới
gợi nhớ về Macintosh 128K: iMac. Nhóm thiết kế iMac do Ive dẫn đầu, người sau này
thiết kế iPod và iPhone. iMac được trang bị công nghệ hiện đại và thiết kế độc đáo, và
bán được gần 800.000 chiếc trong năm tháng đầu tiên.
Tháng 10 năm 2001, Apple giới thiệu sản phẩm máy nghe nhạc iPod cầm tay. Phiên
bản đầu tiên có ổ đĩa 5 GB, và chứa khoảng 1000 bài hát nhưng khá cồng kềnh và không
được mọi người chú ý. Năm 2002, Apple thỏa thuận với các hãng ghi âm về việc bán
nhạc trên iTunes Music Store. Với gian hàng này mọi người có thể sử dụng để mà ghi đĩa
5

Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

CD, phân chia và chơi nhạc trên ba máy vi tính và tất nhiên chuyển bài hát lên máy nghe
nhạc iPod.
Năm 2002, Apple mua Nic Real cho ứng dụng tổng hợp kỹ thuật số tiên tiến
Shake, cũng như Emagic cho ứng dụng năng suất âm nhạc Logic. Việc mua lại Emagic
đã khiến Apple trở thành nhà sản xuất máy tính đầu tiên sở hữu một công ty phần mềm
âm nhạc.
Hơn hai triệu bài hát đầu tiên
đã được bán trên iTunes Music
Store trong vòng 16 ngày; mọi
người mua qua máy Macintosh.
Chương trình iTunes cũng hoạt
động trên Windows.
•

2007-2011: Thành công với thiết bị di động

Vào ngày 9 tháng 1 năm 2007, Apple chính thức giới thiệu chiếc iPhone đầu tiên của
hãng với thiết kế đột phá bằng nhôm và có màn hình cảm ứng điện dung 3.5inch và hệ
điều hành (được gọi là iPhone chạy OS X) mượt mà dễ dùng cùng con chip lõi đơn
nhưng chưa chạy được trên băng tần mạng 3G.
Ngày 9 tháng 6 năm 2008, Apple trình làng iPhone 3G, và đúng như cái tên,
smartphone này chạy trên băng tần 3G.
Năm 2009, Apple ra mắt iPhone 3GS nâng cấp camera lên đến 3MP, quay phim 480p
và cùng với phần mềm iPhone OS 3 tích hợp chức năng copy, paste, chỉnh sửa văn bản
dạng kính lúp thông minh, tích hợp la bàn số, Voice Control.
Tháng 1 năm 2010, Apple đã cho ra mắt iPad. iPad được cải tiến với hơn 150.000 ứng

dụng cùng với các tính năng lướt web, dò đường, quản lý tài liệu cá nhân,...
Tháng 6 năm 2010, Apple cho ra mắt chiếc iPhone 4 với bộ nhớ Ram 512 MB và
camera nâng cấp lớn lên đến 5 MP quay phim 720p với 30 khung hình 1 giây và có đèn
6


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

Led ở đằng sau, đây cũng là chiếc smartphone được trang bị camera trước với độ phân
giải VGA và tính năng gọi video call lần đầu tiên có tên là Facetime độc quyền của
Apple.
Ngày 4 tháng 10 năm 2011, Apple đã làm một sự kiện để cho ra mắt dòng iPhone 4S
với chip lõi kép A5 và camera 8MP và tính năng trợ lý ảo Siri thông minh.
Tháng 7 năm 2011, do khủng hoảng nợ khổng lồ của Mỹ, dự trữ tài chính của Apple
đã lớn hơn một thời gian ngắn so với của Chính phủ Hoa Kỳ.
Vào ngày 24 tháng 8 năm 2011, Jobs từ chứcCEO của Apple. Ông đã được thay thế
bởi Cook và Jobs trở thành chủ tịch của Apple.
•

2011 – hiện nay: thời kỳ hậu Steve Jobs

Năm 2012, chiếc iPhone 5 được ra đời, là chiếc iPhone có màn hình 4 inch đầu tiên
chạy vi xử lý A6 và có 1GB RAM. iPad sản xuất series iPad Mini, màn hình XGA và vi
xử lý Apple A5.
Năm 2013, iPhone 5S ra đời. Tháng 9 năm 2014, bộ đôi iPhone 6/6 kèm theo đó
Apple ra mắt Apple Watch, một trong những chiếc đồng hồ chạy Watch OS thông minh
của Apple, tháng 10 iPad Air 2 cũng được ra mắt. iPad Air 2 cũng là sản phẩm sử dụng vi
xử lý A8X 64-bit đầu tiên có lõi ba, RAM 2GB.
Năm 2015, bộ đôi iPhone 6S/6S Plus ra đời có thêm màu vàng hồng cùng với các màu
còn lại như màu vàng, màu bạc và màu xám không gian, và iPad Pro 12.9 inch cũng là

sản phẩm vô cùng mạnh mẽ với vi xử lý A9X 64-bit cùng bộ nhớ RAM 4 GB với kỳ
vọng thay thế laptop bằng tablet.
Tháng 3 Năm 2016, Apple ra mắt chiếc iPhone SE có màn hình 4 inch với thiết kế
như iPhone 5S nhưng cấu hình lại giống hệt như iPhone ra mắt nhằm vào những người
không thích Tablet màn hình to như iPad Pro 12.9 inch và được thêm màu vàng hồng.
Ngày 7 tháng 9 năm 2016, Apple trình làng iPhone 7 và iPhone 7 Plus cùng thay đổi
cải tiến như bổ sung lần lượt các màu sắc như Jet Black, Black, Sliver, Gold, Rose Gold
7


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

và kèm theo Apple Watch Series 2 ra mắt với vi xử lí S2 mạnh hơn, chống nước tận 50
mét và có GPS.
Gần cuối tháng 3 năm 2017, Apple cho ra mắt iPhone 7 và 7 Plus màu đỏ để gây quỹ
ủng hộ cho người nhiễm HIV AIDS, máy bán ra bắt đầu phiên bản 128 GB trở lên, cùng
với đó Apple ra mắt iPad 2017 nhằm thay thế iPad Air 2 với cấu hình vi xử lí A9, iPad
2017 dày lên 7.5 mm.

Vào ngày 12 tháng 9 năm 2017, Apple giới thiệu iPhone 8 và iPhone 8 Plus, đúng như
những cập nhật tiến hóa cho các điện thoại trước của nó với bộ xử lý nhanh hơn, công
nghệ màn hình được cải tiến và hệ thống máy ảnh được nâng cấp. Apple cũng chính thức
trình làng chiếc điện thoại iPhone X có thiết kế mặt kính ở cả trước và sau, camera kép
đặt dọc, tính năng chống nước, chống bụi, không còn phím Home, trang bị công nghệ
nhận diện khuôn mặt FaceID,…
Trong năm 2018, Apple hứa hẹn trình làng nhiều sản phẩm mới như: ba mẫu iPhone
mới, iPad Pro dùng phần cứng mới, thêm FaceID, Apple Watch thêm nhiều tính năng sức
khỏe, sạc không dây AirPower cho iPhone, tai nghe không dây AirPods nâng cấp, loa đắt
tiền HomePod trang bị Siri, phần mềm mới cho iPhone, iPad và máy Mac,…

8


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

PHẦN B. HIỆN TRẠNG VĂN HÓA DOANH NGHIỆP CỦA CÔNG TY APPLE
1. Những giá trị văn hóa hữu hình của công ty Apple (Artifacts)
1.1. Các dòng sản phẩm chủ chốt (Key products)
−
−
−
−

Iphone(4,5,6, 6 plus, 7, 7 plus, 8, 8 plus, X…)
Mac (Pro, Mini, iMac, MacBook, Air, Pro – Xserve….)
iPod(Shuffle, Nano, Classic, Touch...)
Apple TV, Cinema Display, AirPort, Time Capsule Mac OS X, iLife,

iwork…

9


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

1.2. Đặc điểm các sản phẩm của Apple ( Characteristics of Apple products)
•

Sản phẩm của Apple thay đổi cách con người thực hiện công việc
Ngày nay, hơn 99% các công ty trên Fortune 500 (bảng xếp hạng danh sách 500 công

ty lớn nhất Hoa Kỳ theo tổng doanh thu mỗi công ty) đều sử dụng IOS cho hệ thống
mạng của họ. Vì sao họ lại chọn Apple? Với sự đảm bảo về phần cứng vô cùng mạnh mẽ,
an toàn và hệ điều hành linh hoạt, Apple đã tạo ra một môi trường tốt nhất để các công ty
xây dựng các ứng dụng của họ. Có thể nói, công nghệ của Apple tạo ra theo những cách
mà con người muốn để phục vụ công việc của họ tốt hơn.
• Phần cứng mạnh, kết quả tốt

Apple không chỉ tạo ra sản phẩm phần mềm tuyệt vời mà còn tích hợp với phần cứng
mạnh nhất cho doanh nghiệp. Máy ảnh tích hợp trong iPhone và iPad cho phép bạn quét
khoảng không quảng cáo và cộng tác trên khắp đại dương. Với Apple Pencil và iPad, bạn
có thể chú thích và phác hoạ ra các ý tưởng bằng những cách sáng tạo mới. Các công
nghệ vị trí truyền khoảng cách gần như iBeacon đóng vai trò như một trợ lý thu thập,
cung cấp thông tin. Màn hình Retina sống động làm cho mọi thứ sống động, đẹp mắt và
mang lại cảm giác hoàn hảo,đủ thông minh để cảm nhận được áp lực từ ngón tay của
người dùng.
• Các thiết bị kết hợp tốt nhất

Tất cả các thiết bị của Apple đều có sự tương thông với nhau, có nhiều tính năng và
ứng dụng được tích hợp sẵn và cùng nhau làm việc để giúp bạn hiệu quả hơn. Bạn có thể
bắt đầu một dự án làm việc trên iPad hoặc iPhone và hoàn thành nó trên máy Mac. Với
AirPlay, bạn có thể ngay lập tức trình chiếu luồng từ Mac, iPhone và iPad sang HDTV
bằng Apple TV. Và AirDrop cho phép bạn gửi các tài liệu quan trọng từ bất kỳ thiết bị
Apple nào khác.
• Thiết kế bảo mật tốt

10


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

Đặc biệt hơn tất cả đó chính là công nghệ bảo mật của Apple, sẽ không một ai có thể
xâm nhập và đánh cắp dữ liệu nếu không có sự cho phép của chủ nhân nó. Bởi Apple tổ
chức một bộ phận riêng chuyên về bảo mật thông tin trên toàn cầu (Global Security),
ngoài ra còn có một nhóm phụ trách bảo mật thông tin cho những sản phẩm chưa ra mắt.
Nhóm này được giao nhiệm vụ điều tra, dập tắt các tin đồn, dù chúng xuất phát từ chính
Apple, từ các nhà sản xuất hay đối tác.
1.3. Logo
Biểu trưng quả táo cắn dở của hãng Apple mang đến nhiều

liên tưởng.

Đó là trái cấm? Đó là quả táo mà Chúa đã ngăn cấm Adam và

Eva ăn? Rốt

cuộc thì Adam vẫn cắn dù có bị đuổi ra khỏi vườn Địa đàng.

Còn với nhà

sáng lập Apple – Steve Jobs ông cũng “cắn” nhưng không bị đuổi khỏi thị trường. Thông
điệp ngày xưa của Steve Jobs là “Take a bite” – cắn một miếng đi để hưởng thụ cái thú
được nếm trái cấm, quả táo minh triết.
•

Năm 1976, Logo đầu tiên của Apple ra đời

Logo này có vẻ khá phức tạp so với các phiên bản sau
của nó. Logo đó diễn tả hình ảnh như là Newton đang ngồi
dưới gốc cây táo (hay như là “thằng cuội ngồi gốc cây đa”
vậy). Steve Job thấy điều đó vẫn chưa nhiều khác biệt và dễ

bị nhầm lẫn với những hình ảnh đã ăn sâu vào tiềm thức của
mọi người. Nên logo này chỉ được dùng với Apple thế hệ 1.
•

Logo thế hệ 2 của Apple (năm 1977)

Năm 1977, một nỗ lực thiết kế logo thứ 2 đã được thực
hiện bởi Rob Janoff. Logo này được thiết kế khá đơn giản
với hình quả táo cắn dở kết hợp với màu sắc của cầu vồng.
Chúng ta có thể thấy được phép chơi chữ khá hay ở đây.
“Quả táo cắn dở” trong tiếng Anh có nghĩa là “a Apple with
a bite”. Từ “bite” nghe giống như từ “byte” trong lĩnh vực
11


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

công nghệ. Điều này không những là một đột phá về ý tưởng cho logo của Apple mà nó
còn hứa hẹn một cuộc cách mạng về công nghệ.
•

Logo thế hệ 3 của Apple (từ năm 1997

đến thời đểm hiện tại)
Steve Job quyết định đổi từ một logo có màu sắc
sặc sỡ sang một logo chỉ có một màu duy nhất. Đây
đơn giản chỉ là một thiết kế để cho phù hợp với xu
hướng và cũng như là để chào đón một thiên niên kỷ
mới.
1.4. Slogan

Thương hiệu Quả táo cắn dở hẳn đã không còn xa lạ với chúng ta, và khẩu hiệu
“Think different” có thể coi là slogan nổi nhất trong lịch sử thăng trầm của Apple. Với
Apple, người sử dụng có thể cảm nhận được sự khác biệt mà các sản phẩm của thương
hiệu này đem lại. Apple đã tự tìm cho mình một lối đi riêng, khác biệt hoàn toàn so với
các thương hiệu khác từ mẫu mã cho đến các ứng dụng, phần mềm cũng như các tính
năng của sản phẩm, kích thích trí tò mò, sự ham muốn khám phá của người sử dụng.
Apple đã tập trung xây dựng một thương hiệu mạnh dựa trên cơ sở giá trị tinh thần
tình cảm hơn là giá trị công năng, từ đó dần dần có chỗ đứng trong lòng khách hàng, góp
phần tạo nên thành công của thương hiệu này.
Một số slogan của Apple qua các thế hệ iPhone:
−
−
−
−
−
−
−
−
−

iPhone thế hệ đầu tiên: “Apple phát minh lại điện thoại”
iPhone 3G: “Chính là iPhone đang được mong đợi”
iPhone 3GS: “iPhone mạnh nhất, nhanh nhất”
iPhone 4: “Thay đổi tất cả”
iPhone 4S: “iPhone tuyệt vời nhất”
iPhone 5: “iPhone lớn nhất”
iPhone 5S: “Tiến về phía trước”
iPhone 5C: “Sắc màu và hơn thế nữa”
iPhone 6 / iPhone 6 Plus: “iPhone lớn nhất từ trước đến nay”
12

Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10
−
−
−

iPhone 7/7 Plus: “This is 7”
iPhone 8/8s: Một thế hệ iPhone mới
iPhone X: "Tương lai là ở đây, iPhone X"

1.5. Cơ cấu tổ chức và nguyên tắc quản lí nhân sự (Organizational structure and
principles of human resource management)
1.5.1. Cơ cấu tổ chức của Apple (Organizational structure)

13


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

14


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

1.5.2.

Nguyên tắc quản lý nhân sự (Principles of human

resource

management)
• Với một công ty công nghệ, các kĩ sư là người vận hành chứ không phải nhà quản

lý
Tại Apple, các kĩ sư công nghệ chính là người đã điều hành Apple hằng ngày. Họ
không có nhiều nhà quản lí, hầu hết các dự án đều khá nhỏ. Các thành viên đều là các kĩ
sư công nghệ. Hơn nữa, đa phần các nhà quản lí của Apple đều xuất phát từ các kĩ sư
công nghệ, đã làm việc lâu năm, đi lên từ vị trí thấp nhất, chứ không phải những người có
bằng MBA. Điều này đồng nghĩa rằng, họ luôn là những người thấu hiểu nhất và vị trí
công việc của từng nhân viên. Chính vì vậy, nhân viên luôn tôn trọng và nể phục người
sếp của mình. Nhờ sự gắn kết, thấu hiểu và thông cảm, văn hóa chia sẻ công việc và trách
nhiệm đã giúp Apple ngày càng tiến xa hơn.
•

Văn hóa tôn trọng lẫn nhau giữa các nhà quản lí và nhân viên luôn được đặt lên hàng
đầu
Tại Apple, xuất phát từ việc các nhà quản lí đều có kinh nghiệm và kiến thức cao về

công nghệ nên hòa toàn không tồn tại khái niệm “cấp trên và sự phục tùng của cấp dưới”
hay quan niệm “Người đứng trên người”. Nơi nào cũng hiện hữu sự tôn trọng qua lại lẫn
nhau giữa nhân viên và cấp trên, giữa cấp bậc với nhau. Chính vì điều này đã góp phần
trong việc kích thích sự sáng tạo, bản lĩnh thể hiện của nhân viên cùng với đó là mức độ
hợp tác mang lại hiệu quả tối đa. Đó là một trong những yếu tố quan trọng làm nên sự
thành công của Apple như ngày hôm nay.
•

Thời hạn là thiết yếu

Steven Jobs luôn đặt thời hạn làm việc một các khắt khe và có phần quyết đoán. Đối

với ông, việc trì trệ thời gian làm việc là việc không thể chấp nhận. Tất cả các yếu tố có
thể làm ảnh hưởng đến tiến độ phải được dự báo và xử lý ngay từ đầu. Bên cạnh đó, nhà
quản lí nhân sự phải thật khắc khe trong việc xác định thời hạn hoàn thành công việc và
bằng mọi cách phải đảm bảo cho người nhân viên hoàn thành công việc đúng hạn. Cách
15


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

làm này đã khuyến khích nhân viên trong việc tạo ra động lực và không bị xao nhãng
trong quá trình làm việc.

Apple tuyển dụng những người đam mê với sản phẩm của mình
Theo một nhân viên tại Apple – Agarwal rằng bất cứ ai làm việc tại Apple đều khát
•

khao trở thành một phần của Apple. Họ quan niệm họ là fan của Apple. Họ sẵn sàng làm
việc gấp đôi thời gian và sức lực cho công ty vì họ luôn tin rằng đó là toàn bộ cuộc sống
của mình. Sự nhiệt tình, tận tụy trong công việc là một trong những yếu tố hướng tới sự
thành công. Các nhà quản lí Apple luôn tìm kiếm những nhân sự đam mê, yêu mến công
ty, hiểu rõ văn hóa doanh nghiệp của Apple. Điều đó là khiến cho mỗi nhân viên luôn đặt
cao tinh thần trách nhiệm, lợi ích công ty trong mỗi việc mình làm, thành tựu của công ty
chính là thành tựu của họ và đó chính là môi trường không phải chỉ để làm việc mà là
thỏa mãn với đam mê của chính mình. Người nhân viên tận tâm sẽ tạo ra chất lượng sản
phẩm thực sự, khác với cách làm việc máy móc thường thấy ở nhiều doanh nghiệp.
2. Những giá trị được tuyên bố, chia sẻ (Espoused Values)
2.1. Tầm nhìn, sứ mạng, mục tiêu (Vission, Mission, Target)
2.1.1. Tầm nhìn (Vision)
Kể từ khi thành lập công ty cho tới nay, Apple đã trải qua nhiều đời CEO. Mỗi thời
CEO đều có suy tính, tầm nhìn và mục tiêu khác nhau nhưng tựu chung đều muốn đưa

Apple trở thành một đế chế hùng mạnh trong ngành công nghệ. Apple cam kết đem lại

16


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

trải nghiệm máy tính cá nhân tốt nhất cho sinh viên, các nhà giáo dục, các chuyên gia
sáng tạo và người tiêu dùng trên khắp thế giới thông qua phần cứng, dịch vụ Internet.
2.1.2. Sứ mạng (Mission)
Apple mang sứ mệnh tạo ra những giao diện thiết kế vừa đơn giản vừa tinh tế, thể
hiện sự giao thoa giữa công nghệ và nghệ thuật và làm nên những sản phẩm khiến người
ta nhớ mãi. Theo Tim Cook – CEO của Apple: “Chúng tôi tin rằng chúng tôi ở trên thế
giới để tạo ra những sản phẩm tuyệt vời và điều đó không thay đổi. Chúng tôi không
ngừng tập trung đổi mới. Chúng tôi tin tưởng vào sự đơn giản chứ không phức
tạp. Chúng tôi tin rằng chúng ta cần sở hữu và kiểm soát các công nghệ chính đằng sau
các sản phẩm mà chúng tôi sản xuất và chỉ tham gia vào các thị trường nơi chúng tôi có
thể đóng góp đáng kể. Chúng tôi tin tưởng vào việc nói không với hàng ngàn dự án, để
chúng tôi thực sự có thể tập trung vào một số ít thực sự quan trọng và có ý nghĩa đối với
chúng tôi”.
2.1.3. Mục tiêu (Target)
Mục tiêu chính của Apple không phải là tiền mà là tạo ra những sản phẩm tuyệt vời.
Sir Jonathan Ive, Phó chủ tịch cao cấp của Thiết kế Công nghiệp tại Apple đã phát biểu
tại Hội nghị Sáng tạo Sáng kiến Đại sứ quán Anh: “Chúng tôi thực sự hài lòng với doanh
thu của chúng tôi nhưng mục tiêu của chúng tôi không phải là kiếm tiền. Nghe có vẻ hơi
lúng túng, nhưng đó là sự thật. Mục tiêu của chúng tôi và điều làm chúng tôi vui mừng là
tạo ra những sản phẩm tuyệt vời. Nếu chúng ta thành công thì mọi người sẽ thích họ và
nếu chúng ta có năng lực hoạt động, chúng tôi sẽ kiếm tiền”.
2.2. Triết lí kinh doanh của công ty Apple (Business Philosophy of Apple.Inc)
Dưới thời đại cố Giám đốc điều hành Steve Jobs, Apple được ví như công ty công

nghệ sẽ cứu rỗi toàn bộ nhân loại. Khi đó, mọi sản phẩm của Apple ra đời đều có một lý
do: lay chuyển thế giới. Không chỉ giới truyền thông, mà cả người dùng cũng tung hô
Apple.

17


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

Apple dưới thời đại CEO Tim Cook đã thôi hứa hẹn với người dùng những sản phẩm
viễn vông, thay vào đó là sự thực dụng và cũng ít gây bất ngờ ở phút chót. Tuy nhiên,
hoạt động kinh doanh của Apple vẫn rất hiệu quả.
3. Những quan niệm ẩn của công ty Apple (Basic Underlying Assumptions)
3.1. Văn hóa giữ bí mật (The culture of secrecy)
Apple có lẽ là công ty bí mật nhất hơn bất cứ công ty nào, Apple xem tất cả mọi thứ
đều là một bí mật, từ những việc nhỏ đến những dự án công nghệ hoành tráng. Apple
không cho nhân viên của mình biết những gì đang xảy ra. Công việc của nhân viên ở
Apple chính là công việc, nói cách khác là bạn chỉ cần bận tâm về công việc của riêng
bạn mà thôi, bạn không càn can thiệp vào những gì mọi người đang làm. Chỉ có những
người biết tất cả mọi thứ đang diễn ra tại Apple là những người cấp cao. Và rất nhiều
nhân viên của Apple sẽ tập trung với nhau trong một trong những quán cà phê tai Apple
vào một ngày nào đó của người phát ngôn chính để xem người phát biểu liệu có phải với
Steve Jobs (tất nhiên là trước khi ông qua đời) hoặc với Tim Cook (người đảm nhiệm gần
đây) để biết về những sản phẩm trước khi nó sắp được tung ra thị trường. Ngay cả khi họ
làm việc với hầu hết các sản phẩm, họ có thể biết một phần của nó, nhưng đó cũng chỉ là
phần họ làm mà thôi.
Mỗi thứ 2 hàng tuần đều có một buổi định hướng nghề nghiệp. Một trong những loại
định hướng đặc thù nhất là đặc quyền giữ bí mật tuyệt đối. Và cách giữ bí mật của Apple
là ngồi lại với các nhân viên mới và nói với họ rằng:“Ở đây mọi bí mật được chúng ta giữ
rất kín đáo và nếu bạn tiết lộ những bí mật mà bạn đã học ở Apple, bạn sẽ bị sa thải”.

Jobs đã thử nghiệm ma tuý, cho biết rằng trải nghiệm LSD là "một trong số hai hay ba
thứ quan trọng nhất từng làm trong đời". Jobs khẳng định rằng, đối với những người
quanh nếu như không muốn chia sẻ những nguồn gốc nền văn hoá của ông, họ sẽ không
thể nào hiểu được suy nghĩ của ông. Nắm lấy tư tưởng này, Jobs đã yêu cầu các nhân viên
của mình luôn giữ bí mật thầm kín của công ty, những gì khách hàng thấy chỉ là bê nổi
của một tảng băng chìm, giữ bí mật đến giây phút cuối cùng.
18


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

3.2. Tập trung vào con người (Focus on people)
Apple chỉ thuê những người hàng đầu trong ngành hoặc những người có tiềm năng trở
thành hàng đầu. Không có một công ty nào trên thế giới có sự tôn trọng giành cho những
nhà chuyên môn như ở Apple, đồng thời những nhà lãnh đạo luôn có nghệ thuật giữ chân
nhân tài.
Apple xây dựng một nền văn hóa doanh nghiệp mạnh. Ở đó, mọi người dành cho
nhau sự tôn trọng tuyệt đối bất chấp những khác biệt về cấp bậc trong công ty. Hầu hết
quản lý của Apple để lên cấp lãnh đạo đều phải trải qua hàng chục năm cống hiến trong
vai trò nhân viên tại “trái táo khuyết”. Vì vậy, họ đều thấu hiểu cặn kẽ những công việc
và nhiệm vụ dù nhỏ nhất của nhân viên. Đó là lý do ở Apple, chẳng bao giờ có những
trường hợp sắp đặt vô lý xảy ra.
Apple không chấp nhận sự trì trệ. Tất cả các yếu tố có thể làm ảnh hưởng đến tiến độ
phải được dự báo và xử lý ngay từ đầu. Cách làm này giúp nhân viên phát huy tối đa
nguồn lực và không bị xao nhãng trong trình làm việc. Quan niệm về mối quan hệ giữa
người với người luôn trọng giá trị chung hơn bản thân của mình. Sự thành công của công
việc, của Apple chính là sự thành công của chính bản thân người nhân viên.
Chính nhờ những quan niệm mà Apple ấn định vào nhân viên của họ, dường như nó
đã được lập trình vào tâm thức và phát huy, điều chỉnh các giá trị của nó lên hành vi của
nhân viên tại Apple một cách mặc định mà cá nhân họ không hề hay biết. Nhân viên

không bao giờ ngừng tìm lỗi rồi tinh chỉnh, tinh chỉnh và tinh chỉnh cho đến khi không
còn thời gian để tinh chỉnh nữa. Họ luôn làm việc chăm chỉ để cải tiến, khắc phục hệ điều
hành, nghiên cứu sáng tạo ra những thiết kế, công nghệ mới cho các thế hệ sản phẩm tiếp
theo. Bởi vậy mà các sản phẩm Apple luôn được cập nhật thường xuyên, ít lỗi, mượt mà
và có thể nói là tốt nhất trên thị trường.
3.3. Sự bình đẳng (Equality)
Apple quan niệm rằng công việc bình đẳng xứng đáng với mức lương bình đẳng. Khi
tìm ra những lỗ hổng trong vấn đề lương thưởng của nhân viên, họ đã xem xét kỹ lưỡng
19


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

và bồi thường thiệt hại lại cho nhân viên. Bản thân họ luôn nghĩ rằng việc duy trì công
bằng là tất yếu.
Ở Apple, mức lương của phụ nữ, nam giới đều bằng nhau cho mỗi vị trí có vai trò
hoạt động tương tự nhau. Không quan tâm bạn là người bản xứ hay người thiểu số, bạn
có năng lực thì họ sẽ trả cho bạn những gì bạn xứng đáng được.
3.4. Cách ứng xử - quan hệ của con người với môi trường tự nhiên ( Behavior human relationships with the natural environment)
−

Có thể kiểm soát thiên nhiên. Thái độ bắt thiên nhiên phục vụ theo ý chí của mình “inner-

−
−

directed”.
Làm chủ số phận, chủ động làm mọi thứ, tự lực cánh sinh.
Steve Jobs xem trọng việc sáng tạo liên tục và cách tân không ngừng. Ông không dừng ở
những gì đã làm được ở hiện tại mà luôn khao khát phát triển hơn thế. Ở giai đoạn những

chiếc máy tính xách tay vẫn là những vật nặng nề cồng kềnh, ông khao khát một sản
phẩm gọn nhẹ nhưng vẫn vận hành thật mượt mà. Chính vì thế mà ông cùng đội kĩ thuật
của mình đã làm việc ngày đêm. Có những phút giây tưởng chừng như đây là đỉnh điểm
của sự sáng tạo, nhưng với khát khao là chủ số phận, luôn vươn lên phát triển. Ông đã
khuyến khích cỗ vũ không ngừng, và siêu phẩm Macbook ra đời.
4. Các quan niệm ẩn từ văn hóa dân tộc và sự tương quan giữa văn hóa doanh
nghiệp Mỹ - Việt Nam (The underlying assumptions from ethnic culture and the
correlation between U.S and Vietnam business culture)
4.1. Quan hệ con người với thiên nhiên (How we relate to nature – Controlling
nature or letting it take its course)
Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
Thái độ bắt thiên nhiên phục vụ ý chí của mình. Còn gọi là “inner-directed”, “just do it”,
•

−

“can-do attitude”.
− Với khao khát làm chủ số phận, chủ động làm mọi thứ và tự lực cánh sinh (self-help, do
−

it yourself culture, just do it).
Văn hóa trọng động (dynamic centered).
20


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam
Con người là một phần của thiên nhiên, phải hòa hợp với nó. Còn gọi là “outer-directed”.
Dân gian có câu “người tính không bằng trời tính”.

Bị chi phối bởi thiên nhiên, tin vào số mệnh (fatalism) nên thụ động, chấp nhận sự an bài.
•

−
−
−

Quan niệm rằng không bon chen, hãy để cái gì đến rồi sẽ đến. Nhiều khi làm mất cơ hội
−

kinh doanh, đổ lỗi thất bại cho số phận rồi tự nhụt chí.
Văn hóa trọng tĩnh (static centered).
4.2. Tránh sự bất định, tính cẩn trọng (Uncertainty avoidance)

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
− Ở mức đồ thấp, họ là những con người thích thay đổi.
− Vì thế nên họ có ít nguyên tắc, tính biển đổi cao, mức độ chấp nhận rủi ro cao và cách cư
•

xử ít quan liêu hơn.
• Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam
− Ở mức độ cao, họ ghét sự thay đổi.
− Họ nhiều nguyên tắc thành văn cùng điều lệ quy chế, tiêu chuẩn hóa cao, ít biến đổi,
không muốn chấp nhận rủi ro và cư xử khác quan liêu vì làm việc quan tâm đúng quy
trình, thủ tục chặt chẽ.
4.3. Quan niệm về bản chất con người (Assumptions about human nature)
•

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam: Thiên về thuyết X, xem bản chất con người là xấu, lười
biếng và không tin tưởng được. Do đó nặng về ra lệnh, kiểm soát, theo dõi chấm công,

bấm giờ…khiến con người thụ động, không sáng tạo.
• Văn hóa doanh nghiệp Mỹ: Thiên về thuyết Y, cho rằng bản chất con người là tốt. Nếu
động viên được họ và làm cho họ thấy được niềm tự hào là nhân viên thì họ sẽ hăng say
và sáng tạo. Do đó có thể ủy quyền cho họ thay vì ra lệnh và rà soát.
4.4. Quan niệm về mối quan hệ giữa con người với người (Assumpion about
human relationships)
4.4.1. Khoảng cách quyền lực (Power distance)
•

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ

21


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

Khoảng cách quyền lực thấp. Trong công ty không nhấn mạnh sự khác biệt giữa
người và người về vị trí xã hội, về quyền lực, hay về của cải. Bình đẳng được coi là mục
đích chung của cả xã hội và việc cá nhân từ đáy tháp quyền lực leo lên đỉnh là chuyện
bình thường. Một nhân viên bình thường có thể nói chuyện thẳng thắn với sếp.

•

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam
Điểm khoảng cách quyền lực cao bởi sự chấp nhận bất bình đẳng giữa người và người

được kéo dài. Theo đó, trong văn hóa làm việc của người Việt Nam, nhân viên làm theo
lời sếp bởi họ coi đó là bổn phận, là điều đương nhiên. Sự phân chia đẳng cấp rất rõ ràng
và việc một người ở đẳng cấp thấp chuyển lên đăng cấp cao hơn là khó khăn (có thể hiểu

như “con vua thì lại làm vua, con sãi ở chùa lại quét lá đa”) ...Ví dụ cấp dưới thường
không ra quyết định mà sẽ thực hiện theo quyết định của cấp trên. Khi tham khảo ý kiến
của cấp dưới, nhiều trường hợp cấp dưới tỏ ra đồng ý và nhất trí với ý kiến của cấp trên
nhưng kì thực là do không dám bộc lộ quan điểm thẳng thắn với cấp trên.
4.4.2. Chủ nghĩa cá nhân/ chủ nghĩa tập thể (individualism- collectivism)
•

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
Có nền văn hóa theo chủ nghĩa cá nhân hàng đầu trên thế giới, công ty đặc biệt nhấn

mạnh sự tự chủ và thành công cá nhân. Người Mỹ tin rằng cá nhân là trung tâm của thế
giới, lợi ích cá nhân quan trọng hơn lợi ích tập thể và nỗ lực của cá nhân là cần thiết để
đạt được thành công. Người Mỹ sẵn sàng đấu tranh cho sự thoả mãn cá nhân cho dù có
22


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

phải hy sinh bầu không khí hoà thuận

của nhóm. Nét văn hoá

này được biểu hiện rất rõ rệt trong

các công ty Mỹ. Lãnh

đạo các công ty quan tâm trên hết đến

thành tích công việc của

cá nhân và lấy kết quả công việc làm

trung tâm của sự quản

lý. Người lao động được khuyến

khích bày tỏ quan điểm,

phát huy sáng kiến tại nơi làm việc

nhằm tăng năng suất.

Có thể nói rằng mối quan hệ giữa

lãnh đạo và nhân viên

trong các công ty Mỹ hoàn toàn đơn thuần là quan hệ công việc, coi việc thay đổi công
việc là hoàn toàn bình thường.
•

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam
Là một xã hội theo chủ nghĩa tập thể tin rằng nếu mọi người ít chú ý đến lợi ích cá

nhân và quan tâm tới mối quan hệ giữa người với người hơn thì chắc chắn sẽ đạt được lợi
ích tập thể. Vì vậy, ưu tiên hàng đầu của người Việt là là duy trì bầu không khí hoà thuận
tại nơi làm việc. Không đựa nhiều vào các quy định hay luật lệ, các nhà lãnh đạo Việt
Nam thường sử dụng chuẩn mực văn hoá để quản lý nhân viên và điều hành doanh
nghiệp. Trong các công ty Việt Nam, lãnh đạo thường đóng vai trò là người bảo vệ nhân
viên. Họ rất quan tâm đến lợi ích của nhân viên (cả lợi ích vật chất và tinh thần), luôn
thông cảm và tìm cách hỗ trợ nhân viên trong công việc. Duy trì một mối quan hệ tốt đẹp

với mọi người là nền tảng cho sự cam kết của các bên và lãnh đạo Việt sử dụng cách đó
để giành được lòng trung thành của nhân viên. Trong khi công nhận kết quả, người ta
thường đánh giá kết quả làm việc nhóm, coi trọng thành quả đạt được là của chung chứ
không thoải mái với việc chỉ coi trọng “ngôi sao” trong nhóm.
4.4.3. Trọng giá trị chung /Trọng giá trị riêng (Universalistic/Particularistic)
•

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
Là nền văn hóa trọng giá trị chung. Họ tập trung vào tập trung vào luật lệ nhiều hơn là

các mối quan hệ. Các bản hợp đồng hợp pháp luôn được soạn thảo sẵn sàng. Người đáng
tin cậy là người tôn trọng lời nói hay hợp đồng của anh ta. Chỉ có một sự thật, một chân lí
23


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

là cái được thỏa thuận. Thỏa thuận là thỏa thuận, kinh doanh là kinh doanh; áp dụng pháp
trị: sẵn sàng kiện tụng ra luật pháp, không nể nang.; mang tính trọng lý, duy lý: phản ứng
thiên về đúng sai, phải trái; quyết định có tính chất lý tính, chân lý thực nghiệm, định
lượng, hình thức, khách quan.
•

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam
Là nền văn hóa trọng giá tri riêng. Họ tập trung vào quan hệ nhiều hơn là luật lệ. Các

bản hợp đồng hợp pháp sẵn sàng chỉnh sửa. Người đáng tin cậy là người tôn trọng sự phụ
thuộc lẫn nhau đang thay đổi. Chỉ có một số khía cạnh liên quan đến sự thật tùy thuộc
vào từng người tham gia. Nền văn hóa giá trị riêng theo kiểu "phép vua thua lệ làng" vì là
hệ quả của trọng quan hệ trong tính cộng đồng; áp dụng đức trị: chữ tín làm đầu, dĩ hòa vi

quý, tránh mất mặt nhau, dàn xếp tình cảm là quan trọng; mang tính trọng tình, duy cảm:
phản ứng thiên về nên hay không, hay hoặc dở, tốt hoặc xấu; các quyết định dựa vào trực
giác và cảm tính; chân lý dựa vào kinh nghiệm; định tính, chủ quan.
4.4.4. Trọng công việc/trọng quan hệ (deal focus/relationship focus)
•

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
Có nền văn hóa “trọng deal”. Họ tập trung nhiều hơn vào các cuộc kinh doanh thực tế,

thay vì các nghi thức và lễ nghi như việc tặng quà. Luật pháp Hoa Kỳ thực tế cấm các
quan chức chính phủ nhận quà trong quá trình thi hành công việc. Những món quà có giá
trị từ 50 USD đều phải nộp lại cho cơ quan nhà nước. Các doanh nghiệp cũng thường
theo dõi chặt chẽ việc tặng quà.
Tuy nhiên, những món quà mang tính kỉ niệm và liên quan tới công việc, đất nước
hay công ty của bạn ví dụ như sách giới thiệu về đất nước con người, vật kỉ niệm của
công ty hay bút, lịch, giấy ghi lời nhắn và những thứ tương tự có thể được người Mỹ
chấp nhận một cách vui vẻ.
•

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam

24


Văn hóa doanh nghiệp của công ty Apple – Nhóm 10

Có nền văn hóa “trọng relationship”, dựa vào quan hệ quen biết trong kinh doanh.
Doanh nhân Việt cho rằng: “trong kinh doanh, không biết nhờ vả, chạy chọt thì không
làm gì được hết”. Họ xem quan hệ giao tiếp rộng, nhất là với cơ quan công quyền là điều
kiện thuận lợi cho hoạt động kinh doanh.

4.4.5. Tách bạch/ nhập nhằng (specific and diffuse)
•

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
Là nền văn hóa trọng tách bạch. Trong hoạt động kinh doanh họ trực tiếp, thể hiện rõ

mục đích giao tiếp trong quan hệ một cách chính xác, thẳng thừng, dứt khoát và minh
bạch. Các nguyên tắc đạo đức nhất quán độc lập tách bạch với người được nói đến; tách

bạch giữa quan hệ và kinh doanh; đối với các đối tác kinh doanh thì không cần phải có
mối quan hệ trước vẫn có thể kinh doanh và tránh thuê mướn người quen.
•

Văn hóa doanh nghiệp Việt Nam
Là nền văn văn hóa trọng sự nhập nhằng. Họ luôn gián tiếp, lòng vòng, có vẽ không

có mục đích trong quan hệ; hay lẩn tránh, tế nhị, mơ hồ thậm chí không rõ ràng. “Nhập
nhằng” giữa kinh doanh và mối quan hệ. Họ cho rằng cần phải tạo lập mối quan hệ với
khách hàng trước khi có quan hệ kinh doanh và làm cho kinh doanh thuận tiện hơn;
thường thuê mướn người trong gia đình, người quen.
4.4.6. Lộ cảm xúc/kiềm nén cảm xúc (Affective/ neutral)
•

Văn hóa doanh nghiệp Mỹ
Nhân viên cũng sử dụng cử chỉ, điệu bộ, lời nói ở những mức độ khác nhau trong

giao tiếp để nhấn mạnh điều mình muốn nói hoặc có thể chỉ theo thói quen tự nhiên. Hãy

25